سخاوت و گشاده‌دستی

سخاوت، در مقابل بخل است. سخاوت یعنی انسان در موارد لازم و شایسته، دست‎ و دل باز باشد و با بذل و بخشش خود، نابسامانی‎های دیگران را سامان بخشد. انسان بخشنده، گره‎گشا و غم‎زداست و با علاقه و میل، دیگران را از نعمت‎هایی که خدا به او داده است ـ نعمت‎های مادی و معنوی ـ بهره‎مند می‎سازد.

واژه سخاوت از سخا گرفته شده است؛ «سَخَا النّارَ و یَسْخُوهَا» به این معنا است که خاکستر را از هیمه‌ی آتش بزدایند تا بهتر بسوزد و آتش شعله‎ور شود.[1]

همان‎گونه که آتش هم اطراف خود را روشن می‎کند و هم کانون سردِ خانه را گرم می‎نماید و هم در زیر دیگ، غذا را پخته و آماده برای خوردن می‎نماید، سخاوت نیز موجب روشنایی و گرم‎ کردن کانون خانواده‎ها و زمینه‎سازی برای بهره‎مندی بی‎نوایان است.

امام صادق(ع) می‎فرماید:

اَلسَّخِیُّ الْکَرِیمُ الَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ فِی حَقٍّ ؛[2]

سخاوتمند کریم. کسی است که مال خود را در مورد حق و شایسته به مصرف برساند.

مرز بین سخاوت و اسراف، بسیار باریک است. چه بسا افرادی به اسراف و بریز و بپاش، که از گناهان کبیره است، دست می‎زنند و آن را سخاوت می‎نامند. سخاوت به معنای جود و بخشش به اندازه در راه حق و عدالت است که اگر از اندازه و از مرز حق خارج شود. اسراف و مذموم خواهد بود. بر همین اساس، امام حسن عسکری(ع) فرمود:

إِنَّ لِلسَّخاءِ مِقْداراً فِإِنْ زادَ عَلَیْهِ فَهُوَ سَرْفٌ ؛[3]

همانا سخاوت دارای اندازه است که اگر از آن اندازه گذشت، اسراف است.

در قرآن، خداوند به پیامبرش می‎فرماید:

(وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَۀً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً)؛[4]

هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن (ترک سخاوت و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی.

سخاوت معمولاً به معنای دست و دل باز بودن در بذل و بخشش است؛ ولی مطابق پاره‎ای از روایات، به معنای حالت بی‎اعتنایی به اموال دیگران است: چنان که امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

إِنَّ سَخاءَ النَّفْسِ عَمّا فِی أیْدِی النّاسِ لَأفْضَلُ مِنْ سَخاءِ الْبَذْلِ ؛[5]

سخاوت و بلندنظری و بی‎اعتنایی انسان نسبت به اموال دیگران، از سخاوت در بذل و بخشش برتر است.

سخاوت از دیدگاه قرآن

در قرآن، کلمه سخاوت نیامده است، ولی این معنا با تعبیرهایی مانند ذم بخل، ستایش انفاق و بهره‎رسانی به دیگران، که بیانگر همان معنای سخاوت می‎باشد، آمده است. از جمله در قرآن، در وصف عبادُالرّحمن (بندگان خالص خدا) می‎خوانیم:

(وَالَّذِینَ اِذا أنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً):[6]

آنان کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند، نه اسراف می‎نمایند و نه سخت‎گیری؛ بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند.

نیز می‎خوانیم:

(وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَۀِ)؛[7]

کسانی که بخل می‎ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده است، انفاق نمی‎کنند، گمان نکنند این کار به سود آنان است، بلکه برای آنان شرّ است. به زودی، در روز قیامت آنچه را که نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی بر گردنشان افکنند.

عبارت (مَا آتاهُمُ اللهِ مِنْ فَضْلِهِ) در آیه فوق، بیانگر آن است که مالک حقیقی، خداست و اموالی که در دست ماست، از فضل و کرم اوست. بنابراین، شایسته نیست انسان از سخاوت و بذل و بخشش در راه مالک حقیقی، دریغ کند و راه بخل را برگزیند.

