شرح دعای مکارم الاخلاق (۴)| آغاز دعا با صلوات

در محضر صحیفه

دانستیم که آن چه انسان را برتر از موجودات دیگر و حتّی ملائکه می کند، همین تعالی اخلاق اوست. چگونگی تحصیل اخلاق حسنه را باید با الگو گرفتن از رسول گرامی اسلام و جانشینان حقیقی او آموخت. اهل بیت علیهم السّلام در کنار قرآن کریم تا روز قیامت، تنها نسخه ی سازنده و آسمانی هستند که تمسّک و اطاعت از ایشان (طبق حدیث شریف ثقلین) مایه ی هدایت و تعالی اخلاق انسان می شود.

منظومه ای از معارف الهی مشتمل بر اعتقادات و اخلاق و ... با زبان دعا و نیایش، یکی از شاهکارهای حضرت زین العابدین علیه السّلام است که تحت مجموعه ای با عنوان «صحیفه ی سجّادیّه» در دسترس همگان قرار دارد. امام سجّاد علیه السّلام در قالب دعا و مناجات با حضرت حقّ، به شکل بسیار نرم و نامحسوس، اقیانوسی از معارف را به قلب شخص دعا کننده منتقل می کنند، چراکه نورانی ترین و لطیف ترین حالتی که انسان تجربه می کند، وقتی است که خالص و صمیمی با خدای خود به راز و نیاز می پردازد. در این حالت ملکوتی، او قابلیّت پذیرش و فهم معارف بلند الهی را پیدا می کند. مُترجم و شارح صحیفه ی سجّادیه مرحوم فیض الاسلام در دیباچه ی ترجمه ی صحیفه می نویسد: «این کتاب دارای پنجاه و چهار دعاست که هر کس از روی اخلاص و با نیّت پاک یکی از آن ها را بخواند و در فهم معانی آن اندیشه نماید، بی درنگ نور الهی در دل او تابیده، متوجّه به خدای تعالی گشته، به راه سعادت و نیک بختیِ دنیا و آخرت قدم می گذارد». مناجات بیستم از این کتاب شریف، دعای مکارم الاخلاق است که مجموعه ای از معارف اخلاقی است که دانستن، رعایت نمودن و مداومت بر آن، بی تردید باعث تعالی اخلاق انسان مؤمن و کمال او خواهد شد. به همین دلیل در این سلسله مباحث، بر آنیم تا با محوریّت جملات نورانی امام زین العابدین علیه السّلام در دعای مکارم الاخلاق، راه روشنی را در برابر دیدگان سالکین و مشتاقان قُرب پروردگار متعال قرار دهیم تا بدین وسیله بر همگان روشن شود که شیعه برای دست یافتن به کمال بندگی و قُرب خدای عزّ و جلّ، با وجود صراط مستقیم قرآن و عترت، هیچ نیازی به راه های فرعی و اشتباه ندارد.

مکارم الاخلاق

مکارم، یا جمعِ «مَکرُمة» است که اسمی از ماده ی «کَرَم» می باشد و یا جمعِ «مَکرَمة» به معنای «کریمة» است.

«کَرَم» در لغت به معنای بخشش و نعمت دادن است، هر گاه خداى تعالى با اين واژه (کریم) توصیف شود، اسمى است براى احسان و نعمت بخشيدن ظاهر و روشن او، مثل آیه ی 40 از سوره نمل: «فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ‏». و هر گاه انسان با واژه ی «كرم» توصیف شود، در آن صورت اسمى است براى اخلاق و افعال پسنديده ‏اى كه از انسان ظاهر مي شود و واژه ی «كريم» تا وقتى كه آن اخلاق و رفتار ظاهر نشود گفته نمي شود.^[1] اخلاق هم همان طور که پیش از این بیان شد، جمع «خُلق» است که در علم اخلاق، همان هیئت و شکل ثابت نفسانی انسان است که به آسانی و بدون تفکّر باعث صدور افعال انسان می شود. از نظر ادبیات عرب، اضافه ی مکارم به اخلاق، اضافه ی صفت به موصوف است. در نتیجه «مکارم الاخلاق» یعنی: «اخلاقٌ کریمةٌ» به معنای: صفاتِ نیکو و پسندیده ای که بر اثر مداومت و مراقبه، در نفس انسانِ مؤمن ریشه پیدا کرده و منشأ بروز اعمالِ زیبا و شایسته از او می گردد. مانند عفو و گذشت از کسی که در حقّ انسان بدی نموده است، که در واقع برای هر انسانی این عمل مقدور نیست و تنها از کسانی بر می آید که نفوس خود را متخلَّق به مکارم الاخلاق نموده و بذر عفو و گذشت را در درون خود کاشته و آن را با آب مجاهدت و مراقبت نفس و نور توفیق الهی پرورانده اند.

