حفظ سلامت بدن

امامان(ع) بدون استثنا از هرگونه عاملی که موجب بیماری می‎شد، پرهیز می‎کردند و به پیروان خود دستور می‎دادند از آن‎ها پرهیز نمایند.

پرخوری و چاقی یکی از عوامل بیماری و زمینه‎ساز بیماری‎ها است. امامان(ع) به شدّت از پرخوری و چاقی نهی می‎نمودند. میان امامان، تنها امام باقر(ع) بدن چاقی داشت و آن هم بر اثر پرخوری نبود. طبیعت بعضی از بدن‎ها به گونه‎ای است که با غذای کم هم چاق می‎شوند.

پیامبر(ص) فرمود:

اَلْمِعْدَۀُ بَیْتُ الدّاءِ وَالْحِمْیَۀُ رَأْسُ کُلٍّ دواءٍ ؛[1]

معده، خانه بیماری است و پرهیز و امساک سرآمد همۀ داروها می‎باشد.

رسول خدا(ص) فرمود:

صُومُوا تَصِحُّوا ؛[2]

روزه بگیرید تا سلامتی یابید.

نیز فرمود:

عَلَیْکُمْ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ مَحْسِمَۀٌ لِلْعُرُوقِ، وَ مُذْهِبَۀٌ لِلْأَشَرِ؛[3]

بر شما باد به روزه گرفتن؛ چون پاک‎کننده غلظت درون رگ‎ها، و زداینده چیزهای زاید بدن است.

امیر مؤمنان علی(ع) به پسرش، امام حسن(ع) فرمود: «هرگاه خواستی سلامت خود را حفظ کنی و از طبیب و دارو بی‎نیاز شوی؛ چهار دستور را رعایت کن: هنگامی که به غذا اشتها نداری غذا نخور، هنگامی که سیر نشده‎ای از غذا دست بکش، غذا را کاملاً در دهان جویده و سپس فرو ببر و قبل از خواب، قضای حاجت کن».[4]

رسول خدا(ص) فرمود:

لَیْسَ شَیءٌ أَبْغَضَ إِلَی اللهِ مِنْ بَطْنٍ مِلْآنِ ؛[5]

هیچ چیزی در پیشگاه خدا مبغوض‎تر از شکم پر نیست.

امام صادق(ع) فرمود:

لاتَسَمَّنُوا تَسَمُّنَ الْخَنازِیرِ لِلذِّبْحِ؛[6]

بدنتان را همچون خوک‎هایی که برای کشتن پرواز می‎کنند، چاق نکنید.

حفظ بدن از سرماخوردگی و بیماری‎های دیگر

در عصر امامان(ع)، حمّام خصوصی در منازل نبود، بلکه همه مردم حتّی خلیفه، از حمّام‎های عمومی استفاده می‎کردند. امامان(ع) موقع بیرون آمدن از حمّام، خود را به طور کامل می‎پوشاندند تا سرما نخورند.

محمّد بن موسی در مورد امام باقر(ع) و امام صادق(ع) می‎گوید:

خَرَجا مَنَ الْحَمّامِ مُتَعَمِّمِمینَ، شِتاءً کانَ أَوْ صَیْفاً، وَ کانا یَقُولان: هُوَ أَمانٌ مِنَ الصُّداعِ؛[7]

آنان وقتی از حمّام بیرون می‎آمدند، خواه تابستان و یا زمستان، سر و گردن خود را می‎پوشاندند و می‎گفتند: پوشاندن موجب حفظ از سرماخوردگی و سردرد خواهد شد.

امام صادق(ع) فرمود:

إِغْسِلُوا أَرْجُلَکُمْ بَعْدَ خُرُوجِکُمْ مِنَ الْحَمّامِ، فَإِنَّهُ یَذْهَبُ بِالشَّقِیقَۀِ، وَ إِذا خَرَجْتَ فَتَعَمَّمْ؛[8]

پس از بیرون آمدن از حمّام، پاهای خود را بشویید، چرا که این کار، درد نیمی از سر (یا درد نیمی از صورت) را برطرف می‎سازد، و هنگامی که از حمام بیرون آمدی، سرت را با پارچه‎ای ببند.

نیز فرمود:

لاتُدَّلِّکْ بِالْخَزَفِ، فَأِنَّهُ یُورِثُ الْبَرَصَ؛[9]

بدن خود را در حمام با سفال نمال، زیرا مالیدن با سفال موجب بیماری پیسی می‎گردد.

