شجاعت

واژه شجاعت[1] به معنای استواری و استحکام قلب و اراده در شرایط سخت و درگیری‎های طاقت‎فرساست. بنابراین، شجاعت یک امر قلبی است و در اعماق روح انسان ریشه دارد. شجاعت در فارسی به معنای دلاوری و دلیری است؛ کسی که دلی پر توان و نیرومند دارد، شجاع است. ضدّ آن، ترسویی و اضطراب است که از ناتوانی نفس و ضعف یقین، سرچشمه می‎گیرد؛ چنان که امیر مؤمنان علی(ع) در سخنی فرمود:

شِدَّۀُ الْجُبْنِ مِنْ عَجْزِ النَّفْسِ وَ ضَعْفِ الْیَقِینِ؛[2]

ترس زیاد از ناتوانی نفس و ضعفِ یقین، نشأت می‎گیرد.

شجاعت دارای ابعاد و اقسام وسیع است. یک نوع آن شجاعت جسمانی است. ممکن است شخصی از نظر مقاومت بدنی، بسیار نیرومند باشد، بازوی ستبر و سینه‎ای فولادین داشته و در میدان جنگ در برابر ده‎ها حریف نیرومند ایستادگی کند ولی از نظر معنوی، اراده‌ی او ضعیف باشد؛ مثلاً با یک بار نشستن کنار سفره‌ی رنگین، امضای ناحقی به نفع صاحب سفره بدهد. چنین فردی از نظر روحی، بسیار بزدل و ضعیف است و شجاعت معنوی ندارد.

به عبارت روشن‎تر، شجاعت و صبر (که عزم و اراده‌ی محکم قلب است) رابطه‌ی تنگاتنگی با هم دارند؛ به طوری که کسی که صبر ندارد، شجاعت نیز ندارد. بر همین اساس، امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

اَلصَّبْرُ شُجاعَۀٌ ؛[3]

صبر، شجاعت است.

شخصی از امام حسن(ع) پرسید: شجاعت چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود:

مُوافَقَۀُ اْلأًقْرانِ وَالصَّبْرُ عِنْدَ الطَعّانِ؛[4]

موافقت با دوستان، مدارا با دشمنان.

شجاعت معنای وسیعی دارد که یک شعبه‌ی آن، شجاعت بدنی و مقاومت جسمی است. امیر مؤمنان(ع) فرمود:

أَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ ؛[5]

شجاع ترین انسان‎ها کسی است که بر هوای نفس خود پیروز گردد.

نیز فرمود:

أَشْجَعُ النّاسِ أَسْخاهُمْ ؛[6]

شجاع‎ترین انسان‎ها، سخاوتمندترین آن‎هاست.

شجاعت از نظر قرآن و روایات

گرچه واژه‌ی شجاعت در قرآن نیامده ولی این معنا با تعابیر دیگری؛ مانندِ شدّت، استقامت، صبر، مقاومت و ثبات قدم، بیان شده است. در قرآن می‎خوانیم:

(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ)؛[7]

محمّد(ص) فرستاده‌ی خدا است، و کسانی که با او هستند، در برابر کفّار، سرسخت و محکم (نترس) می‎باشند.

در قرآن از زبان حضرت لوط(ع) نقل شده است که خطاب به کافران فرمود:

(لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّۀً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ)؛[8]

ای کاش (و افسوس) در برابر شما قدرتی داشتم، یا پشتیبان محکمی در اختیارم بود!

مطابق این آیه، حضرت لوط(ع) آرزو می‎کند که دارای یاران شجاع و نیرومند باشد و با حمایت آنان بر دشمن پیروز گردد. امام صادق(ع) در تفسیر این آیه فرمود: «منظور از قوّه، همان قائم(ع) است، و منظور از پشتیبان قوی، 313 نفر از یاران حضرت قائم(ع) است».[9]

در قرآن، انسان‎های شجاع و نیرومند، به عنوان پشتیبانان قوی پیامبران ستوده شده‎اند و یاران راستین حضرت مهدی(ع) نیز از شجاعت و شهامت فوق‎العاده‎ای برخوردار هستند.

