شاد کردن مومنان

در بررسی روایات، چنین به دست می‎آید که شیوه پیامبر(ص) و امامان(ع)در مورد شوخی، متفاوت بود. در پاره‎ای از رویات از شوخی نهی شده و در پاره‎ای دیگر از شوخی زیاد مذمّت شده و در بخشی از روایات از شوخی، تمجید و ستایش شده است.

با تجزیه و تحلیل این روایات و جمع‎بندی و نتیجه‎گیری، چنین به دست می‎آید که اصل مزاح، نیک است؛ در صورتی که در حدّ اعتدال باشد، و موجب تحقیر و توهین مؤمنان نشود.

نهی امامان(ع)از شوخی

امیر مؤمنان علی(ع)فرمود:

ما مَزَحَ اِمْرُؤٌ مَزْحَۀً إِلاّ مَجَّ مِنْ عَقْلِهِ مَجَّۀً؛[1]

هر شوخی که انسان می‎کند، مقداری از عقل خود را با آن از دست می‎دهد.

نیز فرمود:

دَعِ المِزاحَ فَإنَّهُ لِقاحُ الضَّغینَۀِ؛[2]

شوخی را رها کن؛ (و انجام نده) زیرا افشاندن بذر کینه‎توزی است.

امام صادق(ع)فرمود:

إِیّاکُمْ وَالْمِزاحَ، فَإِنَّهُ یَجُرُّ السَّخِیمَۀَ، وَ یُورِثُ الضَّغِنَۀَ، و هُوَ السَّبُّ اْلأَصْغَرِ؛[3]

از شوخی دوری کنید؛ زیرا موجب کینه‎توزی و باعث دشمنی، و دشنام کوچک است.

امام کاظم(ع)فرمود:

إِیّاکَ وَالمِزاحَ؛ فَإنَّهُ یَذْهَبُ بِنُورِ إیمانِکَ؛[4]

از شوخی دوری کن که موجب نابودی نور ایمانت می‎گردد.

نهی امامان از شوخی زیاد

حضرت علی(ع)فرمود:

مَنْ کَثُرَ مِزاحُهُ اِسْتَحْمَقَ؛[5]

انسانی که بسیار شوخی می‎کند، خود را احمق می‎خواهد.

نیز فرمود:

مَنْ کَثُرَ مِزاحُهُ قَلَّتْ هَیْبَتُهُ؛

کسی که زیاد شوخی می‎کند، شکوه و وقار او کم می‎شود.

نیز فرمود:

کَثْرَۀُ الْمِزاحِ یُذْهِبُ الْبَهاءَ، و یُوجِبُ الشَّحْناءَ؛[6]

شوخی بسیار، آبرو را می‎برد و موجب کینه‎توزی و دشمنی می‎گردد.

نیز فرمود:

کَثْرَۀُ ضِحْکِ الرَّجُلِ یُفْسِدُ وَقارَهُ؛[7]

بسیاری خنده، متانت و وقار انسان را تباه می‎سازد.

تمجید از شوخی و استحباب آن

رسول خدا(ص) فرمود:

إِنِّی أَمْزَحُ وَلا أَقُولُ إِلاَّ الْحَقَّ؛[8]

من شوخی می‎کنم ولی در گفتارم جز حقّ، چیزی نمی‎گویم.

حضرت علی(ع)فرمود:

کانَ رَسُولُ اللهِ لَیَسُرُّ الرَّجُلَ مِنْ أَصْحابِهِ إذا رَاهُ مَغْمُوماً بالْمُداعَبَۀِ؛[9]

هر گاه یکی از اصحاب رسول خدا(ص) اندوهگین بود، رسول خدا(ص) با شوخی کردن او را شادمان می‎نمود.

پیامبر(ص) فرمود:

اَلْمُؤْمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ، وَالْمُنافِقُ قَطِبٌ و غَضَبٌ؛[10]

مؤمن، شوخ طبع و خوش مشرب است ولی منافق، گرفته و خشم‎آلود می‎باشد.

