شرح دعای مکارم الاخلاق (۵)| فضیلت صلوات

قطره ای از دریای فضائل صلوات

با توجّه به این که دعای مکارم الاخلاق با صلوات آغاز شده و همان طور که بیان شد به طور کلّی 19 بار در این دعای شریف قرائت می شود، لازم دانستیم اضافه بر آن چه از فضیلت صلوات در باره ی اجابت دعا بیان گردید، به گوشه ای از فضائل و ثمرات آن اشاره کنیم تا با ارزش صلواتی که امام زین العابدین علیه السّلام در فرازهای دعای مکارم الاخلاق تکرار می فرمایند، بیشتر آشنا شویم.

ثواب عظیم صلوات

در اخبار «معراجیه» (اخباری که در باره معراج رسول خدا صلّی الله علیه و آله است) حدیثی نقل شده است که بیان گر ثواب عظیم صلوات است. در متن این روایت آمده است که رسول اکرم صلوات الله علیه و آله در شب معراج ملکی را با خلقتی عجیب مشاهده کردند که مأمور شمارش قطرات باران بود. وقتی حضرت از او پرسیدند: آیا از تعداد قطراتی که از روز اوّل آفرینش عالَم توسّط پروردگار متعال، روی زمین افتاده خبر داری؟ در پاسخ عرض کرد: قسم به خدائی که شما را به سوی خلق به حقّ فرستاد! از زمانی که خداوند عالَم را آفریده تا الآن، می دانم چند قطره باران از آسمان به زمین افتاده، چند قطره در خشکی ریخته و چه تعداد در دریا فرود آمده، چند قطره در خرابه ها و چند قطره در آبادی ها، چه مقدار در باغ ها و چه مقدار در شوره زار، چه تعداد در قبرستان ها و چه تعداد بر کوه ها و غیر آن فرود آمده و ... . رسول خدا از این کلام شگفت زده شدند. ملک عرضه داشت: حسابی هست که من از آن عاجزم و قدرت شمارشش را ندارم. پیامبر فرمودند: آن چیست؟! عرضه کرد: هر گاه گروهی از امّت شما در جائی باشند و نام شما برده شود و ایشان بر شما صلوات بفرستند، من دیگر توان شمارش و اندازه ی ثواب آن صلوات را نخواهم داشت.[1] به همین جهت در روایت آمده است که سنگین ترین چیزی که در ترازوی اعمال انسان در روز قیامت قرار می گیرد، صلوات است. امام باقر علیه السّلام می فرمایند: «أَثْقَلُ‏ مَا يُوضَعُ‏ فِي‏ الْمِيزَانِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ». سنگین ترین چیزی که روز قیامت در ترازوی اعمال قرار داده می شود صلوات بر محمّد و اهل بیتش (صلوات الله علیهم اجمعین) می باشد.‏^[2]

تأثیر شگرف در آمرزش گناهان

یکی از ثمرات پُر برکت صلوات، پاک کردن گناهان است. روایات مختلفی در این باره از اهل بیت علیهم السّلام وارد شده که تنها به دو نمونه از آن ها اشاره می کنیم: مولا امیر المؤمنین علیه السّلام در باره ی شدّت تأثیر صلوات در آمرزش گناهان می فرمایند: «الصَّلَاةُ عَلَى النَّبِيِّ ص أَمْحَقُ لِلْخَطَايَا مِنَ‏ الْمَاءِ لِلنَّارِ». صلوات بر نبیّ صلّی الله علیه و آله در پاک کردن گناهان اثرش بیش از تأثیر آب بر آتش است.^[3] پیشوای هشتم، امام رئوف حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السّلام فرمودند: «مَنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلَى مَا يُكَفِّرُ بِهِ ذُنُوبَهُ فَلْيُكْثِرْ مِنَ‏ الصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَإِنَّهَا تَهْدِمُ الذُّنُوبَ هَدْماً». اگر کسی قادر نیست کاری بکند که گناهانش پوشیده (بخشیده) شود پس زیاد بر محمّد و آل او صلوات بفرستد که همانا این صلوات تمام گناهان را نابود می کند.^[4]