در قرآن، خداوند در وصف طالوت، نماینده شجاع حضرت اشموئیل پیامبر(ع)، می‎فرماید:

(إِنَّ اللهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَۀً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ)؛[10]

همانا خداوند طالوت را بر شما برگزید و علم و (قدرت) جسم او را وسعت بخشید.

در این آیه، شجاعت و قدرت بدنی طالوت، در کنار علمش مورد ستایش خداوند قرار گرفته است نیز در قرآن می‎خوانیم:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِذا لَقِیتُمْ فِئَۀً فَاثْبُتُوا)؛[11]

ای کسانی که ایمان آورده‎اید هنگامی که با گروهی (در میدان نبرد) روبه‎رو شدید، ثابت قدم باشید.

ثابت قدمی، بستگی به شجاعت و شهامت و قوّت قلب دارد. بنابراین، آیه‌ی فوق می‎گوید: «ای مؤمنان در برابر دشمن، شجاع باشید».

در قرآن می‎خوانیم:

(وَ إِنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِأَتَیْنِ)؛[12]

و هرگاه از شما بیست نفر مقاوم باشند، بر دویست نفر (یعنی ده برابر) چیره و پیروز خواهند شد.

این آیه نیز بیانگر نتیجه و اثر صبر و شجاعت است که توان انسان را در برابر دشمن، ده برابر می‎کند.

گفتاری از امامان(ع) در شأن شجاعت

امیر مؤمنان علی(ع) در وصف آنان که شایستگیِ رفتن به جبهه جنگ را دارند، می‎فرماید:

وَ إِنَّما یَخْرُجُ فِی مِثْلِ هذا رَجُلٌ مِمَّنْ أَرْضاهُ مِنْ شُجْعانِکُمْ وَ ذَوِی بَأْسِکُمْ؛[13]

در این هنگام (جنگ) سزاوار است مردی از شما که من از شجاعت و دلاوریش راضی باشم، به سوی دشمن حرکت کند.

نیز در مورد لزوم شجاعت پرچمدار می‎فرماید:

وَ لا تَجْعَلُوها إلّا بِأَیْدِی شُجعانِکُمْ؛[14]

پرچم جنگ را جز به دست شجاعان و دلاوران نسپارید.

نیز فرمود:

اِحْذَرُوا الْجُبْنَ؛ فَإِنَّهُ عارٌ وَ مَنْقَصَۀٌ ؛[15]

از ترس بپرهیزید؛ زیرا ترس، مایه ننگ و نقصان است.

نیز فرمود:

اَلشُّجاعَۀٌ زَیْنٌ، اَلْجُبْنُ شَیْنٌ؛[16]

شجاعت برای انسان زینت و ترسویی برایش نکبت است.

نمونه‎ها

نمونه اوّل

یکی از امتیازهای روشن امام علی(ع) که دوست و دشمن به آن اعتراف داشتند، شجاعت آن حضرت بود. نبردهای قهرمانانه و پیروزمندانه‌ی او در جنگ‎های عصر پیامبر(ص) و بعد از آن بود که نشان‎دهنده‌ی شجاعت فوق‎العاده آن حضرت می‎باشد. امام در یکی از سخنان خود می‎فرماید:

وَاللهِ لَوْ تَظاهَرتِ الْعَرْبُ عَلی قِتالی لَما وَلَّیْتُ عَنْها؛[17]

سوگند به خدا! اگر همه‌ی عرب برای نبرد با من پشت به پشت یکدیگر بدهند، من پشت به آن نبرد نمی‎کنم.

امام علی(ع) در پاسخ آنان که تأخیر جنگ در صفّین را نشانه‌ی ترس او از مرگ می‎پنداشتند، فرمود:

أَمّا قَوْلُکُمْ أَکُلَّ ذلِکَ کَراهِیَۀَ الْمَوْتِ، فَوَاللهِ ما أُبالِی دَخَلْتُ إِلَی الْمَوْتِ أَوْ خَرَجَ الْمَوْتُ إِلَیَّ؛[18]

اما این که می‎گویید: آیا (تأخیر در شروع جنگ) از ترس مرگ است؟ سوگند به خدا! باک ندارم به سوی مرگ بروم، یا او به سوی من بیاید.

