اهل سنّت اولی‌الامر را چه کسانی می‌دانند؟

سؤال: اهل سنت اولی‌الامر را چه کسانی می‌دانند؟

جواب:

مفسرین اهل سنت در تفسیر آیه 59 سوره نساء - (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا)

(ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولی‌الامر خویش فرمان برید و چون در امری اختلاف کردید. اگر به خدا و روز قیامت ایمان‌دارید به خدا و پیامبر رجوع کنید در این خیر شما وجود دارد و سرانجامی بهتر در بر خواهد داشت) - آراء و نظرات مختلفی گفته‌اند و در این راستا «اولی‌الامر» را مختلف معنی کرده‌اند. شاید کمتر کسی همچون فخر رازی در این مورد نظرات را جمع و آن‌ها را رد کرده و درنهایت برداشت خود را از این آیه بیان کرده که برای تفصیل آن باید به تفسیر «مفاتیح الغیب» یا «التفسیر الکبیر» مراجعه کرد،[1]

مفسرین شیعه جملگی اتفاق دارند که «اولی‌الامر» فقط در مورد معصومین از فرزندان پیامبر(ص) مصداق دارد و بر این اساس اطاعت و پیروی از امامان معصوم بر همگان واجب است، اما به‌طور خلاصه نظرات اهل سنت پیرامون اولی‌الامر ازاین‌قرار است:

1- والیان بر حق(أمراء الحق): این تفسیری است که زمخشری در تفسیر کشاف آورده: مراد از اولی‌الامر حاکمان بر حق هستند، چراکه خداوند و پیامبرش از حاکمان ستمگر بیزار است و در این آیه نمی‌تواند در کنار خداوند و پیامبرش قرار گیرند...[2]

2- عالمان: مجاهد بن جبر و دیگر مفسرین اولی‌الامر را عالمان و فقهاء می‌دانند[3]، بدین دلیل که در ادامه این آیه خداوند می‌فرماید اگر در امری منازعه کردید، پس آن را به خدا و پیامبرش برگردانید. لذا تنها فقهاء و عالمان قادرند که به قرآن و سنت پیامبر ص رجوع کنند تا مسئله روشن شود.

3- اصحاب اجماع: فخر رازی در استدلال خود بر تطبیق اولی‌الامر بر اصحاب اجماع می‌گوید: خداوند به اطاعت اولی‌الامر بدون هیچ قید و شرطی امر کرده و هرکسی که خدا بدین‌صورت بر اطاعتش امر کند باید مصون از خطا باشد، پس باید اولی‌الامر مصون از خطا باشد و چون در حال حاضر معصوم شناخته‌شده نیست و دسترسی به وی امکان ندارد، لذا مصداق دیگری از معصوم که همان اجماع اهل حل و عقد از امت‌ پیامبر است، مراد است.[4]

4- فرماندهان لشگر: سیوطی به نقل از بخاری و دیگران حدیثی از پیامبر(ص) نقل کرده که این آیه در مورد عبدالله بن حذافۀ بن قیس واردشده[5] که البته بنا به نقل ابن کثیر از ترمذی این حدیث را ضعیف دانسته است.[6]

البته معانی دیگری نیز برای «اولی‌الامر» در میان کتب اهل سنت یافت می‌شود مانند اینکه برخی اولی‌الامر را اصحاب پیامبر می‌دانند و برخی آن را صاحبان امانت تعریف کرده‌اند؛ اما برخی همچون حاکم حسکانی بر اساس حدیثی اولی‌الامر را افرادی ویژه می‌دانند که نخستین آنان امیرالمؤمنین(ع) می‌باشد. می‌گوید:

عَنْ عَلِيٍّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌: شُرَكَائِي الَّذِينَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ بِي- وَ أَنْزَلَ فِيهِمْ: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا- أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ‌ الْآيَةَ، فَإِنْ خِفْتُمْ تَنَازُعاً فِي أَمْرٍ فَارْجِعُوهُ إِلَى اللَّهِ- وَ الرَّسُولِ وَ أُولِي الْأَمْرِ. قُلْتُ: يَا نَبِيَّ اللَّهِ مَنْ هُمْ قَالَ: أَنْتَ أَوَّلُهُمْ‌[7]

(امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: شریکان من کسانی‌‌‌اند که پیروی آنان را با اطاعت خویش و من کنار هم آورده و درباره آن‌ها نازل کرده: «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله واطیعوا الرسول واولی‌الامرمنکم...». من گفتم: ‌ای رسول خدا، آنان چه کسانی‌ هستند؟ فرمودند: تو نخستین آنان هستی.)

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

صادق تهرانی