زندگانى
محمّد تقی بن مقصود علي نطنزي أَصفهاني، در سال 1003 ق در شهر بزرگ و زیبای اصفهان، پایتخت صفویه، چشم به دنیا گشود. پدرش ملّا علی مجلسی، فاضلی دانش دوست بود و خود از راویان احادیث اهل بیت علیهم السّلام به شمار می آمد. ذوق و قریحه شعر گویی او شهرت داشت و به (مجلسی) تخلّص می کرد و گویا از همین رو، مجلسی نام گرفته بود. ملّا علی مجلسی از همان اوان کودکیِ محمّد تقی، اعتقادات و مبانی دینی را به او تعلیم می داد. محمّد تقی نیز به دین و مسائل دینی علاقه نشان می داد و آن گونه که خود نقل کرده است کودکان را با آیات قرآن و روایات، به انجام کارهای خوب و ترک کارهای زشت فرا می خواند. برای همین در حلقه بازی کودکان رفتار او بیشتر به بزرگان می نمود تا کودکان. وجود عالم بزرگی چون محمّد عاملی، پدر بزرگ مادری او در میان بستگان محمّد تقی در شوق او به تحصیل معارف اسلامی نقش بسیاری داشت. می توان گفت نخستین کلاس درس او خانه بود. چرا که در خانواده ای فرهیخته و دوستدار علم رشد می یافت.
تحصیل
گام های بعدی تحصیل و دانش را تحت نظر پدرش استوارتر برداشت و پس از آن با استادان بزرگ حوزه اصفهان آشنا شد و با راهنمایی پدرش به درس علّامه عبدالله شوشتری (یکی از علمای بزرگ حوزه اصفهان) راه یافت.
علّامه عبدالله شوشتری از تربیت یافتگان حوزه نجف بود که پس از طی مراحل عالی علمی به اصفهان مهاجرت و در آنجا اقامت کرده بود. محمّد تقی سال ها همراه این استاد بود و فقه، حدیث، اصول فقه، کلام و تفسیر را نزد وی آموخت و تحصیل علم حدیث و روایت را بیشتر مدیون او بود. خود سال ها بعد در این باره می نویسد: «او بزرگ استاد ما و بزرگ استاد شیعه در عصر خویش بود. وی علّامه ای محقّق و دقیق و زاهدی عابد و با ورع بود. بیشتر مطالب این کتاب (روضه المتقین که کتابی روایی است) از افادات اوست، می توان گفت که نشر فقه و حدیث در آن دوران در اصفهان به وسیله او صورت گرفت».
پس از وفات استاد در سال 1021 ق نزد فرزند او ملّا حسنعلی شوشتری، که او نیز از علمای برجسته و استاد بسیاری از مشاهیر حوزه اصفهان بود، به تحصیل پرداخت. همزمان دوران تحصیل نزد علّامه عبدالله شوشتری به درس دانشور دیگری راه یافت و در مکتبش بهره های فراوان برد. او کسی نبود جز فقیه و محدّث بزرگ «شیخ بهایی» که درود و رحمت خدا بر او باد.
بهاء الدّین محمّد عاملی، معروف به شیخ بهایی در آن زمان از اساتید شاخص و برجسته حوزه اصفهان به شمار می رفت. جامعیّت او در علوم مختلف شگفت آور بود، به طوری که بر بیشتر علوم متداول تسلّط داشت و در آن ها صاحب تألیف بود. مجلسی بعدها درباره این استادش می نویسد: «او بلند مرتبه و والا مقام بود و حافظه ای سرشار داشت. من کسی را مانند او در کثرت علوم و وفور فضل و بلندی مرتبه ندیده ام». تواضع و آزادمنشی او در برابر شاگردان خویش، حتّی کسانی چون محمّد تقی جوان، بر جذّابیت و محبوبیّت او نزد محمّد تقی افزوده بود. محمّد تقی مجلسی خود نقل می کند آن هنگام که هنوز بالغ نشده بود در درس شیخ، بر او اشکالی علمی وارد کرد و شیخ نیز پس از آن که گفتار محمّد تقی را حق یافت از نظر خود دست برداشت و آن سخن را تایید کرد.
آنچه که محمّد تقی مجلسی را بیش از همه مجذوب شیخ بهایی کرده بود، علاوه بر تسلّط او بر علوم شرعی، زندگی روحانی و زهد و قناعت آن عالم پرآوازه بود. از این رو همراهی محمّد تقی مجلسی با شیخ از ابتدای دوران تحصیل - از سنین نوجوانی - تا اواخر عمر شیخ ادامه داشت. وی علاوه بر آن از مجلس درس علمای دیگری همچون میرفندرسکی، قاضی ابوالسرور، امیر اسحاق استر آبادی ، شیخ عبدالله بن جابر عاملی (پسر عمّه اش) و ملّا محمد قاسم عاملی (دایی اش) نیز بهره برده است.