نمونه دوم

مشرکان در سال‎های آغاز بعثت، کودکان خود را وادار کرده بودند تا به سوی پیامبر(ص) سنگ‎پرانی کنند. هرگاه پیامبر(ص) از خانه‎اش بیرون می‎آمد، بچّه‎های مشرکان به سوی آن حضرت سنگ می‎پراندند.

علی(ع) که در آن وقت نوجوان بود، به آنان حمله می‎کرد و آنان همانند گورخر وحشی که از شیر فرار کند، فرار می‎کردند. در این هنگام این دو آیه نازل گردید:

(کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَۀٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَۀٍ)؛[19]

گویی گورخرانی رمیده‎اند * که از (مقابل) شیری فرار کرده‎اند.

نمونه سوم

در جنگ اُحُد، حضرت علی(ع) نُه نفر از پرچمداران قهرمان دشمن را در همان آغاز جنگ به هلاکت رسانید. نخستین قهرمان پرچمدار دشمن طلحۀ بن ابی طلحة بود که او را کَبْشُ الْکَتِیبَة (قوچ و سردار جمعیّت مشرک) می‎خواندند. او به میدان تاخت. علی(ع) به مقابله با او شتافت. همین که چشم او به چهره علی(ع) افتاد، گفت: یا قُضَمْ !

به گفته‌ی امام صادق(ع)، «این لقب (قُضَمْ) برای علی(ع) از این رو بود که در سال‎های آغاز بعثت، هنگامی که کودکان مشرکان به سوی پیامبر(ص) سنگ‎پرانی می‎کردند، علی(ع) به آنان حمله می‎کرد و گوش و بینی و عضله‌ی آنان را می‎گرفت و فشار می‎داد و آنان بر اثر شدت درد، با زاری و گریه به خانه‎های خود بازمی‎گشتند و وقتی از علّت گریه‌ی آنان می‎پرسیدند، پاسخ می‎دادند: قَضَمَنا عَلِیٌّ؛[20] علی ما را گوشمال داد و ما را نیشگون گرفت.

از این رو، طلحۀ بن ابی طلحة آن حضرت را «قُضَم» خواند. و در جنگ احد به دست علی(ع) کشته شد.

نمونه چهارم

در جنگ جَمَل، حضرت علی(ع) نیزه‎اش را به فرزندش، محمّد حنفیّه داد و فرمود: «به دشمن حمله کن.» محمّد نیزه را به دست گرفت و به سوی دشمن رفت، ولی گروهی از طایفه بنی ضُبّه، سر راه او را گرفتند و مانع پیشروی او شدند. او نزد پدر بازگشت. در این هنگام، امام حسن(ع) نیزه را از دست او گرفت و قهرمانانه به دشمن حمله کرد و پس از مدّتی درگیری با دشمن، در حالی که از نیزه‎اش خون می‎چکید، نزد پدر بازگشت. هنگامی که محمّد حنفیّه، برادرش حسن(ع) را پیروز و سرافراز دید، سرافکنده شد. امیر مؤمنان(ع) به او فرمود:

لا تَأْنَفْ؛ فَإنَّهُ ابْنُ النَّبِیِّ وَ أنْتَ اِبْنُ عَلِیٍّ ؛[21]

خود را نگیر (و تکبّر نکن) چرا که حسن(ع) پسر پیامبر(ص) است، و تو پسر علی(ع) هستی.

نمونه پنجم

ماجرای عاشورا و جانبازی‎های امام حسین(ع) بیانگر شجاعت بی‎نظیر امام حسین(ع) است، در این جا از میان ده‎ها نمونه، به ذکر یک نمونه اکتفا می‎کنیم:

هنگامی که امام حسین(ع) و یارانش وارد کربلا شدند، خبر آن به عُبیدالله بن زیاد استاندار عراق رسید. ابن زیاد برای امام حسین(ع) چنین نامه نوشت:

حسین! به من خبر رسید که وارد کربلا شده‎ای. یزید بن معاویه به من نوشت که بر بستر نرم نخوابم و آرام نگیرم و غذای سیر نخورم تا تو را (با کشتنت) به خدای خبیر ملحق سازم، یا آن که تسلیم حکم من و حکم یزید شوی. والسلام.

