احكام روزه

پرسش 162. درباره اهميّت روزه و فوايد آن توضيح دهيد؟
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ[1]؛ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! روزه بر شما مقرر شده است؛ همان گونه كه بر كسانى كه بيش از شما [ بودند] مقرر شده بود؛ باشد كه پرهيزكارى كنيد».
«روزه» در لغت به معناى امساك و خوددارى از هر چيز است و در اصطلاح فقه عبارت است از: «امساك و خوددارى از موارد هشت گانه[2] ـ از هنگام اذان صبح تا اذان مغرب ـ به قصد انجام دادن فرمان خداوند».
شواهد فراوانى در تاريخ به چشم مى خورد كه روزه در ميان يهود و مسيحيت و اقوام و ملت هاى ديگر نيز بوده است. آنان به هنگام مواجهه با غم و اندوه و توبه و طلب خشنودى خداوند، روزه مى گرفتند تا با اين كار در پيشگاه او اظهار عجز و تواضع نموده و به گناهان خود اعتراف كنند. از انجيل استفاده مى شود كه مسيح (علیه السلام)  چهل شبانه روز، روزه داشته است.[3] قرآن مجيد به صراحت بيان مى كند: اين فريضه الهى، در امت هاى پيشين نيز واجب بوده است.[4]
روزه ابعاد گوناگون و تأثيرات مفيدى بر وجود انسان دارد. مهم  ترين اين آثار عبارت است:
1. روزه روح انسان را تلطيف و اراده او را قوى و غريزه  هايش را تعديل مى كند «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».
2. روزه براى برقرارى مساوات ميان فقير و غنى است تا مردم با چشيدن طعم گرسنگى، به ياد فقيران و محرومان بيفتند و حق آنان را ادا كنند.[5]
3. روزه اثر بهداشتى و درمانى فراوان دارد و باعث سلامتى و تندرستى جسم مى گردد.[6] الكسى سوفورين (دانشمند روسى) روزه  دارى را طريق درمان بسيارى از بيمارى ها ـ از جمله كم خونى، ضعف روده ها، رماتيسم، نقرس، بيمارى هاى چشم، مرض قند و بيمارى هاى كليه و كبد ـ مى داند.[7]
«روزه» عبادت است و بايد براى انجام دادن فرمان خداوند، از اذان صبح تا مغرب كارى كه روزه را باطل مى كند، انجام ندهد. اين همان نيت روزه است و لازم نيست آن را از قلب خود بگذراند و يا بر زبان جارى كند. نيت براى روزه ماه رمضان و نذر معيّن، از اول شب تا اذان صبح و براى روزه غيرمعين (مانند روزه قضا و نذر مطلق) از اول شب تا ظهر روز بعد است. نيت روزه مستحبى، از اول شب شروع شده و تمام روز ادامه دارد تا موقعى كه به اندازه نيت كردن به مغرب وقت مانده باشد.
اگر انسان از روى عمد و اختيار كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد، روزه  اش باطل مى شود و بايد علاوه بر قضا، كفاره نيز بدهد. كفاره روزه، دو ماه روزه است كه 31 روز آن بايد پى در پى باشد و يا شصت فقير را سير كند و اگر به هر كدام يك مد (تقريباً 750 گرم گندم يا جو يا مانند آنها) بدهد، كافى است. دادن پول به فقير كفايت نمى كند؛ مگر اينكه اطمينان داشته باشد فقير به وكالت از او، طعام خريده، سپس آن را به عنوان كفاره قبول مى كند. همچنين مى تواند پول كفاره را به يكى از مراكز و نهادهاى مطمئن بدهد كه به مصارف ياد شده مى رسانند (مانند دفاتر مراجع بزرگوار تقليد و كميته امداد).
 

 

پرسش 163. روزه  هاى واجب كدام است؟
روزه  هاى واجب عبارت است از:
1. روزه ماه رمضان،
2. روزه كفاره،
3. روزه قضا،
4. روزه نذر و عهد و يمين،
5. روزه استيجارى،
6. روزه روز سوم اعتكاف،
7. روزه جايگزين قربانى در حج تمتع.
 