سخاوت در مکتب امامان(ع)

پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه(ع) در گفتار و رفتار خود، به سخاوت و بذل و بخشش در راه حق، اهمیّت بسیار می‎دادند، و تعبیرات گوناگون، پیروان خود را به این خصلت ارزشمند دعوت می‎نمودند. پیامبر(ص) فرمود:

اَلسَّخِیُّ قرِیبٌ مِنَ اللهِ، قَرِیبٌ مِنَ النّاسِ، قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّۀِ ؛[8]

انسان سخاوتمند، به خدا و مردم و بهشت نزدیک است.

آن حضرت به عدی پسر حاتم طایی (که پدرش شخصی سخاوتمند بود ولی در حال کفر از دنیا رفت) فرمود:

دُفِعَ عَنْ أبِیکَ الْعَذابُ الشَّدیدُ، لِسَخَاءِ نَفْسِهِ؛[9]

از پدرت (حاتم) به علّت سخاوتمند بودنش، عذاب سخت برطرف گردید.

امام صادق(ع) فرمود:

شابٌّ سَخِیٌّ مُرْهَقٌ فِی‌الذُّنُوبِ أحَبُّ إِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ شَیْخٍ عابِدٍ بَخِیلٍ؛[10]

در پیشگاه خداوند متعال، جوان سخاوتمند آلوده به گناهان محبوب‎تر از پیرمرد عابد بخیل است.

حضرت امام رضا(ع) فرمود:

اَلسَّخِیُّ یَأکُلُ مِنْ طَعامِ النَّاسِ لِیَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ، وَ الْبَخِیلُ لا یَأکُلُ مِنْ طَعامِ النَّاسِ لِئَلّا یَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ؛[11]

انسان سخاوتمند از غذای دیگران می‎خورد تا از غذای او بخورند؛ ولی انسان بخیل از غذای دیگران نمی‎خورد تا از غذای او نخورند.

امیر مؤمنان(ع) فرمود:

اَلسَّخاءُ یَکْسِبُ الْمَحَبَّۀَ وَ یُزَیِّنُ اْلأخْلاقَ؛[12]

سخاوت موجب جلب محبّت افراد می‎شود و اخلاق انسان را می‎آراید.

نمونه‎ها

پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) سخاوت فوق‎العاده‎ای داشتند و سراسر زندگی‎شان سرشار از بذل و بخشش بود؛ به طوری که هر کتابی که در شأن آنان نوشته شده، بخشی از آن به سخاوت و بذل و بخشش آنان اختصاص یافته است. در این جا چند نمونه را نقل می‎کنیم:

نمونه‏‌ی اوّل

پیامبر اکرم(ص) مشغول طواف کعبه بود، مردی را دید که پرده کعبه را گرفته بود و می‎گفت: خدایا! به حرمت این خانه مرا بیامرز!

حضرت پرسید: «گناهت چیست؟»

او گفت: من مردی ثروتمند هستم. هر وقت فقیری به سوی من می‎آید و چیزی از من می‎خواهد، گویا شعله آتشی به من رو می‎آورد.

پیامبر(ص) به او فرمود: «از من دور شو! مرا به آتش خود نسوزان».

سپس فرمود: «اگر تو بین رکن و مقام (کنار کعبه) دو هزار رکعت نماز بگزاری و آن‎قدر گریه کنی که از اشک‎هایت نهرها جاری گردد، ولی با خصلت بخل بمیری. اهل دوزخ خواهی بود.»[13]

نمونه‏‌ی دوم

روزی امیر مؤمنان علی(ع) برای مردی پنج بار خرما فرستاد، شخصی از روی اعتراض به آن حضرت گفت: او چیزی از تو تقاضا نکرد، وانگهی یک بار برای او کفایت می‎کند.