هنگامی که این نامه توسط پیک ابن زیاد، به امام حسین(ع) رسید، امام(ع) آن را خواند و با کمال شجاعت به دور افکند و به پیک ابن زیاد فرمود:

مالَهُ عِنْدِی جَوابٌ ؛[22]

این نامه در نزد من پاسخ ندارد.

نمونه ششم

هنگامی که امام سجّاد(ع) در کوفه، به صورت اسیر وارد مجلس ابن‎زیاد شد، گفت‎وگوی شدیدی بین ابن زیاد و آن حضرت رخ داد، به طوری که ابن زیاد خطاب به جلّادان فریاد زد: گردن او (امام سجّاد) را بزنید!

در این هنگام، حضرت زینب(س) با فریادهای خود، از کشتن امام سجّاد(ع) جلوگیری کرد. امام سجّاد(ع) خطاب به ابن زیاد فرمود: «آیا مرا به مرگ تهدید می‎کنی؟

أ ما عَلِمْتَ أَنَّ الْقَتْلَ لَنا عادَۀٌ وَ کَرامَتَنا مِنَ اللهِ الشَّهادَۀُ ؛

آیا نمی‎دانی که برای ما کشته شدن یک کار عادی و معمولی است و کرامت و افتخار ما از جانب خدا، شهادت است!

وقتی ابن زیاد این منظره‌ی دلاوری امام سجّاد(ع) و زینب(س) را دید، گفت: دست از علی بن الحسین(ع) بردارید و او را برای زینب باقی بگذارید. تعجّب می‎کنم از این پیوند محکم، که زینب دوست دارد همراه علی بن الحسین(ع) کشته گردد![23]

نمونه هفتم

عمر بن حسن، یکی از فرزندان امام حسن مجتبی(ع)، در کودکی با کاروان امام حسین(ع) به کربلا آمد و همراه اسیران به مدینه بازگشت.

هنگامی که اسیران کربلا را به شام نزد یزید آوردند، چشم یزید به عمر بن حسن افتاد و به او گفت: آیا با پسرم، خالد کشتی می‎گیری؟

عمر بن حسن گفت: «نه، ولی یک خنجر به پسرت بده و یک خنجر به من، تا با هم بجنگیم!» (تا بدانی کدام‎یک از ما شجاع‎تر هستیم)

یزید با شنیدن این سخن قهرمانانه از یک کودک اسیر، تعجّب کرد و گفت: اینان (خاندان نبوّت)، کوچک و بزرگشان دست از دشمنی و رودررویی با ما برنمی‎دارند. سپس این شعر را خواند:

نمونه هشتم

روزی مأمون با خوشحالی و شادی به محضر حضرت رضا(ع) آمد و نامه‎ای را خواند که در آن نامه از پیروزی لشگر، و فتح یکی از بلاد کابل، سخن به میان آمده بود.

امام رضا(ع) به مأمون گفت: «آیا فتح یکی از قریه‎های شرک تو را شادمان ساخته است؟»

مأمون گفت: آیا چنین فتحی مایه شادی نیست؟

امام رضا(ع): «ای رئیس مؤمنان! در مورد امّت محمّد(ص) و مسئولیّت زمامداری که خداوند آن را در اختیارات نهاده است، از خدا بترس!

همانا تو امور مسلمانان را تباه ساخته‎ای، حکمرانی را به غیر خود واگذار نموده‎ای که در میان مسلمانان به غیر حکم خدا حکمرانی می‎کنند (تو با نصب فرمانداران نالایق و ستمگر، حقّ مسلمانان بلاد را تباه نموده‎ای. اکنون به علّت فتح فلان قریه خوش رقصی می‎کنی؟) تو در این بلاد نشسته‎ای ولی خانه‌ی هجرت و محل فرود وحی (مدینه) را ترک نموده‎ای. (و بر اثر ظلم حکمرانان ستمگرت) به مسلمانان مهاجر و انصار، ظلم می‎شود، به طوری که مدّت‎ها از بینوایی و ستمدیدگی افرادی از آنان می‎گذرد و دسترسی به تو ندارند و کسی به داد آنان نمی‎رسد، از خدا بترس و به امور مسلمانان توجّه داشته باش!