 

پرسش 164. روزه  هاى حرام كدام است؟
روزه  هاى حرام (روزه  هايى كه نبايد گرفت) عبارت است از:
1. روزه عيد قربان،
2. روزه عيد فطر،
3. روزه ايام تشريق براى كسى كه در منا است،
4. روزه يوم  الشك (روزى كه نمى داند آخر شعبان است يا اول رمضان) به نيت ماه  رمضان،
5. روزه سكوت،
6. روزه وصال (شب را نيز تا سحر روزه بگيرد)،
7. روزه مستحبى زن در جايى كه با حق شوهر منافات داشته باشد،
8. روزه مستحبى فرزند در جايى كه باعث آزار و اذيت پدر و مادر گردد،
9. روزه مريض و هر كس كه روزه براى او ضرر دارد،
10. روزه مسافر، به جز مواردى كه استثنا شده است.

 

 

پرسش 165. روزه  هاى مكروه كدام است؟
1. روزه روز عاشورا،
2. روزه روز عرفه براى كسى كه او را از خواندن دعا باز دارد،
3. روزه مستحبى مهمان بدون اجازه ميزبان،
4. روزه مستحبى فرزند بدون اجازه پدر و مادر.
 

پرسش 166. براى چه كسانى روزه  خوارى جايز است؟
همه مراجع: بر چند دسته روزه واجب نيست، آنان عبارتند از:
1. پيرمرد و پيرزنى كه گرفتن روزه براى آنان مشقت دارد.
2. زن باردارى كه گرفتن روزه براى حمل يا خودش ضرر دارد.
3. زن شيردهى كه گرفتن روزه براى بچه يا خودش ضرر دارد.
4. بيمارى كه گرفتن روزه براى او ضرر دارد.
5. كسى كه بيمارى دارد كه زياد تشنه مى شود و نمى تواند تشنگى را تحمل كند.
6. كسى كه به سن بلوغ نرسيده است.
7. زنى كه خون حيض و نفاس مى  بيند.
8. كسى كه به مسافرت مى رود و در جايى قصد اقامت ده روز نمى  كند.
9. دخترى كه به جهت ضعف بنيه گرفتن روزه براى او مشقت فراوان و ضرر دارد.
10. كسى كه بى هوش است و يا در كما به سر مى  برد.
11. ديوانگان.[8]

 

پرسش 167. گاهى از لثه  هايم خون بيرون مى آيد و با آب دهان مخلوط مى شود، اگر آن را فرو ببرم روزه باطل مى شود؟
همه مراجع (به جز تبريزى، صافى و نورى): اگر خون لثه در آب دهان مستهلك شود، فرو بردن آن روزه را باطل نمى كند.[9]
آيات عظام تبريزى و صافى: اگر خون لثه در آب دهان مستهلك شود؛ بنا بر احتياط واجب فرو نبرد و بيرون بريزد.[10]
آية  اللّه  نورى: فرو بردن آن جايز نيست؛ هر چند در آب دهان مستهلك شود.[11]

 

پرسش 168. پر كردن دندان در ماه رمضان چگونه است؟
همه مراجع: پر كردن يا جرم  گيرى و كشيدن دندان در ماه رمضان، براى پزشكان جايز است و براى شخص روزه  دار زمانى جايز است كه مطمئن باشد خون يا آبى كه به وسيله دستگاه وارد فضاى دهان مى شود، فرو نخواهد رفت.[12]
 

پرسش 169. آيا فرو بردن خلط، روزه را باطل مى كند؟
همه مراجع (به جز بهجت و سيستانى): فرو بردن خلط ـ چنانچه به فضاى دهان نيامده باشد ـ اشكال ندارد؛ ولى اگر به فضاى دهان برسد، احتياط واجب آن است كه فرو نبرد.[13]
آية  اللّه  بهجت: فرو بردن خلط اگر در حال غير روزه امر عادى باشد و به فضاى دهان نيز نيامده باشد، اشكال ندارد؛ ولى اگر به فضاى دهان برسد، احتياط واجب آن است كه فرو نبرد.[14]
آية  اللّه  سيستانى: فرو بردن خلط ـ چنانچه به فضاى دهان نيامده باشد ـ اشكال ندارد؛ ولى اگر به فضاى دهان برسد، احتياط مستحب آن است كه فرو نبرد.[15]
تبصره. مرز فضاى دهان و حلق، مخرج حرف (خ) مى باشد.