شفاعت رسول خدا صلّی الله علیه و آله

امام زین العابدین علیه السّلام در دعای اباحمزه ثمالی، در باره کوچکی اعمال ما در برابر وسعت بی کران نعت های الهی این گونه با پروردگار کریم مناجات می کنند: «وَ مَا قَدْرُ أَعْمَالِنَا فِي‏ جَنْبِ‏ نِعَمِكَ وَ كَيْفَ نَسْتَكْثِرُ أَعْمَالًا نُقَابِلُ بِهَا كَرَمَكَ». ‏و ارزش و اندازه ی اعمال ما در کنار نعمت هایت چیست؟ و چگونه زیاد بشماریم اعمالی را که در مقابل کَرَم و بزرگواریت قرار دارد.^[5] نعمت های پروردگار به قدری زیاد است که قابل شمارش نیست چنان که قرآن کریم می فرماید: «وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ». و از هر چيزى كه از او خواستيد، به شما داد و اگر نعمت هاى خدا را بشماريد، هرگز آن ها را شماره نتوانيد كرد! انسان، ستمگر و ناسپاس است.[6] اگر بخواهیم برای هر نعمتی تنها یک بار او را شکر کنیم، هرگز قادر نخواهیم بود زیرا اوّلاً از تمام نعمت هایش آگاهی نداریم و ثانیاً عمر کوتاهمان به پایان می رسد در حالی که گوشه ای از نعمت های او را شکر نگفته ایم. آری در برابر این همه نعمت زبان ما الکن از آن است که شاکر باشد و اعمال ما کوچک تر از آن که در برابر این همه لطف و کرامت، به چشم آید. تازه پرونده ی اعمالمان پُر است از جرم و خطاهائی که هر کدامشان برای مجازات ما به خاطر نافرمانی از خدای کریم کفایت می کند. حال چگونه می توان انتظار داشت که به سبب این ره توشه ی خُرد و ناچیز و کوله بار عظیم گناه و غفلت، در صحنه محشر راه جنّت را دنبال کرد و بهشتی شد. آری با وجود اعمال دست و پا شکسته، اگر بنده ایمان خود را همراه آورده باشد برای او امیدی به نجات هست. در میان هر قوم و ملّتی وساطت و میانجی گریِ بزرگان مرسوم است. در دین مبین اسلام نامش را شفاعت گذارده اند. همیشه آبرو داران و عزیزان نزد دیگران جایگاهی دارند که وساطتشان برای حلّ و فصل امور راه گشاست. و چه عزیز و صاحب مقامی نزد خدا برتر از رسول اکرم صلّی الله علیه و آله؟! بالاترین آبرو و افتخار از آنِ کسی است که به شفاعت حبیب خدا محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله داخل بهشت شود. همو که اوّل شخصیّت عالَم وجود و کائنات است و مایه ی مباهات پروردگار بر تمام انبیاء و اولیاء. در قیامت که همه از عظمت آن روز مات و مبهوت هستند، و بسیاری از شدّت ترس چون دیوانگان سرگشته از اطراف خود غافل اند، هر کس به دنبال منجی و شفاعت کننده ای است تا از آن معرکه خلاصش کند. چنان که وقتی عذاب خداوند بر جهنّمیان حتمی شد، ناله ی حسرت از عمق وجودشان بلند می شود که: «فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ * وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ». (افسوس كه امروز) شفاعت ‏كنندگانى براى ما وجود ندارد * و نه دوست گرم و پرمحبّتى.[7] یکی از آثار پُر اهمّیّت صلوات در روز قیامت، شفاعت افضل انبیاء و اولیاء، حضرت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله است. خود آن بزرگوار وعده شفاعتشان را این گونه بیان فرموده اند: «مَن صَلّی عَلَیَّ کُنتُ شَفیعَهُ یَومَ القِیامَةِ وَ مَن لَم یُصَلِّ عَلَیَّ فَأَنا بَریءٌ مِنهُ». کسی که بر من صلوات بفرستد، من شفیع او در روز قیامت خواهم بود و آن کسی که صلوات نفرستد من از او بی زارم.[8]

جدای از این که صلوات موجب شفاعت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله می شود، خاصیت دیگری هم دارد. در قیامت به حسب درجات هر انسان نزد خدای متعال، جایگاه او نیز متفاوت است. در بهشت و جهنّم نیز درجات و درکات مختلفی وجود دارد که هر کس با توجّه به اعمال و کردارش در درجه ی خود در بهشت و یا درکه ی خود در جهنّم قرار می گیرد. صلوات نه تنها موجب شفاعت و بهشتی شدن انسان می گردد بلکه او را تا جائی بالا می برد و صاحب رفعت مقام می کند که نزدیک ترین افراد به رسول خدا صلّی الله علیه و آله خواهد شد. پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله در این باره می فرمایند: «إِنَّ‏ أَقْرَبَكُمْ‏ مِنِّي‏ يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ أَكْثَرُكُمْ عَلَيَّ صَلَاةً فِي دَارِ الدُّنْيَا». همانا نزدیک ترین شما به من در تمام مراحل روز قیامت، کسی است که در دنیا بیشتر بر من صلوات فرستاده است.^[9]