هجرت به نجف
سال 1304 ق آن گاه که سی و یک بهار از عمر مجلسی می گذشت فصل دیگری در زندگی او باید آغاز می شد، فصل استقلال علمی، و ثمر دادن. نجف، شهر علی علیه السّلام، بستر رویش علوم و معارف اسلامی بود و فضای آن از وجود بارگاه آن حضرت، طهارت و صفای خاصی داشت. خاکی مقدّس و فضایی ملکوتی! نجف علاوه بر آن که در آن زمان یکی از حوزه های معروف و معتبر شیعه بود، پیکر مقدّس سرور پرهیزکاران عالم و اسوه زاهدان را در خود جای داده بود. اکنون محمّد تقی در کنار بارگاه سیّد اوصیا و پدر ائمه علیهم السّلام از عنایت های آن بزرگوار بهره مند می شد. خود درباره آن دوران می گوید: «در حوالی روضه مقدّس - در مقام مهدی (عج) - شروع به مجاهده نفس نمودم و خداوند به برکت مولای ما - که درودهای خدا بر او باد – باب های مکاشفه را که عقل های ضعیف تحمّل آن را ندارد، بر روی من گشود».
بازگشت به اصفهان
دوران اقامت مجلسی در نجف را باید حدّ فاصل دو مرحله متمایز زندگانی او دانست. در پایان این دوران، او همّتی فراتر از خود یافته بود و می خواست که رسالت خود را در هدایت و ارشاد مردم نیز به انجام برساند. اکنون رویای صادق، که یکی از راه های الهام از عالم غیب به انسان است، برای او راه گشود. در خواب علی علیه السّلام را دید که به او می فرمود تا به اصفهان برگردد امّا او اصرار فراوانی می کرد که حضرت اجازه دهد در جوار بارگاهش اقامت داشته باشد. امام علیه السّلام فرمود که وجود او در اصفهان برای هدایت مردم مفیدتر است و فرمود كه شاه عبّاس در اين سال وفات مى كند و شاه صفى به جاى او مى نشيند و در بلاد شما فتنه هاى سخت حادث مى شود و حق تعالى خواسته كه تو در اين فتنه ها در اصفهان باشى و طاقت خود را در هدايت خلق بذل كنى، لذا امام علیه السّلام به او فرمودند: «أنتَ تريدُ أن تجيءَ إلى بابِ اللَّهِ وحدَكَ و اللَّه تعالى يريدُ أن يجيءَ اليه بِيُمنِ هدايتِكَ سبعونَ ألفاً فَارْجِعْ إليهم فإنّهُ لا بدَّ لَكَ مِنَ الرُّجوعِ» یعنی: «تو مى خواهى تنها بيايى به سوى باب اللَّه و خداوند تعالى اراده كرد به يمن هدايت تو هفتاد هزار نفر به سوى او بيايند، پس برگرد به درستى كه چاره ای نيست از براى تو جز برگشتن». پس از آن مجلسی به اصفهان بازگشت و به تألیف و تدریس مشغول شد. مدّت کوتاهی گذشته بود كه خبر رسيد شاه عبّاس در سفر مازندران از دنیا رفت و شاه صفى به جاى او بر اريكه سلطنت نشست. از خدمات علمی محمّد تقی مجلسی در این دوران نوشتن شرحی بر صحیفه سجّادیّه بود. وی در مقابله و تصحیح و نشر صحیفه تلاش بسیاری کرد و در اثر اهتمام او به این امر صحیفه سجّادیّه در میان مردم شناخته شد و از هجران و فراموشی بیرون آمد.
خدمت به جامعه
فقیه بزرگوار محمّد تقی مجلسی عالمی بود که با مردم و جامعه خویش در ارتباط بود و به هدایت و ارشاد آنان و امر به معروف و نهی از منکر اهتمام داشت. در ترویج و اشاعه معارف اهل بیت علیهم السّلام در زمان خویش می کوشید و به همین جهت چند کتاب و رساله خود را به زبان فارسی تألیف کرد تا فارسی زبانان بتوانند از آن ها استفاده کنند.
خانه اش در جنب مسجد جامع عتیق محل رفت و آمد مردم بود و در آن محلّی برای رسیدگی به مرافعات و دعاوی وجود داشت و در منصب امامت جمعه شهر اصفهان به وعظ و ارشاد مردم می پرداخت. مجلس درس او در مسجد جامع اصفهان، این پایگاه علم و عبادت، بر رونق و برکت مسجد افزوده بود. حدیقة المتّقین رساله عملیه او، که برای استفاده مردم به زبان فارسی نوشته شده بود، مورد توجّه بسیار علما قرار داشت و راه گشای مردم در عمل به احکام شرعی بود.