 

 

پرسش 170. آيا استفاده از عطر، شامپو، كرم و رژ لب در ماه مبارك رمضان مجاز است؟
همه مراجع: هيچ يك از موارد ذكر شده روزه را باطل نمى كند؛ مگر آنكه رژ لب، وارد دهان شده و فرو داده شود.[16]

 

پرسش 171. گاهى انسان روزه دار در كنار وسيله نقليه قرار مى گيرد و دود آن به حلق او مى رسد آيا روزه  اش باطل مى شود؟
همه مراجع: اگر با اين اعتقاد كه دود غليظ به حلقش نمى رسد در كنار وسيله نقليه بايستد و به طور اتفاق دود به حلقش برسد روزه  اش صحيح است.[17]

 

 

پرسش 172. تنفس بخار آب در حمام، براى روزه  دار چه حكمى دارد؟
همه مراجع: بخار آب حمام، روزه را باطل نمى  كند.[18]

 

 

پرسش 173. شستن سر در زير شير آب در حال روزه، چه حكمى دارد؟
همه مراجع (به جز سيستانى): آنچه روزه را باطل مى كند، فرو بردن سر زير آب است؛ به طورى كه يك مرتبه آب، همه سر را فرا گيرد؛ اما شستن سر زير شير و زير دوش اشكالى ندارد.[19]
آية اللّه  سيستانى: فرو بردن تمام سر در آب، روزه را باطل نمى كند؛ ولى كراهت شديد دارد و شستن سر زير شير و زير دوش حكم آن را ندارد.[20]

 

 

پرسش 174. اگر روزه  دار به نامحرم نگاه كند، آيا روزه  اش باطل مى شود؟
همه مراجع: خير، روزه  اش صحيح است.[21]
تبصره. با اين عمل از ثواب و ارزش روزه كاسته مى  شود؛ از اين رو واجب است چشم، گوش، زبان، قلب و همه اعضا، از ارتكاب خلاف و گناه حفظ شوند.
 

 

پرسش 175. آيا ملاعبه با همسر ـ به جز نزديكى ـ در حال روزه جايز است؟
همه مراجع: اگر بدون قصد بيرون آمدن منى با همسر خود ملاعبه كند ـ چنانچه اطمينان دارد منى از او خارج نمى شود ـ اشكال ندارد و روزه هر دو نيز صحيح است؛ هر چند اتفاقا از او منى بيرون آيد. البته اگر ملاعبه را ادامه بدهند تا آنجا كه احتمال خروج منى پيش آيد و خوددارى نكند و منى خارج شود روزه او باطل است و قضا و كفاره دارد.[22]
 
پرسش 176. چه نوع دروغى روزه را باطل مى كند؟
همه مراجع (به جز بهجت، سيستانى و مكارم): دروغ بستن به خدا، پيامبر اسلام (صلی  الله  علیه  و  آله) ، امامان (علیهم  السلام) و بنا بر احتياط واجب پيامبران و جانشينان آنان و حضرت زهرا عليها السلام.
آية  اللّه بهجت: دروغ بستن به خدا، پيامبر اسلام (صلی  الله  علیه  و  آله)  و امامان (علیهم  السلام)، پيامبران، جانشينان آنان و حضرت زهرا عليها السلام.
آية  اللّه سيستانى: بنا بر احتياط واجب دروغ بستن به خدا، پيامبر اسلام و امامان (علیهم  السلام).[23]
آية  اللّه  مكارم: بنا بر احتياط واجب دروغ بستن به خدا، پيامبر اسلام (صلی  الله  علیه  و  آله)  و امامان (علیهم  السلام)، پيامبران و جانشينان آنان و حضرت زهرا عليها السلام.