فضل بن ابی قرّه می‎گوید؛ امام صادق(ع)فرمود:

ما مِنْ مُؤْمِنٍ إِلاّ وَفِیهِ دَعابَۀٌ. قُلْتُ: و مَا الدَّعابَۀُ؟ قالَ: المِزاحُ؛[11]

هیچ مؤمنی نیست مگر این که در او دُعابه است. عرض کردم دُعابه یعنی چه؟ فرمود: شوخی.

یونس بن شیبانی می‎گوید؛ امام صادق(ع)به من فرمود: «محدودۀ شوخی شما با همدیگر تا چه اندازه است؟»

عرض کردم: اندک است. فرمود:

فَلا تَفْعَلُوا؛ فَإِنَّ الْمُداعَبَۀَ مِن حُسْنِ الْخُلْقِ؛ و إِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلی أَخِیکَ، و لَقَدْ کانَ رَسُولُ اللهِ یُداعِبُ الرَّجُلَ یُرِیدُ أَنْ یَسُرَّهُ؛[12]

این گونه نباشید (بلکه در حدّ متوسط شوخی کنید) زیرا شوخی از خوش خلقی است و تو با شوخی، برادرت را شادمان کنی. همانا رسول خدا با شخصی که شوخی می‎کرد، هدفش شاد کردن او بود.

امام باقر(ع)فرمود:

إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ الْمُداعِبَ فِی الْجَماعَۀِ بِلا رَفْثٍ؛[13]

همانا خداوند متعال آن کس را که در میان جمعی شوخی کند دوست دارد؛ به شرطی که شوخی او آمیخته با فحش نباشد.

امام کاظم(ع)فرمود: شیوۀ حضرت یحیی(ع)این بود که گریه می‎کرد؛ شیوۀ حضرت عیسی(ع)هم گریه و هم خنده بود؛

وَ کانَ الَّذِی یَصْنَعُ عِیسی أَفْضَلَ مِنَ الَّذِی کانَ یَصْنَعُ یَحْیی؛[14]

و آنچه عیسی(ع)انجام می‎داد، از آنچه که یحیی(ع)می‎کرد، بهتر بود.

نتیجه‎گیری

چنان‎که دیدید، روایات سه گونه‎اند: دسته اول از شوخی نهی کرده‎اند، دسته دوم از شوخی زیاد نهی نموده‎اند و دسته سوم شوخی را تمجید نموده‎اند.

این روایات هیچ‎گونه منافاتی با هم ندارند؛ زیرا روایات دستۀ اول و دوم، از شوخی زیاد و شوخی‎ای که موجب کینه و دشمنی می‎شود، نهی نموده است ولی روایات دستۀ سوم، شوخی را در حدّ اعتدال و متوسط که غالباً موجب سرور و خوشحالی است، ستوده و آن را از شاخه‎های خوش خلقی دانسته است.

شوخی در حدّ اعتدال، مشروط بر این که موجب کدورت و تحقیر مؤمنان نشود و متضمن اهانت به آنان نباشد، کار شایسته و نیک است.

نمونه‎ها

تاریخ زندگی پیامبر(ص) و امامان(ع)نشان می‎دهد که آنان در مواردی با مؤمنان شوخی و مزاح می‎کردند و به این وسیله دل مؤمنان را شاد می‎نمودند. در این جا چند نمونه را می‎آوریم:

نمونه اوّل

روزی پیامبر(ص) به زنی فرمود: «آیا این زن، همان است که در چشم شوهرش، سفیدی هست؟!»

زن گفت: نه، در چشم شوهرم سفیدی نیست.