امیرمؤمنان(ع) با تندی به او فرمود:

لا کَثَّرَ اللهُ فِی الْمُؤْمِنِینَ ضَرْبَکَ، اُعْطِی أنَا و تَبْخَلُ أنْتَ؛[14]

خداوند مثل تو را در میان مؤمنان، زیاد نکند؛ من می‎بخشم و تو بخل می‎ورزی!

نمونه‏‌ی سوم

محفن بن ابی محففن نزد معاویه رفت و برای خوش‎رقصی و جایزه معاویه، علی(ع) را تحقیر کرد و این‎طور گفت: از نزد بخیل‎ترین عرب (یعنی علی(ع)) نزد تو آمده‎ام.

معاویه با این که دشمن سرسخت علی(ع) بود، نتوانست این تهمت ناجوانمردانه را تحمّل کند، لذا به او گفت:

وَ أنّی یَکُونُ أبْخَلَ الْعَربِ؟ فَوَ اللهِ، لَوْ کانَ لَهُ بَیْتانِ، بَیْتُ تِبْنٍ و بَیْتُ تِبْرٍ لَاَنْفَدَ تِبْرَهُ قَبْلَ تِبْنِه:[15]

چگونه علی(ع) بخیل‎ترین عرب است؟ سوگند به خدا! اگر علی(ع) دارای دو اتاق باشد، و یکی از آن اتاق‎ها پر از کاه باشد و دیگری پر از طلا، اتاق طلای او (بر اثر انفاق او) قبل از اتاق کاه، خالی می‎گردد!

نمونه‏‌ی چهارم

امام سجّاد(ع) عازم سفر حج بود، از مدینه حرکت کرد تا به سرزمین حَرّه (حدود دو کیلومتری مدینه) رسید. در آن جا قاصدی از طرف خواهرش «حضرت سکینه»، نزد او آمد و هزار درهم پول به امام سجّاد(ع) داد و عرض کرد: خواهر شما این مبلغ را برای شما فرستاده است که در سفر حج به مصرف برسانید.

امام سجّاد(ع) آن پول را گرفت. هنوز چندان فاصله‎ای از مدینه نگرفته بود که همه آن پول را بین مستمندان تقسیم نمود.[16]

نمونه‌‏ی پنجم

فقیری به محضر امام صادق(ع) آمد: آن حضرت 400 درهم به او داد. او تشکّر کرد و از آن جا رفت. امام به دنبالش فرستاد که بیاید. او آمد. امام یک نگین انگشتر به او داد و فرمود: «این نگین ده هزار درهم ارزش دارد. هنگامی که نیازمند شدی آن را به همین قیمت بفروش.» او عرض کرد: چرا این مبلغ را با مبلغ اول، یک جا به من ندادی و دوباره مرا احضار نمودی؟

امام صادق(ع) از قول رسول خدا(ص) فرمود:

خَیْرُ الصَّدَقَۀِ ما أبْقَتْ غِنیً ؛[17]

بهترین صدقه آن است که موجب بی‎نیازی انسان نیازمند گردد.

نمونه‏‌ی ششم

یکی از اصحاب امام صادق(ع) می‎گوید: در محضر امام صادق(ع) بودم. فقیری آمد و تقاضای کمک کرد. امام به او کمک فراوانی نمود. او رفت و فقیری دیگر آمد. امام همان کمک را به او نمود. او رفت، فقیر سوم آمد. امام به او نیز همان‎گونه کمک کرد. او رفت. فقیر چهارم آمد. امام به او کمک نکرد و فرمود: «خداوند به شما وسعت دهد.» سپس فرمود: «اگر کسی سی یا چهل هزار درهم داشته باشد و همه را در راه خیر مصرف نماید ولی چیزی برای خودش باقی نگذارد، جزء کسانی است که دعایشان به استجابت نمی‎رسد.»[18]

از این روایت فهمیده می‎شود که در سخاوت، انسان باید نسبت به خود و خویشان و افراد خانواده نیز توجه داشته باشد، بلکه طبق روایات، آنان را در اولویت قرار دهد.