 

پرسش 177. كسى كه در سحر تا پايان اذان غذا بخورد، روزه  اش چه حكمى دارد؟
همه مراجع: ملاك امساك براى روزه، طلوع فجر صادق است. بنابراين اگر با شروع اذان، اطمينان به طلوع فجر پيدا كند، نبايد چيزى بخورد و اگر لقمه اى در دهان دارد، نبايد فرو برد. امّا اگر اطمينان به دخول وقت ندارد، مى  تواند چيزى بخورد.[24]
تبصره. البته براى آن كه دچار شبهه بطلان روزه و وجوب قضا نشود، احتياط آن است كه چند دقيقه قبل از اذان صبح، از خوردن و آشاميدن امساك كند.
 
پرسش 178. اگر شخصى با اعتقاد به اينكه هنوز اذان صبح را نگفته اند، مشغول سحرى بشود؛ سپس متوجه گردد كه اذان صبح گذشته است حكم روزه او چيست؟
همه مراجع (به جز بهجت): اگر بدون بررسى و تحقيق در طلوع فجر، مشغول سحرى شده، روزه اش باطل است و بايد قضا كند.[25]
آية  اللّه بهجت: اگر بدون بررسى و تحقيق در طلوع فجر مشغول سحرى شده، بنا بر احتياط واجب روزه  اش باطل است و بايد قضا كند.[26]
تبصره. فرد ياد شده با وجود اينكه روزه  اش باطل شده، حق ندارد افطار كند؛ بلكه بايد تا شب از مفطرات امساك نمايد.
 

پرسش 179. چشم من ضعيف است و مى ترسم روزه برايم ضرر داشته باشد، تكليف من چيست؟
همه مراجع: اگر خوف ضرر عقلايى باشد، روزه بر شما واجب نيست و اگر تا ماه رمضان سال بعد بيمارى ادامه يافت، قضا هم واجب نيست. تنها براى هر روز 750 گرم گندم، جو و يا آرد و ... را به عنوان كفّاره به فقير بدهيد.[27]
تبصره. ملاك ضرر، تشخيص خود شخص است؛ يعنى، همين اندازه كه ترس شما نسبت به ضرر، عقلايى باشد، كافى است. احتمال ضرر گاهى از قول متخصص و زمانى از تجربه مريض  هاى مشابه و گاهى از تجربه خود انسان، به دست مى  آيد.
پرسش 180. هنگامى كه روزه می گيرم، به شدت بدنم سست مى شود و نمى  توانم كارهايى مثل درس خواندن را انجام دهم، وظيفه من چيست؟
همه مراجع: اين گونه ضعف و سستى  ها تا حدودى لازمه روزه است و براى نوع افراد پيش مى آيد و به جهت آن نمى توان روزه را خورد؛ ولى اگر ضعف به قدرى باشد كه معمولاً نمى شود آن را تحمل كرد، خوردن روزه اشكال ندارد.[28]
تبصره. البته انسان مى تواند در اين شرايط به مسافرت برود (حداقل 5/22 كيلومتر) و روزه خود را بخورد و به وطن برگردد. در اين صورت لازم نيست تا مغرب از خوردن و آشاميدن خوددارى كند و بعد از ماه رمضان، قضاى آن را به جا آورد و كفاره هم ندارد.

 

پرسش 181. در ماه رمضان مدتى روزه نگرفته  ام، اما تعداد روزه  ها را فراموش كرده  ام؛ وظيفه  ام چيست؟
همه مراجع: مى توانيد به مقدار حداقل اكتفا كنيد؛ يعنى، هر مقدار از روزه  ها را كه يقين داريد كمتر از آن نبوده، قضا كنيد و بيش از آن لازم نيست.

 

 

پرسش 182. روزه  ها را از روى عمد نگرفتم؛ ولى نمى  دانستم افزون بر قضا، كفاره هم دارد، آيا در اين فرض كفاره واجب مى شود؟
همه مراجع: آرى، افزون بر قضاى روزه  ها، بايد كفاره نيز بدهيد و ناآگاهى از كفاره، باعث سقوط آن نمى  گردد.[29]

 

پرسش 183. كفاره روزه زن، بر مرد است يا بر زن؟
همه مراجع: كفاره در موارد ياد شده، بر خود زن واجب است و در صورتى كه زن درآمد ندارد، كفّاره از او ساقط است.[30]
 