مجلسی در کلام بزرگان
مرحوم محدّث قمى (ره) در كتاب شريف فوائد الرضوية در شرح فضائل و مناقب مرحوم محمّد تقى مجلسى چنين درج كرده:
«محمّد تقی بن مقصود علی ملقّب به مجلسی اوّل، جامع فنون عقلی و نقلی، دارای فضائل علمی و عملی، صاحب نفس قدسی و نشانه ها و ویژگی های ملائکه و مقامات والا و رؤیاهای صادقه و روحانی و الهامات ربّانی، ناشر اخبار دینی، تأیید شده به فیض قدسی، پدر شیخ ما علّامه محمّد باقر مجلسی که خداوند سرّ آن دو نفر را مقدّس و گرامی بدارد و یاد ایشان را در ملأ اعلی بالا ببرد».
صاحب حدائق المقرّبين گفته: «ملّا محمّد تقى تلميذ ملّا عبد اللَّه شوشترى و شيخ بهاء الدين رحمهما اللَّه بوده و در علم فقه و تفسير و حديث و رجال فائق اهل دهر خويش بود و در زهد و تقوى و عبادت و ورع و ترك دنيا تالى تلو استادش ملّا عبد اللَّه بوده و پيوسته در ايّام حيات خود مشغول به رياضات و مجاهدات و تهذيب اخلاق و عبادات و ترويج أحاديث و سعى در حوائج مؤمنين و هدايت خلق بوده و به يُمن همّتش احاديث اهل بيت عصمت عليهم السّلام انتشار يافت و به نور هدايتش جمع بسيارى هدايت يافتند».
خانواده مجلسی
علّامه محمّد تقی مجلسی علاوه بر آن که در جامعه فردی فعّال و مؤثّر بود، در خانه نیز شخصیتی تأثیر گذار بر فرزندانش بود، به طوری که پسرانش همگی در راه تحصیل علم قدم گذاشته، از علمای عصر خود گشتند. دامادهای مجلسی، ملّا محمّد صالح مازندرانی، ملّا محمّد علی استرآبادی، ملّا میرزای شیروانی و میرزا کمال الدّین فسایی، نیز همه از علمای آن دوران بودند و فرزندان و نوادگانشان سلسله بزرگ و ارجمندی از علما و فقهای شیعه را به وجود آوردند. پسران او ملّا عزیز الله مجلسی فرزند ارشد وی، ملّا عبدالله مجلسی و علّامه محمد باقر مجلسی فرزند کوچک، همه نزد پدر و اساتید بزرگ تحصیل نمودند و از علمای زمان خود به شمار می آمدند. در میان پسران او علّامه محمّد باقر مجلسی معروف به (علّامه مجلسی) مؤلّف بحار الانوار، از همه شاخص تر بود. وی از بزرگ ترین شخصیت های خاندان مجلسی و تاریخ تشیّع است.
تألیفات
مجلسی اوّل صاحب تألیفات متعدّد و سودمندی است که از آن جمله است: شرح بر من لا يحضره الفقيه به فارسي و شرح ديگر به عربي و شرح او بر صحيفه كامله سجّادیّه و بر بعض كتاب تهذيب و بر زيارت جامعه و بر حديث همّام و حواشى او بر اصول كافى و رساله در افعال حج و رساله در رضاع و ... . آن بزرگوار مؤيّد مِن عند اللَّه و استاد علماء و مربّى فضلاء بود و آثار او در اسلام بسيار است و اگر از آثار او جز فرزند بزرگوارش ملّا محمّد باقر مجلسی (علّامه مجلسی) چیز دیگری نمی بود، هر آينه كفايت مى كرد تا چه رسد به ساير علماى ديگر كه تلميذ او بوده اند و دیگر تألیفاتش و نشر دادن او صحيفه كامله را در ميان مردم و غير ذلك. مرحوم علّامه محمّد باقرمجلسى در بحار مى نويسد كه بعد از ائمه معصومين عليهم السّلام، پدرم سبب و وسيله شد كه من به درجات عاليات و راه هاى هدايت رسيدم.
وفات
ملّا محمّد تقی مجلسی در سنّ شصت و هفت سالگی و در سال 1070 ق، پس از عمری خدمت به مکتب اهل بیت عصمت و طهارت صلوات الله علیهم اجمعین، دعوت حق را لبّیک گفت و به رحمت ايزدى پيوست. قبر شريفش در مسجد جامع اصفهان زیارتگاه عاشقان مدافعین حریم ولایت است. یادش همیشه زنده باد و خدایش او را با اولیاء خویش محشور گرداند.
پی نوشت ها
برگرفته از کتاب: لوامع صاحبقرانى، مقدمه، ص: 1/ گلشن ابرار ج1/ موسوعة طبقات الفقهاء، ج11، ص: 321.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی زاده