این دستورهای امامان(ع) که نمونه‎هایی از ده‎ها دستورهای طبّی است، بیانگر آن است که امامان(ع) به حفظ سلامتی اهمیّت می‎دادند و بر آن تأکید فراوان داشتند.

اهمیّت حجامت و خون‎گیری

از عواملی که برای حفظ سلامتی بسیار کارساز و مفید است، حجامت و خون‎گیری می‎باشد. یکی از برنامه‎های جدّی پیامبر(ص) و امامان(ع) برای پیشگیری از بیماری‎ها، حجامت بود. آنان حجامت می‎کردند و دستور مؤکّد به آن می‎دادند.

حجامت یک نوع روش خون‎گیری با مکیدن به کمک بادکش است، که با ایجاد خراش سطحی روی پوست، بین دو شانه، جایی که رشته‎های عصب از آن جا عبور نکرده، یا نقاط دیگری که این گونه است، انجام می‎گیرد.

حجامت موجب درمان بیماری‎های چرکین، و بیماری‎های جلدی، و باز شدن رگ‎ها، و جلوگیری از غلظت خون می‎شود و خواصّ بسیاری برای سلامتی و جلوگیری از بیماری‎ها دارد.

سال‎ها بود که علم پزشکی جدید، با حجامت مخالفت می‎کرد و کم‎کم این موضوع مهم حیاتی متروک شده و به دست فراموشی سپرده گردید، ولی مدّتی است که گروهی از پزشکان متعهّد آن را احیا کرده‎اند.

حجامت از دیدگاه روایات امامان(ع)

نزدیک به پانصد روایت از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) درباره حجامت نقل شده است که قطعاً آن همه روایات، نشان‎دهنده اهمیّت حجامت است و نباید از کنار آن‎ها به سادگی رد شد. آن همه تأکید نشان می‎دهد که باید موضوع حجامت را به طور جدّی دنبال کرد و از هرگونه سهل‎انگاری پرهیز نمود.[10]

در این جا برای نمونه، چند روایت را نقل می‎کنیم:

1ـ رسول خدا(ص) فرمود: در شب معراج به هر فرشته‎ای می‎رسیدم، به من می‎گفت:

یا مُحَمَّدُ! اِحْتَجِمْ وَأْمُرْ أُمَّتَکَ بِالْحِجامَۀ؛[11]

ای محمّد! حجامت کن، و امّت خود را به حجامت فرمان بده.

2ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

إِنَّ الْحِجامَۀَ تَصِحُّ الْبَدَنَ وَ تَشُدُّ الْعَقْلَ؛[12]

حجامت، بدن را صحت می‎بخشد، و نیروی اندیشه را استوار می‎سازد.

3ـ رسول خدا(ص) فرمود:

إِنْ یَکُنْ فِی شَیْءٍ شَفاءٌ فَفِی شُرْطَۀِ الْحَجّامِ، أو شَرْبَۀِ عَسَلٍ ؛[13]

اگر در چیزی شفا باشد، در وسیلۀ خون‎گیری خون‎گیر، و شربت عسل می‎باشد.

4ـ نیز فرمود:

نِعْمَ الْعِیدُ، عِیدُ الْحُجامَۀِ، تَجْلُو الْبَصَرَ وَ تَذْهَبُ بِالدّاءِ؛[14]

نیکوترین عادت، عادت حجامت است که موجب روشنی چشم، و از بین رفتن درد و بیماری می‎گردد.

5ـ امام باقر(ع) فرمود: «دوا و درمان با چهار چیز است که اوّلی آن حجامت می‎باشد.»[15]

6ـ امام صادق(ع) فرمود:

مِنْ دَواءِ اْلأَنْبِیاءِ اَلْحِجامَۀُ والنُّورَۀُ وَالسَّعُوطُ ؛[16]

از دوای پیامبران، خون‎گیری، نوره کشیدن به بدن (برای زدایش مو) و قطره به بینی کردن برای عطسه نمودن است.

7ـ امام باقر(ع) فرمود:

خَیْرُ ما تَداوَیْتُمْ بِهِ: اَلْحُقْنَۀُ وَالسَّعُوطُ وَالْحِجامَۀُ وَالْحَمّامُ؛[17]

بهترین چیزی که به وسیله آن درمان می‎شوید عبارت است از: تنقیه، قطره ریختن به بینی برای عطسه، خون‎گیری، و استحمام.