پرسش 184. كسى كه به واسطه بيمارى نتوانسته روزه  هاى ماه رمضان را بگيرد، اگر چند سال قضاى آن را به تأخير اندازد، تكليف چيست؟
همه مراجع: اگر بيمارى او در ميان سال خوب شد، بايد روزه ها را قضا كند و اگر به سال هاى بعد انداخت، علاوه بر قضاى روزه، بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد اما اگر بيمارى او تا سال بعد ادامه يافت ـ به طورى كه نمى تواند قضا كند ـ فقط بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد.[31]

 

پرسش 185. شخص جنبى كه در ماه رمضان، قبل از اذان صبح دسترسى به آب ندارد، وظيفه  اش چيست؟
همه مراجع: اگر تا پيش از اذان صبح به آب دسترسى ندارد، تيمم بدل از غسل كند و روزه او صحيح است. بعد از اذان در صورت دسترسى به آب، براى نماز صبح غسل كند و در غير اين صورت، با تيمم نماز صبح خود را بخواند.[32]

پرسش 186. اگر در شب ماه رمضان، جُنُب شويم و تا نزديك اذان صبح غسل را به تأخير اندازيم و سپس تيمم كنيم؛ آيا روزه صحيح است؟
همه مراجع (به جز صافى و وحيد): در اين فرض (هر چند تأخير غسل، گناه است)؛ ولى چنانچه قبل از اذان صبح تيمم كنيد، روزه  تان صحيح است.[33]
آيات عظام صافى و وحيد: در اين فرض (هر چند تأخير غسل، گناه است)؛ بنا بر احتياط واجب تيمم كنيد و روزه بگيريد و قضاى آن را نيز به  جا آوريد.[34]
 

پرسش 187. اگر شخصى بعد از نماز صبح، محتلم شود و تا غروب غسل نكند، آيا اشكالى به روزه او وارد مى شود؟
همه مراجع: خير، لازم نيست فورى غسل كند و روزه او صحيح است؛ ولى براى نماز بايد غسل كند.[35]
 
پرسش 188. چندين سال با حال جنابت، روزه گرفتم و نماز خواندم؛ در حالى كه نمى دانستم جنب بايد غسل كند، تكليف چيست؟
آيات عظام امام، بهجت، تبريزى، خامنه اى، مكارم و وحيد: نماز و روزه  هايى را كه در حال جنابت انجام داده  ايد، بايد قضا كنيد.[36]
آيات عظام سيستانى، صافى و فاضل: اگر در ياد گرفتن مسائل كوتاهى نكرده ايد، روزه  ها صحيح است و قضا ندارد؛ ولى نمازهايى را كه در حال جنابت خوانده ايد، در هر حال بايد قضا كنيد.[37]
آية  اللّه  نورى: روزه ها صحيح است و قضا ندارد؛ ولى نمازهايى را كه در حال جنابت خوانده ايد، بايد قضا كنيد.[38]
تبصره. طهارت نسبت به نماز شرط واقعى است؛ از اين رو اگر از روى ناآگاهى نيز بدون طهارت نماز بخواند، نمازش باطل است.

 

پرسش 189. اگر در ماه رمضان، غسل جنابت را فراموش كنيم و پس از چند روز يادمان بيايد، چه تكليفى داريم؟
همه مراجع: بايد نمازها و روزه آن چند روز را قضا كنيد؛ ولى كفاره ندارد.[39]
 
پرسش 190. كسى كه مدتى نماز خوانده و روزه گرفته است و بعد بفهمد جنب بوده، تكليف او چيست؟
همه مراجع: اگر متوجه اصل جنابت نبوده، روزه  هاى او صحيح است؛ ولى نمازهاى او قضا دارد.[40]

 

پرسش 191. اگر كسى به عمد روزه خود را در ماه مبارك رمضان، به وسيله استمنا باطل كند، چه حكمى دارد؟
همه مراجع (به جز خامنه  اى، سيستانى و صافى): علاوه بر قضا، بنابر احتياط واجب، بايد «كفاره جمع» (60 روز روزه و اطعام 60 فقير) بپردازد.[41]
آيات عظام سيستانى و خامنه  اى: علاوه بر قضا، كفاره دارد و بنابر احتياط مستحب كفاره جمع (60 روز روزه و اطعام 60 فقير) بپردازد.[42]
آية  اللّه  صافى: علاوه بر قضا، بايد كفاره جمع (60 روز روزه و اطعام 60 فقير) بپردازد.[43]
 