آیا نمی‎دانی که زمامدار مسلمانان مانند ستون وسط خیمه است که هر کسی بخواهد می‎تواند آن را بگیرد؟ تو نیز باید به مسلمانان این گونه نزدیک باشی و مردم به تو دسترسی داشته باشند و شکایت‎های خود را به تو برسانند...».

بیانات امام به قدری قاطع بود که مأمون تسلیم شد و خود را آماده‌ی سفر به سوی عراق و سپس حجاز کرد، ولی حوادثی پیش آمد که به این مقصود نرسید...[24]

شیعیان شجاع در طول تاریخ

شجاعت و فداکاری امامان(ع) موجب شد که در کلاس سازنده‌ی آنان شیعیان شجاعت بی‎نظیری از خود نشان دادند، به طوری که آنان در میان مسلمانان به جهاد و نبرد و شجاعت در برابر طاغوت‎ها، معروفند و از همان آغاز افرادی مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، مالک اشتر، میثم تمّار، عمروبن حَمِقْ، معلّی بن خُنَیس، جانبازان کربلا و سلحشوران علوی مانند زید بن امام سجّاد، یحیی بن زید، محمّد بن عبدالله (نفس زکیّه)، حسین بن علی شهید فخّ و... برخاستند که سراپایشان تبلوری عالی از شجاعت و شهامت بود. در ادامه‌ی حرکت آنان، علمای مجاهدی هم‎چون میرزای شیرازی، شهید سیّد حسن مدرّس، امام خمینی(ره) و... پدیدار شدند که به راستی شجاعت و شهامت را از امامان(ع) به ارث بردند و خطّ درخشان آنان را احیا نمودند. ذکر آن شجاعت‎ها در این کتاب به طول می‎انجامد، ولی چه بهتر که به چند نمونه از آنها در این جا اشاره کنیم:

برخورد قهرمانانه‌ی سیّد حسن مدرّس با رضاخان قلدر

آیت الله سیّد حسن مدرّس(ره) یکی از علمای برجسته و شجاع بود که در 78 سالگی، در زندان خواف (نزدیک کاشمر) در شب بیست و هفتم رمضان سال 1365هـ.ق (10/9/1307) توسط دژخیمان رضاشاه به شهادت رسید.

این بزرگ مرد الهی، شجاعتی کم‎نظیر داشت. برای درک شجاعت مثال زدنی او کافی است به داستان‎های زیر توجّه کنید:

1ـ یکی از دوستان رضاشاه، در آستانه‌ی انتخابات دوره هشتم مجلس، به مدرّس گفت: شاه پیغام داده است: در تهران کاندیدا نشوید، بلکه کاندیدای یکی از شهرستان‎ها شوید.

مدرّس با تندی جواب داد: به سردار سپه (رضاخان) بگو: اگر مردی، مردم را آزاد بگذار، تا ببینی من از چند شهر انتخاب می‎شوم و گرنه مجلسی که من به دستور تو نماینده شوم، باید درش را لجن گرفت!

2ـ هنگامی که شهید مدرّس را در زندان مخوفِ خواف، زندانی کردند، برای دوستان خود چنین پیام داد: به زودی دوران حبس تمام، و پس از آزادی، مبارزات خود را با انگلیس و رضاخان از سر می‎گیریم، این بار چنان پیش می‎روم که با کار رضاخان را یکسره کنم، یا جان خود را در این راه از دست بدهم.[25]

3ـ زمان سلطنت احمد شاه قاجار بود رضاخان به عنوان سردار سپه، در رأس قدرت نظامی ایران قرار داشت. سیّد حسن مدرّس یکی از نمایندگان مجلس بود. او در مجلس، نوبت گرفت که در چند جلسه، سردار سپه را به خاطر خلافکاری‎هایش که از خودخواهی خاص او ریشه گرفته شود، استیضاح کند. در جریان استیضاح، روزی سردار سپه (رضاخان) برای جواب دادن به مجلس آمد و قبل از شروع جلسه، در ایوان مجلس ایستاد تا صدای زنده باد و مرده باد مزدوران خود را بشنود. در همین وقت، مدرّس سر رسید. مزدورانِ سردار سپه تا مدرّس را دیدند، فریاد زدند: زنده باد سردار سپه! مدرّس با بی‎اعتنایی عصای خود را به زمین زد و عکس‎العمل نشان نداد.

