دوست‌یابی

در قرآن، به ناپسندی هم‎نشینی با بدان و آثار سوء و عواقب وخیم آن، تصریح شده است. تعبیرهای قرآن هشدار قاطعی به مسلمانان است که مراقب ارتباطات خود باشند و از مجازات سخت و آثار شوم هم‎نشینی با بدان و دوستی با منحرفان بپرهیزند.

قرآن دربارۀ کارهای (دشمنان خدا)، می‎فرماید:

(وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ مابَیْنَ أَیدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ و حَقَّ عَلَیهِمُ الْقَوْلُ)؛[1]

ما برای آنان هم‎نشینانی قرار دادیم که زشتی‎ها را از پیش رو و پشت سر آنان در نظرشان جلوه دادند و فرمان الهی (عذاب) دربارۀ آنان تحقّق یافت.

بنابراین آیه، انسان‎هایی که از مکتب پیامبران دور هستند، بر اثر انحراف فکر و عمل، به دوستان ناباب و بدسیرت گرفتار می‎شوند و آن دوستان، کارهای زشت را به عنوان کارهای نیک در نظر آنان جلوه می‎دهند و در نتیجه، موجب نکبت و عذاب الهی برای آنان خواهند گردید.

در قرآن، به یکی از علل دوزخی شدن بعضی از انسان‎ها اشاره شده است که در جواب این سؤال که چرا دوزخی شدید؟ می‎گویند:

(وَ کُنّا نَخُوضُ مَعَ الخائِضِینَ)؛[2]

و پیوسته با اهل باطل، هم‎نشین و هم صدا بودیم.

در قرآن، خداوند پیامبرش را از دوستی و هم‎نشینی با منحرفان برحذر داشت و فرمود:

(وَ إذا رَأیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأعْرِضْ عَنْهُمْ)؛[3]

هرگاه کسانی را دیدی که آیات ما را به تمسخر می‎گیرند، از آنان روی بگردان.

دو نفر مشرک به نام‎های عَقَبه و اُبَّی با هم دوست شدند. عَقَبه اسلام را پذیرفت، دوستش به او اعتراض کرد و در اغوای او کوشید، به گونه‎ای که عقبه به کفر و شرک بازگشت و در جنگ بدر به لشکر کفر پیوست و به دست لشکر اسلام کشته شد!

قرآن مجازات و عاقبت شوم اخروی عَقَبه را که بر اثر دوستی با نااهل گرفتار آن می‎شود، چنین بیان می‎کند:

(وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً * یا وَیْلَتا لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذُ فُلاناً خَلِیلاً * لَقَدْ أَظَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إذْ جائَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلإنْسانِ خَذُولاً)؛[4]

و (به خاطر بیاورید!) روزی که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان می‎گزد و می‎گوید: ای کاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم * ای وای بر من کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم * او مرا از یادآوری (حقّ) گمراه ساخت. بعد از آن که یاد حقّ به سراغ من آمد و شیطان همیشه خوارکنندۀ انسان بوده است.

انتخاب دوست از نظر روایات

یکی از اموری که در گفتار پیامبر(ص) و امامان(ع) بسیار مطرح شده و با تعبیرات متعدد به آن تأکید فرموده‎اند دقّت و احتیاط در انتخاب دوست است.[5]

در این جا نظر شما را به چند نمونه از سفارش‎های آن بزرگواران جلب می‎کنیم:

1ـ رسول اکرم(ص) فرمود:

اَلْمَرْءُ عَلی دِینِ خَلِیلِه و قَریِنِهِ؛[6]

انسان بر دین دوست و هم‎نشین خود است.

این سخن، نقش زیاد هم‎نشین بد را در انحراف انسان به روشنی بیان می‎کند.

2ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ اْلآخِرِ فَلا یَقُومُ مَکانَ رَیْبَۀٍ؛[7]

کسی که به خدا و روز قیامت اعتقاد دارد؛ در مکانی که موجب تهمت است نمی‎نشیند.

3ـ امام سجّاد(ع) به فرزندانش فرمود:

جالِسُوا أَهْلَ الدِّینِ وَالْمَعْرِفَۀِ، فَإنْ لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَالْوَحْدَۀُ آنَسُ و أَسْلَمُ؛[8]

با صاحبان دین و معرفت هم‎نشین شوید. اگر چنین افرادی را نتوانستید بیابید، اُنس گرفتن به تنهایی بهتر و برای سلامتی دین انسان، شایسته‎تر است.

4ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

صُحْبَۀُ اْلأَشْرارِ تَکْسِبُ الشَّرَّ کَالرِّیحِ إذا مَرَّتْ بِالنَّتِنِ حَمَلَتْ نَتْنَاً؛[9]

هم‎نشینی با بدان، موجب کسب بدی می‎شود؛ مانند بادی که هرگاه به چیز گندیده بورزد، بوی بد را با خود حمل خواهد کرد.