پرسش 192. در جوانى گاهى در ماه رمضان استمنا می كردم؛ ولى به هيچ وجه از حرمت آن آگاهى نداشتم و نيز نمى  دانستم كه روزه را باطل مى كند، تكليف من چيست؟
آيات عظام امام، صافى و نورى: اگر جهل به حدى باشد كه احتمال باطل شدن روزه را نمى  داده  ايد، كفاره واجب نيست؛ ولى بنا بر احتياط واجب، بايد روزه  هايى را كه با حال جنابت گرفته  ايد، قضا كنيد.[44]
آيات عظام بهجت، خامنه  اى و فاضل: اگر جهل به حدى باشد كه احتمال باطل شدن روزه را نمى  داده  ايد، كفاره واجب نيست؛ ولى بايد روزه  هايى را كه با حال جنابت گرفته  ايد، قضا كنيد.[45]
آيات عظام تبريزى و وحيد: بايد روزه  هايى را كه با حال جنابت گرفته  ايد، قضا كنيد؛ ولى كفاره واجب نيست.[46]
آية  اللّه  سيستانى: پرداخت كفاره واجب نيست و اگر جهل به حدى باشد كه احتمال باطل شدن روزه را نمى  داده  ايد، قضاى روزه  ها نيز واجب نيست.[47]
آية  اللّه مكارم: بنابر احتياط واجب بايد روزه  هايى را كه با حال جنابت گرفته  ايد، قضا كنيد؛ ولى كفاره واجب نيست.[48]
جهت آگاهى درباره مسائل جنابت و روزه به بخش احكام جنابت مراجعه فرماييد.
 

پرسش 193. آيا مى  شود در ماه رمضان مسافرت كرد؟ حكم روزه چگونه است؟
همه مراجع: مسافرت در ماه رمضان اشكال ندارد؛ ولى اگر براى فرار از روزه باشد، مكروه است.[49]
 
پرسش 194. آيا مى  توانيم نذر كنيم كه روزه ماه رمضان و يا قضاى آن را در سفر به جا آوريم؟
همه مراجع: خير، اين نذر صحيح نيست.[50]
 

 