نمونه‏‌ی هفتم

در یکی از سال‎ها، منصور دوانیقی، دومین طاغوت عبّاسی، امام کاظم(ع) را ناگزیر کرد که در روز عید نوروز، در مجلس تبریک و شادباش بنشیند و هدایای واردشدگان را بپذیرد. هدایای بسیاری آوردند، امام به یکی از غلامان فرمود: «صورت‎حساب آن هدایا را در سیاهه‎ای ثبت کند.» در ساعت‎های آخر، پیرمرد صاف‎دلی به محضر امام آمد و تبریک گفت و عرض کرد: دستم از مال دنیا تهی است. نتوانستم هدیه‎ای برای شما بیاورم. در عوض، سه بیت شعری را که جدّم در مرثیّۀ جدّ شما (امام حسین(ع)) سروده است، می‎خوانم و به شما هدیه می‎کنم. سپس اشعارش را چنین خواند:

عَجِبْتُ لِمَصْقُولٍ عَلاکَ فِرِنْدُهُ

وَلِأسْهِمٍ نَفَذَتکَ دُون حَرائِرَ

ألّا تَقَضْقَضَتِ السِّهامَ وَ عاقَها

یَوْمَ الْهِیاجِ وَ قَدْ عَلاکَ غُبارٌ

یَدْعُونَ جَدَّکَ وَالدُّمُوعُ غِزارٌ

عَنْ جِسْمِکَ اْلإِجْلالُ وَاْلإِکْبارُ

در شگفتم از آن شمشیرهای برّنده‎ای که در روز عاشورا، بر روی پیکر غبارآلودت فرود آمدند.

و در شگفتم از آن تیرهایی که در دیده‎گان بانوان حرم، در پیکرت فرو رفتند، آن‎گاه که آن بانوان جدّت را می‎خواندند و چشمانشان پر از اشک بود!

چرا سر و صدای آن تیرها از پیکر مقدّس و با شکوهت دور نگشتند و به جای دیگر نرفتند؟ امام کاظم(ع) به او فرمود: «هدیه‎ات را پذیرفتم. این جا بنشین! خداوند به تو برکت دهد!»

آن گاه امام به خادم فرمود: «نزد رئیس (منصور) برو و مجموع هدایایی را که آورده شده است، به او گزارش بده و بگو آن‎ها را چه کنم. خادم رفت و بازگشت و گفت: منصور می‎گوید: همه‌ی آن‎ها را به تو بخشیدم، اختیار آن‎ها با شماست. امام همه‌ی آن‎ها را به آن پیرمرد بخشید.[19]

نمونه‏‌ی هشتم

امام رضا(ع) حدود سه سال در خراسان بود که به شهادت رسید. تنها پسر آن حضرت، امام جواد(ع) بود که هفت سال داشت و در مدینه بود. به امام رضا(ع) خبر رسیده بود که غلامان پسرش، حضرت جواد(ع) را از در خصوصی بیرون می‎آورند تا دست بی‎نوایان به آن حضرت نرسد. امام رضا(ع) برای حضرت جواد(ع) چنین نوشت:

به من خبر رسیده است که غلامان و دوستان هنگامی که می‎خواهی از خانه بیرون بیایی، تو را از درِ خصوصی بیرون می‎آورند نه از درِ عمومی. آنان می‎خواهند تا از ناحیه‌ی تو خبری به بی‎نوایان نرسد. تو را به حقّ خودم سوگند می‎دهم! حتماً ورود و خروجت از درِ بزرگ (در عمومی) باشد و هنگام خروج، درهم و دینار همراه خود بردار. هر کسی تقاضای کمک کرد، به او بده و به عموهایت کم‎تر از پنجاه دینار و به عمّه‎هایت کم‎تر از 25 دینار نده. هر چه بیش‎تر دادی، اختیار با خودت هست.

من می‎خواهم خداوند مقام تو را بالا ببرد. بنابراین، دستت را بگشا و انفاق کن و با توکّل به خداوند صاحب عرش، از کمبود و کم شدن، هراسی به دل راه نده.[20]