5ـ نیز فرمود:

لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعی لِخَیْرٍ وَ أَنْجی مِنْ شَرٍّ مِنْ صُحْبَۀِ اْلأَخْیارِ؛[10]

هیچ چیزی مانند هم‎نشینی با نیکان، انسان را به سوی نیکی جلب نمی‎کند و از بدی نجات نمی‎دهد.

6ـ امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل می‎کند:

أَحْکَمُ النّاسِ مَنْ فَرَّ مِنْ جُهّالِ النّاسِ؛[11]

استوارترین انسان‎ها، کسی است که از انسان‎های نادان بگریزد.

7ـ امام جواد(ع) فرمود:

إِیّاکَ و مُصاحَبَۀَ الشَّرِیرِ، فَإِنَّهُ کَالسَّیْفِ الْمَسْلُولِ، یَحْسُنُ مَنْظَرُهُ و یَقْبُجُ أَثَرُهُ؛[12]

از هم‎نشینی با زشت کار دوری کن، زیرا او همانند شمشیر برهنه و تیز، جلوه‎ای نیکو و تأثیری زشت دارد.

8 ـ امیر مؤمنان در وصیّت خود به امام حسن(ع) فرمود:

یا بُنَیَّ إِیّاکَ وَ مُصادَقَۀَ اْلأحْمَقِ؛ فَإِنَّهُ یُریدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرُّکَ، و إِیّاکَ و مُصادَقَۀَ الْبَخِیلِ، فَإِنَّهُ یَقْعُدُ عَنْکَ أَحْوَجَ ما تَکُونُ إِلَیْهِ، و إیّاکَ و مُصادَقَۀَ الْفاجِرِ، فَإِنَّهُ یَبِیعُکَ بِالتّافِهِ، و إِیّاکَ وَ مُصادَقَۀَ الْکَذّابِ، فَإِنَّهُ کَالسَّرابِ، یُقَرِّبُ عَلَیْکَ الْبَعِیدَ، و یُبَعِّدُ عَلَیْکَ الْقَرِیبَ؛[13]

پسرم! از دوستی با احمق بپرهیز؛ چرا که می‎خواهد به تو منفعت برساند ولی زیان می‎رساند و از دوستی با بخیل حذر کن؛ زیرا او هنگام شدیدترین حاجت، تو را رها می‎کند و از دوستی با انسان فاسق دوری کن؛ زیرا او تو را به بهای اندکی می‎فروشد و از هم‎نشینی با دروغگو بپرهیز؛ زیر او مثل سراب است، دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را در نظر تو دور می‎نماید.

از بررسی روایات دربارۀ انتخاب دوستان صالح و دوری از دوستی با افراد ناباب، چنین به دست می‎آید:

دوستانی انتخاب کنید که ایثارگر با مال و جان، راست‎گو، صاحب دین و معرفت، امین و خائف از خدا، سودمند برای علم و دین باشند.

در این جا به دو روایت اشاره می‎کنیم:

امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:

عَلَیْکَ بِإِخْوانِ الصِّدْقِ، فَأَکْثِرْ مِن اِکْتِسابِهِمْ، فَإِنَّهُمْ عُدَّۀٌ عِنْدَالرَّخاءِ و جُنَّۀٌ عِنْدَالْبَلاءِ؛[14]

بر تو باد هم‎نشینی با برادران راستین! و در تحصیل این گونه دوستان، بسیار بکوش؛ چه آن که آنان هنگام آسودگی، نیرو و حامی، و هنگام بلا، سپر می‎باشند.

شخصی از رسول خدا(ص) پرسید: هم‎نشینان نیک چه کسانی هستند؟ پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:

مَنْ ذَکَّرَکُمْ بِاللهِ رُؤْیَتُهُ، و زادکُمْ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ، و ذَکَّرَکُمْ بِاْلآخِرَۀِ عَمَلُهُ؛[15]

آن کس که دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد و منطق و گفتارش بر علم شما بیفزاید و عملش آخرت را به یاد شما بیاورد.

نمونه‎ها

پیامبر(ص) و امامان(ع) در مورد هم‎نشین و انتخاب دوست، بسیار محتاط و حسّاس بودند. در این مورد به نمونه‎هایی از موضع‎گیری آنان توجّه کنید:

نمونه اوّل

پیامبر(ص) با افراد پاک و باایمانی، مانند سلمان، بلال حبشی، عَمّار، خَبّاب و صُهَیب هم‎نشینی می‎کرد و آنان همواره به عنوان دوست، در محضر آن حضرت بودند.

گروهی از سران مشرکین قریش نزد پیامبر(ص) آمده و گفتند:

ای محمّد! آیا به مصاحبت با این گونه افراد خشنود شده‎ای و توقّع داری ما از آنان پیروی کنیم و در کنار آنان بیاییم؟! اگر آنان را از خود دور سازی، شاید نزد تو آییم و از تو پیروی کنیم و به عنوان دوستان تو، در کنارت باشیم.

در این هنگام، آیه نازل شد و سخن آنان را مردود اعلام نمود و روش پیامبر(ص) را تأیید و تثبیت کرد:

(وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداۀِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجهَهُ)؛[16]

و کسانی را که صبح و شام خدا را می‎خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن.