صلوات ناقص

نکته ای که بیان آن در مورد صلوات بسیار مهمّ و ضروری است آن است که صلوات بر رسول خدا صلّی الله علیه و آله باید طبق دستور آن بزرگوار انجام شود، چنان که تمامی اعمال یک مسلمان نیز باید مورد تأیید آن حضرت باشد. خدای تعالی در چند جای مختلف از قرآن کریم به مسلمین دستور داده تا از اوامر و نواهی پیغمبر گرامیش صلوات الله علیه و آله، اطاعت کنند. از آن جمله فرموده است: «... ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ». آن چه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد (و اجرا كنيد)، و از آن چه نهى كرده خوددارى نماييد و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است.[10] در مورد صلوات هم رسول خدا صلّی الله علیه وآله دستوری داده اند که به حکم آیات قرآن بر همه ی مسلمین اطاعت از آن واجب است. می فرمایند: «لَا تُصَلُّوا عَلَيَّ‏ صَلَاةً مَبْتُورَةً بَلْ صِلُوا إِلَيَّ أَهْلَ بَيْتِي وَ لَا تَقْطَعُوهُمْ فَإِنَّ كُلَّ نَسَبٍ وَ سَبَبٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُنْقَطِعٌ إِلَّا نَسَبِي». بر من صلوات ناقص نفرستید بلکه اهل بیت مرا (در صلوات) به من وصل کنید و ایشان را (از من) جدا نکنید، پس همانا هر نسب و سبب روز قیامت از هم جدا می گردند جز نسب من.^[11] مضمون این حدیث در منابع معتبر و معروف اهل سنّت نیز آمده است و اختصاص به شیعه ندارد. در کتاب «الصّواعق المحرقة» تألیف «ابن حجر هیتمی» از مشاهیر علمای اهل سنّت از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: «لَا تُصَلُّوا عَلَيَّ الصَّلَاةَ البَتراءَ، فَقَالُوا وَ مَا الصَّلَاةُ البَتراءُ قَالَ تَقُولُونَ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ تُمسِكُونَ بَل قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ». بر من صلوات ناقص نفرستید، گفتند: صلوات ناقص چیست؟ حضرت فرمودند: این که می گوئید "اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ" و از گفتن ادامه ی آن خودداری می کنید. بلکه باید بگوئید: "اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ".[12]

در نتیجه اگر در صلوات نام مبارک اهل بیت علیهم السّلام و آل آن بزرگوار حذف شود، مخالفت مستقیم با دستور رسول الله صلّی الله علیه و آله است. جالب این جاست که خود ابن حجر هیتمی وقتی این روایت را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت می کند، نام آن بزرگوار را با صلوات بتراء و ناقص قرین می سازد و می نویسد: «صلّی الله علیه و سلّم»! یعنی دقیقاً با دستور حضرت رسول صلّی الله علیه وآله مخالفت نموده و آل پیامبر را از صلوات حذف می کند. باید از او پرسید آیا شایسته نیست که اگر بنا به اغراضی از گفتن نام اهل بیت رسول در صلوات خودداری می کنید، لااقلّ بعد از ذکر این حدیث شریف برای یک بار هم که شده طبق دستور رسول خدا صلّی الله علیه و آله عمل نموده و صلوات کامل بفرستید؟!

پیغمبر اکرم صلوات الله علیه و آله نه تنها دستور به صلوات کامل داده و از ناقص کردن آن نهی فرموده اند، بلکه برخی از آثار و مفاسد آن در روز قیامت را متذکّر شده اند. آن بزرگوار فرمودند: «مَنْ صَلَّى عَلَيَّ وَ لَمْ‏ يُصَلِّ‏ عَلَى‏ آلِي‏ لَمْ يَجِدْ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ رِيحَهَا لَتُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ». هر کس بر من صلوات بفرستد ولی بر آل من صلوات نفرستد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد (کنایه از این که هرگز وارد بهشت نخواهد شد) در حالی که بوی بهشت از پانصد سال راه (مانده به بهشت) به مشام انسان می رسد.^[13]

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»