در دعای بیستم از صحیفه ی سجّادیه، حضرت سیّد السّاجدین علیه السّلام با بیانِ خُلق های پسندیده، علاوه بر آموزش و یاد آوری آن ها برای خواننده، از درگاه خداوند توفیق تحصیل آن ها را استمداد می کنند. ما نیز به تبعیّت از آن امام هُمام و واسطه قرار دادن آن وجود مقدّس نزد خدای کریم، با مطالعه و بررسی این صفات والا و ملکوتی، از ذات احدیّت عاجزانه خواستاریم، تا صورت و سیرتمان را با این اخلاق آسمانی مزیّن فرماید، الهی آمین.

آغاز دعا با صلوات

امام سجّاد علیه السّلام دعای مکارم الاخلاق را با صلوات بر محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین آغاز می کنند:

«اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ». خدایا! بر محمّد و آل او درود بفرست.

امام علیه السّلام نه تنها دعا را با صلوات شروع می کنند بلکه مجموعاً در دعای مکارم الاخلاق 19 مرتبه صلوات به چشم می خورد. تقریباً بیشتر فراز های دعای مکارم الاخلاق با صلوات آغاز می شود. از آن جائی که امام معصوم گنجینه ی علم خداست و تمام افعال و گفتار او از سرچشمه ی عصمت و حکمت خدادادی سرچشمه می گیرد، پس در این آغاز و تکرار صلوات از سوی امام زین العابدین علیه السّلام، قطعاً دلیلی وجود دارد که باید در خود کلمات معصومین علیهم السّلام آن را جستجو کنیم. امیر المؤمنین علی علیه السّلام در نهج البلاغه می فرمایند: «إِذَا كَانَتْ لَكَ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ حَاجَةٌ فَابْدَأْ بِمَسْأَلَةِ الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِهِ ص ثُمَّ سَلْ حَاجَتَكَ فَإِنَّ اللَّهَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُسْأَلَ حَاجَتَيْنِ فَيَقْضِيَ إِحْدَاهُمَا وَ يَمْنَعَ الْأُخْرَى‏». هر وقت از درگاه خدای سبحان حاجتی داشتی، در خواست خود را با صلوات بر رسول او صلّی الله علیه و آله آغاز کن و پس از آن حاجتت را بخواه، چراکه خداوند کریم تر از آن است که دو حاجت از او تقاضا شود، پس یکی را اجابت کرده و دیگری را اجابت ننماید.^[2] امام صادق علیه السّلام نیز می فرمایند: «إِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ فَلْيَبْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، فَإِنَّ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِيِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مَقْبُولَةٌ، وَ لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَقْبَلَ‏ بَعْضَ‏ الدُّعَاءِ وَ يَرُدَّ بَعْضاً». هر گاه یکی از شما دعا نمود، پس دعای خود را با صلوات بر نبیّ (اکرم صلّی الله علیه و آله) آغاز کند که همانا صلوات بر نبیّ قطعاً (نزد خداوند) مقبول (و مستجاب) است و خداوند هیچ گاه این گونه نبوده که بعض دعا (قسمت صلوات) را قبول کند و بعض دیگرش را رد نماید.^[3]