[1] . بقره (2) ، آيه 183.
[2] . خوردن و آشاميدن، نزديكى، استمناء، دروغ بستن بر خدا و پيغمبر و جانشينان او، رساندن غبار غليظ به حلق، فرو بردن تمام سر در آب، باقى ماندن بر جنابت، حيض و نفاس تا اذان صبح، اماله كردن با چيز روان و قى كردن.
[3] . ر.ك: تفسير نمونه، ج 1، ص 633.
[4] . «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»: بقره (2) ، آيه 183.
[5] . احاديث بسيارى در اين زمينه آمده است، ر.ك: من لايحضره الفقيه، ج 2، ح 1769ـ1766.
[6] . رسول خدا (صلی الله علیه و آله)  «صُومُوا تَصِحُّوا»؛ «روزه بگيريد تا سالم شويد».
[7] . به نقل از: تفسيرنمونه، ج 1، ص 632.
[8] . توضيح المسائل مراجع، 1729، 1725، العروة الوثقى، ج 2؛ كتاب الصوم، فصل فى طرق ثبوت الهلال.
[9] . امام، سيستانى، فاضل و مكارم، تعليقات على العروه، الفصل الرابع، م 1؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات،763 و دفتر: وحيد، بهجت.
[10] . تبريزى، استفتائات، س 640 و دفتر: صافى.
[11] . نورى، تعليقات على العروة، الفصل الرابع، م 1.
[12] . توضيح المسائل مراجع، م 1583 ـ1573.
[13] . توضيح المسائل مراجع، م 1580؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1588 و دفتر: خامنه اى.
[14] . توضيح المسائل مراجع، م 1580.
[15] . توضيح المسائل مراجع ، م 1580.
[16] . العروة الوثقى، احكام المفطرات، فصل 4 و 5.
[17] . سيستانى و نورى، تعليقات على العروة، ج 2، المفطرات، السادس؛ امام، تبريزى، فاضل و مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 1605؛ بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1132 و دفتر: خامنه اى.
[18] . توضيح المسائل مراجع، م 1605.
[19] . توضيح المسائل مراجع، م 1608 و 1609 و 1610.
[20] . توضيح المسائل مراجع، م 1608 و 1609 و 1610.
[21] . دفتر: همه مراجع.
[22] . توضيح المسائل مراجع، م 1595؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1603 و دفتر: امام، خامنه اى و بهجت.
[23] . ر.ك: توضيح المسائل مراجع، م 1596؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1604.
[24] . توضيح المسائل مراجع، م 742 و 1574.
[25] . امام، نورى، فاضل و مكارم: تعليقات على العروة، ج 3، فصل فيما تعليق بالقضا، الاربع؛ سيستانى، وحيد، تبريزى، منهاج الصالحين، م 1023؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1336 و دفتر: خامنه اى.
[26] . بهجت، وسيله النجاة، ج 1، م 1132.
[27] . توضيح المسائل مراجع، م 1703 و 1744.
[28]. توضيح المسائل مراجع، م 1583.
[29] . سيستانى، منهاج الصالحين، ج1، كفاره الصوم ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س822 و دفتر: همه مراجع.
[30] . فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 1313 ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 3، م 428 و دفتر: همه مراجع.
[31] . توضيح المسائل مراجع، 1705، 1709 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1713، 1717.
[32] . دفتر: همه مراجع.
[33] . توضيح المسائل مراجع، م 1621 ؛ مكارم، توضيح المسائل، م 1371 ؛ نورى، توضيح المسائل، م1618.
[34] . وحيد، توضيح المسائل، م 1629 و صافى، توضيح المسائل مراجع، م 1621.
[35] . توضيح المسائل مراجع، م 1632.
[36] . تبريزى، صراط النجاة، ج 1، س 107 و منهاج الصالحين، ج 1، بعد از م 1004 ؛ وحيد، منهاج الصالحين،ج 2، بعد از م 1004 ؛ امام، استفتائات، ج 1 روزه، س 31 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 194 ؛ دفتر: مكارم و بهجت.
[37] . سيستانى، منهاج الصالحين، ج 1، بعد از م 1004 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 558 ؛ دفتر: صافى و وحيد.
[38] . نورى، استفتائات، ج 2، س 69.
[39] . توضيح المسائل مراجع، م 1622.
[40] . امام، استفتائات، ج1، روزه، س 31 ؛ خامنه اى، اجوبه الاستفتائات، س195 ؛ نورى، استفتائات، ج 2، س 69 ؛ تبريزى، صراط النجاة، ج1، س 107؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، س558 ؛ بهجت، وسيله النجاة، ج1، م 1089 ؛ سيستانى، تبريزى، منهاج الصالحين، م 985 ؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1282 ؛ دفتر: وحيد و مكارم.
[41] . توضيح المسائل مراجع، م 1665 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 1662 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1673.
[42] . توضيح المسائل مراجع ، م 1665 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 785.
[43] . توضيح المسائل مراجع، م 1665.
[44] . امام، تحرير الوسيلة، ج 1، فيما يجيب الامساك فيه، م 18، فيما يترتب على الافطار، م 1 ؛ صافى، هداية العباد، ج 1، م 1311، 1318 ؛ نورى، تعليقات على العروة، الفصل الثالث، السادس.
[45] . بهجت، وسيلة النجاة، ج 1، م 1109، 1117 ؛ فاضل، تعليقات على العروة، الفصل الثالث، السادس ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 817.
[46] . تبريزى، وحيد: منهاج الصالحين، كفارة الصوم، تتميم.
[47] . سيستانى، منهاج الصالحين، ج 1، كفارة الصوم، تتميم.
[48] . مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 1658.
[49] . توضيح المسائل مراجع، م 1715 و 1703 و العروة الوثقى، فصل 76 م 25 و فصل 10، م 5.
[50] . فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 581 ؛ خامنه اى، استفتاء، س 1122 ؛ دفتر: همه مراجع.