مزدوران فریاد زدند: مرده باد مدرّس! مدرّس متوجّه جمعیت تماشاچی شد و عصایش را رو به آنان کرد و گفت: «مردم! بگویید: زنده باد مدرّس!»

جمعیت فریاد زدند: زنده باد مدرّس! مدرّس بار دیگر گفت: «مردم بگویید: مرده باد سردار سپه!»

این بار مردم بیش از قبل، مجذوب شکوه خاص معنوی سیّد شدند و فریاد برآوردند: مرده باد سردار سپه!

مدرّس از پله‎های مجلس بالا رفت و در بالکن، یقه‌ی سردار سپه را گرفت و به مردم گفت: مردم! صد بار بگویید: مرده باد سردار سپه، زنده باد مدرّس.

جمعیّت از رشادت و دلیری سیّد، به هیجان آمده، هم صدا (صد بار) فریاد زدند: مرده باد سردار سپه، زنده باد مدرّس! سردار سپه از این اهانت، سخت برآشفت و با سیّد گلاویز شد؛ گویی می‎خواست او را از بالکن به زیر بیندازد، که قائم مقام‎الملک مانع شد و سردار سپه از مجلس بیرون رفت.[26]

امام خمینی؛ تندیس شجاعت و صلابت اسلامی

امام خمینی(ره) در تاریخ 25/2/43، یعنی در اوج اقتدار محمدرضا شاه فرمود:

اگر چنان چه ما برای مقاصد اسلام بترسیم، دین نداریم. (آیا) دین‎دار هم برای این که خرقه را از این عالم خالی کند، می‎ترسد؟ ... بترسیم؟ از چه بترسیم؟ آن باید بترسد که غیر از این عالم جایی ندارد.... ما از چه بترسیم؟ چه ترسی ما داریم از شماها؟ شما آن آخر امر این است که ما را اعدام کنید، ولی زندگی راحت ما است، از این کثافت‎کاری‎ها بیرون می‎رویم... آقای ما (علی(ع)) فرموده:

وَاللهِ لابْنُ أبِی طالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّهِ؛[27]

خوب ایشان (علی(ع)) فرموده است، ما البته نمی‎توانیم همچنین دعواهایی بکنیم، لکن ما شیعه‌ی او هستیم، ما اگر از مرگ بترسیم معنایش این است که ماوراءِالطّبیعه قبول نیست.[28]

در آن هنگام که در جریان جنگ تحمیلی عراق و ایران، موشک‎های عراقی بر شهرهای ایران فرو می‎باریدند، حضرت امام خمینی(ع) در خانه ساده‌ی خود در جماران به سر می‎برد. موشک‎های فراوان به تهران خورد، حتّی یکی از موشک‎ها به نزدیک جماران اصابت کرد. دو نفر از پزشکان مخصوص امام؛ دکتر پور مقدّس و دکتر طباطبائی، با کمال تواضع به امام عرض کردند: ماندن شما در این جا صلاح نیست. اجازه بدهید شما را به پناهگاهی ببرند، امام فرمود: «بروید برنامه‌ی خود را در این مورد نزد من بیاورید.»

آنان رفتند و زیرزمینی را آماده کردند و تختی در آن جا نهادند تا امام روی آن قرار گیرد و در همان زیرزمین تحت مراقبت پزشکی باشد.

سپس نزد امام آمدند و گفتند: برنامه آماده شد.

امام فرمود: «من گفتم بروید برنامه‌ی خود را بیاورید ببینم چیست؟ نگفتم که برنامه را انجام دهید، من رهبر مردم ایران هستم، روا نیست حتّی یک پیرزن کشته شود و من سالم بمانم! اگر من به پناهگاه بروم ولی مردم دارای پناهگاه نباشند، تاریخ درباره‌ی ما چه قضاوتی خواهد کرد؟

اگر همه‌ی مردم دارای پناهگاه شدند، من هم به پناهگاه می‎آیم، و گرنه در همین جا می‎مانم. اگر بناست کشته گردیم، چرا عدّه‎ای کشته شوند؟ همه‌ی ما یکسان هستیم».[29]