پس ملاحظه می شود که شروع دعا با ذکر صلوات، حتماً موجب اجابت دعا خواهد بود. در برخی از روایات تعابیر عجیبی از حضرات معصومین علیهم السّلام در باره صلوات وارد شده است که ظاهر آن ها بر شرطیّت صلوات برای اجابت دعا، دلالت می کند. از آن جمله دو روایت از وجود نازنین امام صادق علیه السّلام است که می فرمایند: 1- «كُلُّ دُعَاءٍ يُدْعَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مَحْجُوبٌ‏ عَنِ‏ السَّمَاءِ حَتَّى‏ يُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ». هر دعایی که با آن خدای عزّ و جلّ خوانده شود، بین آن دعا و آسمان حجابی قرار می گیرد (که مانع بالا رفتن دعا به آسمان و استجابت آن است) تا زمانی که بر محمّد و آل محمّد (صلّی الله علیهم اجمعین) صلوات می فرستد.^[4] 2- «مَنْ دَعَا وَ لَمْ يَذْكُرِ النَّبِيَّ ص رَفْرَفَ الدُّعَاءُ عَلَى رَأْسِهِ‏ فَإِذَا ذَكَرَ النَّبِيَّ ص رُفِعَ الدُّعَاءُ». هر کس دعا کند و نام رسول اکرم صلّی الله علیه و آله را نبرد، دعا بالای سر او (همچون پرنده) بال می زند تا نام حضرتش را ببرد، آن گاه بالا می رود (البته نام حضرت توأم با صلوات خواهد بود).^[5]

شاید یکی از علّت های تکرار صلوات در فرازهای دعای مکارم الاخلاق، علاوه بر کثرت فضیلت و ثمرات مختلف آن، این باشد که امام سجّاد علیه السّلام در این دعای شریف، از خداوند متعال فقط یک حاجت نمی خواهند بلکه در واقع دعای مکارم الاخلاق مجموعه ای از دعاها و حاجات مختلف است و به همین اعتبار امام علیه السّلام نیز صلوات های متعدّدی را قرائت می کنند تا به برکت آن، زمینه ی اجابت این دعاها بیش از پیش فراهم شود. و یا این که تکرار صلوات موجب می شود تا هر تعداد از دعاهای امام علیه السّلام ما بین دو صلوات قرار بگیرد، به عبارت دیگر با یک صلوات آغاز شده و با صلوات دیگری ختم گردد که طبق روایات وارده، خودِ این کیفیّت باعث قبولی دعا می شود، چنان که حضرت صادق علیه السّلام می فرمایند: «مَنْ كَانَتْ لَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَلْيَبْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ يَسْأَلُ حَاجَتَهُ ثُمَّ يَخْتِمُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يَقْبَلَ‏ الطَّرَفَيْنِ‏ وَ يَدَعَ‏ الْوَسَطَ إِذَا كَانَتِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَا تُحْجَبُ عَنْهُ».‏ هر کس به درگاه خداوند عزّ و جلّ حاجتی دارد، پس (بیان حاجت خود را) با صلوات بر محمّد و آل او (صلوات الله علیهم) آغاز کند و سپس حاجت خود را بخواهد و پس از آن حاجتش را با صلوات (دیگری) بر محمّد و آل محمّد پایان دهد، پس همانا خداوند عزّ و جلّ کریم تر از آن است که دو طرف (دعا، یعنی صلوات ها) را قبول کند و وسط (حاجت) را رها نماید، زیرا صلوات بر محمّد و آل محمّد از خداوند محجوب نیست (و قطعاً به اجابت می رسد).^[6]

صلوات خدا و ملائکه بر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله

قرآن کریم فرموده: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً». خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى‏ فرستند، اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد، بر او درود فرستيد و سلام گوييد و كاملًا تسليم (فرمان او) باشيد.[7] خدای تعالی و ملائکه بر او صلوات و درود می فرستند. پس بخیل و بدبخت آن کسی است که خود را از فیض صلوات بر او محروم سازد. لذا پرورگار حکیم برای سعادت مؤمنان به ایشان دستور می دهد تا از صلوات بر حضرتش غافل نشوند. خود آن بزرگوار فرموده اند: «إِنَّ الْبَخِيلَ‏ كُلَ‏ الْبَخِيلِ‏ الَّذِي إِذَا ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ». همانا بخیل واقعی کسی است که هر گاه من نزد او یاد شوم، بر من صلوات نفرستد.‏^[8]