موضوع حجامت به قدری مهم است که امام کاظم(ع) در زندان، خون‎گیر طلبید و حجامت کرد. شعیب عقرقوقی می‎گوید: روز چهارشنبه در زندان به محضر امام کاظم(ع) رسیدم، دیدم حجامت می‎کند. عرض کردم: امروز روزی است که مردم می‎گویند حجامت در چنین روزی موجب بیماری بَرَص (پیسی) است. فرمود: آن کس که نطفه‎اش هنگام قاعدگی مادرش بسته شده است، چنین ترسی را دارد».[18]

مطابق پاره‎ای از روایات، از حجامت در بعضی روزها نهی شده و در بعضی روزها دستور داده شده است، ولی در روایتی آمده است: رسول خدا(ص) فرمود:

فَلْیَحْتَجِمْ فِی أَیِّ اْلأَیّامِ؛[19]

در هر روزی که شد، حجامت کن.

در روایت آمده است:

کانَ رَسُولُ اللهِ یَحْتَجِمُ یَوْمَ اْلاِثْنَیْنِ بَعْدَالْعَصْرِ؛[20]

رسول خدا(ص) روز دوشنبه بعد از عصر، حجامت می‎کرد.

نوشیدن شربت و خوردن انار بعد از حجامت

روایات متعدّدی بیانگر آن است که بعد از حجامت، برای جبران ضعفی که بر اثر حجامت حاصل شده و برای ساخته شدن خون تازه، خوردن شربت یا انار شیرین خوب است، در این مورد به سه روایت زیر توجّه کنید:

1ـ زید شحّام می‎گوید: در محضر امام صادق(ع) بودم، می‎خواست حجامت کند، قبل از حجامت یک عدد انار خورد. بعد از حجامت نیز یک عدد انار خورد و فرمود: این (انار) برطرف‎کنندۀ صفراست.[21]

2ـ امام حسن عسکری(ع) فرمود:

کُلِ الرُّمانَ بَعْدَ الْحِجامَۀِ رُمّاناً حُلْواً، فَإِنَّهُ یُسَکِّنُ الدَّمَ، وَ یُصَفِّی الدَّمَ فِی الْجَوْفِ؛[22]

بعد از حجامت، انار شیرین بخور، چرا که خون را آرامش می‎بخشد و آن را در داخل بدن، پاک‎سازی و صاف می‎نماید.

3ـ نیز از زُراره روایت شده است: امام صادق(ع) حجامت کرد، سپس به کنیز خود فرمود: سه ظرف شربت نزد من بیاور. آن‎گاه فرمود:

إِنَّ السُّکَّرَ بَعْدَ الْحِجامَۀِ یُورِثُ دَمَ الصّافِیِّ وَ یَقْطَعُ الْحَرارَۀَ؛[23]

همانا شربت شیرینی بعد از حجامت موجب ورود خون صاف، و قطع حرارت می‎گردد.

نمونه‎ها

نمونه اوّل

در صدر اسلام، طبیبی برای درمان بیماران به مدینه آمد. مدّت‎ها در آن جا ماند، کسی به او مراجعه نکرد. علّت را پرسید، گفتند: ما اصلاً بیمار نمی‎شویم، زیرا قرآن به ما فرموده است:

(کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفِوا)؛[24]

بخورید و بیاشامید ولی اسراف در خوردن و نوشیدن نکنید.

ما براساس این آیه از پرخوری و پرنوشی پرهیز می‎کنیم و بیمار نمی‎شویم.[25]

نمونه دوم

شخصی به محضر پیامبر(ص) آمد و بر اثر پرخوری، آروغ زد. پیامبر(ص) خشمگین شد و به او فرمود:

«دور شو که پرخوران از رحمت خداوند دورند».[26]

نمونه سوم

هارون الرشید (پنجمین خلیفه عبّاسی) پزشک مخصوصی داشت که مسیحی بود. او در علوم پزشکی آن عصر، ماهر و معروف بود. روزی با یکی از دانشمندان اسلامی ملاقات کرد و گفت: من در کتاب آسمانی شما چیزی از طبّ نمی‎یابم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است. علم ادیان و علم ابدان؟

دانشمند اسلامی پاسخ داد: خداوند متعال همۀ دستورهای طبّی را در قرآن، در نصف یک آیه بیان کرده است:

(کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفوا)؛

بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید.