نمونه دوم

نجاشیِ شاعر، یکی از دوستان و طرفداران امیر مؤمنان علی(ع) بود و با اشعارش سپاه امیر مؤمنان(ع) را بر ضدّ معاویه تحریک می‎کرد. او در ماه رمضان شراب خورد و شراب‎خواریش ثابت شد. علی(ع) با دست خودش هشتاد تازیانه به او زد، سپس او را یک شب زندانی کرد. روز بعد دستور داد او را آوردند و بیست تازیانه دیگر هم به او زد.

نجاشی عرض کرد: ای امیر مؤمنان! هشتاد تازیانه به جهت شراب‎خواری، به من زدی، پس این بیست تازیانۀ دیگر برای چیست؟!

امیر مؤمنان(ع) در پاسخ فرمود:

هذا لِتَجَرِّیکَ عَلی شُرْبِ الْخَمْرِ فِی شَهرِ رَمَضانٍ؛[17]

این بیست تازیانه به علّت جرأت و گستاخی تو به شراب خواری، در ماه رمضان است.

نجاشی به شام گریخت و به معاویه پیوست. بعضی به علی(ع) گفتند: با دادن پول و مماشات با این گونه افراد، آنان را برای خود نگهدار، نگذار به دشمن بپیوندند. در پاسخ فرمود:

ما کُنْتُ مُتَخِذُّ الْمُضَلِّینَ عَضُداً؛

من گمراهان را یاور خود قرار نمی‎دهم.

نمونه سوم

ابوهاشم جعفری، یکی از شیعیان برجسته بود. امام هادی(ع) روزی از روی اعتراض به او فرمود: «چرا با عبدالرّحمن بن یعقوب هم‎نشین می‎شوی؟!»

ابوهاشم عرض کرد: او دایی من است.

امام هادی(ع) فرمود: «عقیده او درباره صفات خدا، باطل است و در این باره سخن نادرست می‎گوید». و در ادامه فرمود:

فَإِمّا جَلَسْتَ مَعَهُ وَ تَرَکْتَنا و إِمّا جَلَسْتَ مَعَنا و تَرَکْتَهُ؛[18]

یا با او بنشین و ما را ترک کن و یا با ما بنشین و او را ترک کن.

ابوهاشم عرض کرد: او هر عقیده‎ای دارد برای خودش است، من که عقیده درستی دارم عقیده باطل او چه زیانی به من می‎رساند؟!

امام(ع) فرمود: «آیا از این نمی‎ترسی که عذابی به سویش بیاید و تو را نیز به جهت نزدیک شدن به او فراگیرد؟!».

نمونه چهارم

امام صادق(ع) دوستی داشت که همواره در محضر آن حضرت بود. روزی آن دوست به غلامش گفت: ای زنازاده! کجا بودی؟!

امام صادق(ع) این دشنام را از او شنید، بسیار ناراحت شد؛ دستش را محکم بر پیشانی خود زد و فرمود:

سُبْحانَ الله! آیا نسبت ناروا به مادرش می‎دهی؟ من تو را با تقوا می‎دانستم، ولی اکنون می‎بینم تقوایی نداری.

دوست امام عرض کرد: فدایت شوم! مادر این غلام از اهالی سِنْد (از سرزمین هند) و بت‎پرست است. (بنابراین، دادن این نسبت به او اشکالی ندارد.)

امام صادق(ع) فرمود: «آیا نمی‎دانی که هر امّتی بین خود قانون ازدواج دارند؟ از من دور شو».

پس از این حادثه، هرگز دیده نشده که امام صادق(ع) با آن شخص، رفت و آمد داشته باشد.[19]

نمونه پنجم

زید بن محمود بن موسی بن جعفر، برادر زادۀ حضرت رضا(ع)، معروف به «زیدالنّار»، ادّعای امامت می‎کرد و عدّه‎ای دور او جمع شده بودند. حضرت رضا(ع) موضع‎گیری سختی در برابر او نمود تا آن جا که در روایت آمده:

وَ حَلَفَ أَنْ لایُکَلِّمَهُ أَبَداً ما عاشَ؛[20]

حضرت رضا(ع) سوگند یاد کرد تا زنده است با زید سخن نگوید.

روزی زید بن موسی به محضر امام رضا(ع) آمد و سلام کرد. اما جواب سلام او را نداد. زید گفت: من پسرِ پدرت هستم، جواب سلام مرا نمی‎دهی؟! امام رضا(ع) در پاسخ، به او فرمود:

أَنْتَ أَخِی ما أَطَعْتَ اللهَ؛ فَإِذا عَصَیْتَ اللهَ لا إِخاءَ بَیْنِی و بَیْنَکَ؛[21]

تو برادرم هستی؛ مادام که خدا را اطاعت کنی. پس هرگاه نافرمانی خدا کنی، بین من و تو برادری وجود ندارد.

پی‌نوشت‌ها