در دو آیه از قرآن کریم سخن از صلوات خداوند و ملائکه برای انسان است. امّا در یک جا صلوات برای انسان کاملی است که اسوه و الگوی بشریّت است و در جای دیگر صلوات برای انسانی است که با الگو گرفتن از انسان کامل، در مسیر کمال قدم بر می دارد. در سوره ی احزاب خطاب به مؤمنین می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً». این آیه بیان کننده ی صلوات و درود خدا و ملائکه بر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله است. در آیه 43 از همین سوره می فرماید: «هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً». او كسى است كه بر شما درود و رحمت مى ‏فرستد، و فرشتگان او (نيز) براى شما تقاضاى رحمت مى‏ كنند تا شما را از ظلمات (جهل و شرك گناه) به سوى نور (ايمان و علم و تقوا) رهنمون گردد، او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است.[9] این آیه هم دلالت بر صلوات خدا و ملائکه برای مؤمنین می کند. حال باید بدانیم آیا صلوات بر رسول و مؤمنین به یک معناست یا تفاوت دارد؟

ابا حمزه از امام صادق علیه السّلام در باره این آیه سؤال کرد: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً»، حضرت فرمودند: «الصَّلَاةُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ رَحْمَةٌ وَ مِنَ‏ الْمَلَائِكَةِ تَزْكِيَةٌ وَ مِنَ النَّاسِ دُعَاءٌ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً فَإِنَّهُ يَعْنِي التَّسْلِيمَ لَهُ فِيمَا وَرَدَ عَنْهُ»، صلوات از ناحیه ی خدای عزّ و جلّ رحمت است و از سوی ملائکه تزکیه و از طرف مردم دعاء است و امّا کلام خدای عزّ و جلّ که فرمود:‏ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً یعنی تسلیم او (پیامبر) شدن در هر دستوری که از او صادر شده است.^[10]

پس صلواتی که نثار پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله می شود، رحمت از جانب خدا، تزکیه و تقدیس از ناحیه ی ملائکه و دعا و تقاضای مؤمنین برای ترفیع درجات آن بزرگوار است، زیرا او معصوم و منزّه از هر گونه گناه و خطاست. وجودش مملوّ از نور و هدایت است و ذرّه ای از ظلمت جهل و گناه، جسم و روح مقدّسش را آلوده نساخته. خدای متعال ذات ملکوتی آن بزرگوار را منشأ نور و هدایت قرار داده است تا جائی که حتّی در تمام عمر مبارکش، سایه ای برای قامت رعنای او دیده نشد. ولی صلوات خدا و ملائکه برای مؤمنین، همان طور که در آیه بیان شده، برای پاک شدن و خروج آن ها از تاریکی های جهل و گناه به سوی نور علم و ایمان و تقواست. و چقدر فاصله است بین صلوات خدا و ملائکه برای رسول گرامیش و صلواتی که به مؤمنین عنایت می کند. آری صلوات خدا و ملائکه با این کیفیّت، نشان گر عظمت مقام و جایگاه رفیع نبیّ مکرّم اسلام نزد خدای متعال می باشد و پروردگار عزّ و جلّ این صلوات را بر تمام مؤمنین نیز واجب نموده است به طوری که شیعه و سنّی معتقدند نمازی که در تشهّد آن صلوات بر محمّد و آل گرامیش نباشد، نماز نیست و بطلان آن واضح و آشکار است. در «سنن ابن ماجه» از منابع معروف اهل سنّت به نقل از رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمده است: «لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ». نماز کسی که بر نبیّ (اکرم) صلوات نفرستد، نماز نیست.[11] چنان که شافعی پیشوای مذهب شافعیانِ اهل سنّت، در ابیات معروف خود در این باره چنین سروده است:

یا اَهلَ بیتِ رَسُولِ اللهِ حُبُّکُم/ فَرضٌ مِنَ اللهِ فِی القُرآنِ اَنزَلَهُ

ای اهل بیت رسول خدا! محبّت شما از جانب خدا در قرآنی که نازل شده، واجب گردیده است.