پیامبر ما، رسول خدا(ص) نیز طبّ را در این دستور خلاصه نموده است:

اَلْمِعْدَۀُ بَیْتُ الدّاءِ وَالْحِمْیَۀُ رَأْسُ کُلِّ دَواءٍ وَأعْطِ کُلَّ بَدَنٍ ما عَوَّدْتَهُ؛

معده، خانه بیماری است و پرهیز و کم‎خوری سرآمد همه داروهاست، و به آنچه بدنت را (از عادت‎های صحیح) عادت داده‎ای، آن را از بدن دریغ مکن.

طبیب مسیحی با شنیدن این سخن، به توجّه عمیق اسلام به موازین طبّ و سلامتی، اقرار کرد و گفت:

ما تَرَکَ کِتابُکُمْ وَلا نَبِیُّکُمْ لِجالِینُوسَ طِبّاً ؛[27]

کتاب شما (قرآن) و پیامبرتان، برای جالینوس (طبیب معروف) طبّی باقی نگذاشت (یعنی آنچه را که جالینوس در مورد طبّ گفته، اسلام به صورت کامل‎تر و بهتر از او بیان کرده است).

نمونه چهارم

مردی از اهالی کوفه که لکنت زبان داشت، به محضر امام صادق(ع) آمد. امام صادق(ع) به او فرمود: «چرا ناهنجار سخن می‎گویی؟»

او عرض کرد: قسمتی از دهانم شُل شده (گویی بر اثر سکتۀ خفیف این عارضه پیش آمده بود). از این رو، نمی‎توانم به طور استوار حرف بزنم.

امام صادق(ع) ضمن بیانی در حفظ سلامتی؛ فرمود:

اِجْتَنِبِ السَّمْنَ فَإِنَّهُ لایُلایِمُ الشَّیْخَ؛

از روغن و چربی دوری کن که با پیری مناسب نیست.

نیز فرمود:

إِذا بَلَغَ الرَّجُلُ خَمْسِینَ سَنَۀً فَلا یَبِیتَنَّ و فِی جَوْفِهِ شَیْءٌ مِنَ السَّمْنِ؛[28]

هرگاه انسان به پنجاه سالگی رسید، حتماً باید هنگامی که شب می‎خواهد بخوابد چیزی از چربی (اضافی) در بدنش نباشد.

نمونه پنجم

حمزۀ بن طیّار می‎گوید: در محضر امام کاظم(ع) بودم. آن حضرت دید من اظهار درد می‎کنم و پریشان هستم، فرمود: «چرا ناله می‎کنی؟» عرض کردم: دندانم درد می‎کند. فرمود: «اگر حجامت کنی، خوب می‎شود.» من رفتم و حجامت کردم، دردش ساکت شد و ماجرا را به اطلاع آن حضرت رساندم. حضرت فرمود:

ما تَداوی النّاسُ بِشَیءٍ خَیْرٌ مِنْ مَصَّۀِ دَمٍ، أَوْ مِزْعَۀِ عَسَلٍ ؛[29]

انسان‎ها به هیچ دارویی درمان نگردند که بهتر و درمان بخش‎تر از یک بار مکیدن خون‎گیر یا خوردن مقداری عسل باشد.

نمونه ششم

ابراهیم بن یحیی می‎گوید: به محضر امام صادق(ع) رفتم و از زکام (ریزش فراوان آب بینی) گِله کردم، فرمود:

صُنْعٌ مِنْ صُنْعِ اللهِ، وَجُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللهِ، بَعَثَهُ اللهُ إِلی عِلَّۀٍ فِی بَدِنِکَ لِیَقْلَعَها؛[30]

زکام، کاری از کارهای خدا و لشکری از لشکرهای خداست. خداوند آن را به سوی بیماری فرستاده است تا آن را از بدن تو ریشه‎کن سازد.

سپس فرمود: «هنگامی که ریزش آب بینی قطع شد، به اندازۀ یک دانک شونیز، نصف دانک کندس (که دو نوع داروی گیاهی می‎باشد) را تهیه و آرد کن و آن را با دمیدن وارد بینی‎ات کن که همین کار زکام تو را به کلّی از بین می‎برد و اگر چنین نکردی باز اشکال ندارد، زیرا در زکام فواید بسیار است».