سپس آن زن نزد شوهر خود آمد و سخن (شوخی) پیامبر(ص) را به شوهرش گفت. شوهر به همسرش گفت: آیا نمی‎بینی که سفیدی چشمم بیش‎تر از سیاهی آن است![15]

نمونه دوم

روزی پیرزنی به پیامبر(ص) عرض کرد: دعا کن خداوند مرا اهل بهشت کند.

پیامبر(ص) فرمود: «پیرزن وارد بهشت نشود».

آن پیرزن گریه کرد. پیامبر(ص) خندید و به او فرمود: آیا نشنیده‎ای که خداوند می‎فرماید:

(إنّا أَنْشَأْناهُنَّ إنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً)؛[16]

ما آنان را آفرینش نوینی بخشیدیم * و همه را دوشیزه قرار دادیم.[17]

نمونه سوم

پیرزنی بر اثر پیری، دندان‎هایش افتاده بود پیامبر(ص) او را دید و فرمود: «پیرزنِ بی‎دندان به بهشت نمی‎رود!»

پیرزن گریه کرد، پیامبر(ص) به او فرمود: «چرا گریه می‎کنی؟»

او عرض کرد: ای رسول خدا! من بی‎دندان هستم.

پیامبر(ص) خندید و فرمود:

لاتَدْخُلِینَ الْجَنَّۀَ عَلی حالِکِ؛[18]

تو با این حال وارد بهشت نمی‎شوی (بلکه به صورتی زیبا با دندان‎های سپید، وارد بهشت می‎شوی).

نمونه چهارم

پیامبر(ص) با حسن و حسین(ع)که شیرخواره بودند، شوخی می‎کرد. آن حضرت بر پشت، به زمین می‎خوابید و حسین را روی شکمش می‎نهاد و مکرّر می‎فرمود:

حُزُقَّۀٌ حُزُقَّۀٌ تَرَقَّ عَیْنَ بَقَّۀٍ؛[19]

ای کوچولوی شکم برآمده! برخیز بالا، ای ریز چشمم!

نمونه پنجم

پیرزنی از دودمان اشجعی، به حضور پیامبر(ص) آمد. پیامبر(ص) به او فرمود: «پیرزن به بهشت نمی‎رود.» او گریه کرد. بلال حبشی او را دید و از علّت گریه‎اش پرسید، او ماجرا را شرح داد. بلال نزد پیامبر(ص) آمد و ماجرا را بازگو نمود. پیامبر(ص) فرمود: «سیاه هم به بهشت نمی‎رود.» بلال نیز محزون شد و گریه کرد. عبّاس، عموی پیامبر(ص) وقتی آن دو را گریان دید، علّت آن را پرسید آنان گفتند: پیامبر(ص) به ما چنان گفت. عبّاس ماجرا را به پیامبر(ص) عرض کرد، پیامبر به عبّاس نیز فرمود: «پیرمرد هم به بهشت نمی‎رود.» سپس پیامبر(ص) هر سه نفر را طلبید و اندوهشان را برطرف نمود و به آنان فرمود:

خداوند اهل بهشت را به صورت جوان، با زیباترین چهره، وارد بهشت می‎کند؛ نه به صورت پیر و سیاه و بدقیافه.[20]

نمونه ششم

روزی پیامبر(ص) و علی(ع)خرما می‎خوردند. پیامبر(ص) از هسته‎های خرماهایی که می‎خورد، پیش روی علی(ع)می‎نهاد. وقتی که از خوردن خرما فارغ شدند، همه هسته‎ها در نزد علی(ع)جمع شده بود. پیامبر(ص) به علی(ع)فرمود:

یا عَلِیُّ إِنَّکَ لَأکُولٌ؛

ای علی! تو پرخور هستی.

علی(ع)در پاسخ (از روی مزاح) عرض کرد:

اَلْأَکُولُ مَنْ یَأْکُلُ الرُّطَبَ وَالنَّوا؛[21]

پرخور کسی است که خرما را با هسته‎اش می‎خورد!

پی‌نوشت‌ها