کَفاکُم مِن عَظیمِ القَدرِ أَنَّکُم/ مَن لَم یُصَلِّ عَلَیکُم لا صَلاةَ لَهُ[12]

از شأن و مقام شما همین مقدار کفایت می کند که هر کس (در نماز) بر شما صلوات نفرستد، انگار نماز نخوانده است (نمازش قطعاً باطل است).

جالب این جاست که هر یک صلوات خالصانه بر پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله موجب آن می شود که خدای تعالی بارها بر گوینده ی آن، درود و صلوات بفرستد و می دانیم طبق وعده ی قرآن کریم، هر صلوات خداوند برای مؤمنین، مساوی است با خروج آن ها از ظلمات گناه و جهل به سویِ نور ایمان و هدایت. نبیّ مکرّم اسلام صلّی الله علیه و آله می فرمایند: «مَنْ صَلَّى عَلَيَّ مِنْ أُمَّتِي صَلَاةً مُخْلِصاً مِنْ‏ قَلْبِهِ‏ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ بِهَا عَشْرَ صَلَوَاتٍ وَ رَفَعَهُ بِهَا عَشْرَ دَرَجَاتٍ وَ كَتَبَ لَهُ بِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَحَا عَنْهُ بِهَا عَشْرَ سَيِّئَاتٍ». هر کس از امّت من، بر من صلواتی خالصانه از قلبش بفرستد، خداوند بدین سبب بر او ده بار صلوات می فرستد و ده درجه او را بالا می برد و ده حسنه برایش می نویسد و ده گناه از او پاک می کند.^[13]

بر أحمد و بر آل محمّد صلوات/ بر هشت و چهار نور سرمد صلوات

هر کس صلوات می فرستد یک بار/ ده بار خدا بر او فرستد صلوات

در روایتی از حضرت صادق علیه السّلام علاوه بر صلوات فراوان خداوند، به صلوات ملائکه و جمیع مخلوقات پروردگار هم اشاره شده است. امام صادق علیه السّلام می فرمایند: «إِذَا ذُكِرَ النَّبِيُّ ص فَأَكْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَيْهِ فَإِنَّهُ مَنْ صَلَّى عَلَى النَّبِيِّ ص صَلَاةً وَاحِدَةً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ أَلْفَ صَلَاةٍ فِي أَلْفِ صَفٍّ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ لَمْ يَبْقَ شَيْ‏ءٌ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ إِلَّا صَلَّى عَلَى ذَلِكَ الْعَبْدِ لِصَلَاةِ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ صَلَاةِ مَلَائِكَتِهِ وَ لَا يَرْغَبُ عَنْ هَذَا إِلَّا جَاهِلٌ مَغْرُورٌ وَ قَدْ بَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ وَ رَسُولُهُ». هر گاه نامی از نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله آمد، بسیار بر آن حضرت صلوات بفرستید چراکه هر کس بر نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله یک بار صلوات بفرستد، خداوند هزار بار بر او صلوات می فرستد در میان هزار صف از ملائکه (یعنی ملائکه نیز با پروردگار همراهی می کنند) و هیچ یک از مخلوقات خدا باقی نمی ماند مگر آن که به خاطر صلوات خدا و ملائکه بر او، بر آن بنده صلوات می فرستد، و هیچ کسی نسبت به صلوات بر رسول خدا بی رغبت نیست مگر انسان جاهلی که غرور و خودپسندی او را فرا گرفته است و همانا خدا و رسولش از چنین فردی بی زار هستند.^[14]

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّل فَرَجَهُم»

 خودآزمایی: