در دین مبین اسلام نیّت جایگاه بسیار مهمّ و نقش تعیین کننده‌ای در صلاح و فساد اعمال و درجه‌ی خوبی و بدی آن‌ها دارد، به طوری که رسول خدا صلّی الله علیه و آله درباره‌ی نیّت این‌گونه فرموده‌اند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ». فقط و فقط (قبولیِ) اعمال به واسطه‌ی نیّت‌هاست. امام سجّاد علیه السّلام در ادامه ی دعای شریف مکارم الاخلاق می فرمایند: «وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ». و نیّت مرا به بهترین نیّت ها برسان.
حال باید ببینیم نیّت به چه معنائی است و از تأثیر آن در عمل انسان مطّلع شویم تا در حدّ وسع و ظرفیتمان از حکمت دعای امام علیه السّلام که از خداوند تقاضای بهترین نیّت را می کنند، آگاه گردیم.
معنا و مفهوم نیّت
«نیّت» در لغت به معنای «قصد انجام کار» و یا «توجّه قلب به سوی عمل (خاصّی)» می باشد.[1] در نتیجه نیّت انجام کار آن است که انسان واقعاً قصد داشته باشد که آن کار را انجام دهد و یا اگر انجام آن کار برایش مقدور نیست، قلب او متمایل به انجام آن کار است به گونه ای که اگر برایش امکان داشت حتماً انجام می داد و یا حتّی اگر برایش بعداً ممکن شود آن کار را انجام خواهد داد. در دین مبین اسلام نیّت جایگاه بسیار مهمّ و نقش تعیین کننده ای در صلاح و فساد اعمال و درجه ی خوبی و بدی آن ها دارد، به طوری که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در باره ی نیّت این گونه فرموده اند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ». فقط و فقط (قبولیِ) اعمال به واسطه ی نیّت هاست.[2]
اقسام نیّت
در یک تقسیم بندی، نیّت به اعتبار غایتی که به دنبال دارد به سه قسم تقسیم می شود: 1-قبیح (زشت و پلید) 2-حَسن (نیکو و پسندیده) 3-اَحسن (نیکوترین و پسندیده ترین).
و امّا قسم اوّل یعنی نیّت قبیح: نیّتی است که تنها به خاطر امری دنیوی و بهره ای زودگذر ایجاد شده است به طوری که اصلاً در آن آخرت و رضای پروردگار لحاظ نگردیده باشد و به عبارت دیگر قصد انجام کاری را دارد که در آن فقط دنیا در نظر گرفته شده و از خدا و آخرت خبری نیست، مثل: نیّت در امور مادّی (صرف نظر از رضای خدا) مانند غذا خوردن و ...، یا در کارهای خیر ولی به خاطر اهداف مادّی مثل نیّت اهل ریا و نفاق و امثال ایشان.
و امّا قسم دوّم یعنی نیّت حَسن: نیّتی است که در آن فرد به خاطر شوق و رغبت به ثواب و پاداش های الهی و یا ترس از عقاب و عذاب پروردگار، قصد انجام کاری اخروی را دارد. در واقع نیّت و قصد او از انجام کار اخروی، خود خدای متعال نیست بلکه ثواب و عقاب پروردگار را در نظر داشته است. با وجود این چون اوامر پروردگار را اجراء نموده، از کَرَم حضرت حقّ سزاوار نجات از دوزخ و وصال به پاداش های اخروی خواهد بود و به همین جهت در مقابل نیّت قسم اوّل، در رتبه ی حَسَن (نیکو) قرار می گیرد.
و امّا قسم سوّم یعنی نیّت اَحسن که از آن به نیّت صادقه نیز تعبیر می شود: نیّتی است که غایت و سرانجامی جز وجه پروردگار در آن لحاظ نمی گردد یعنی صاحب این نیّت، از انجام تمامی امور در طول مدّت زندگانی خویش در دنیا، قصدی جز رضای پروردگار ندارد. به قدری واله و شیدای حضرت حق گردیده که برای خود اراده و میلی جز اراده و خواسته ی او نمی یابد. منتهای رغبت و آمالش قُرب پروردگار و بندگی به درگاه اوست. و چون حقیقتاً تنها اوست که خداوند را قصد کرده، در میان این سه قسم، به این نیّت، نیّت صادقه گفته می شود.
هر کسی را سر چیزی و تمنّای کسیست ما به غیر از تو نداریم تمنّای دگر
زان که هرگز به جمال تو در آیینه ی وهم متصوّر نشود صورت و بالای دگر[3]
شیخ بهائی رحمه الله در توضیح قسم سوّم از نیّت می گوید: «المراد بالنيّة الصادقة: انبعاث القلب نحو الطاعة، غير ملحوظ فيه شيء سوى وجه اللّه سبحانه/ مراد از نیّت صادقه برانگیخته شدن قلب به سوی طاعت است در حالی که هیچ چیزی جز وجه خدای سبحان در آن لحاظ نشده باشد». برخی از علماء در توصیف این مرتبه از نیّت می گویند: بالاترین مقامی که بنده می تواند در مسیر تقرّب الی الله بدان راه یابد، آن است که از دنیا و آخرت جز خدای متعال را اراده نکند، چنان که پروردگار متعال می فرماید: «وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَه ...». و با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند، و تنها رضاى او را مى طلبند.[4]، و این مقام انبیاء و صدّیقین و شهداست.[5]
امّا همیشه بهترین کلام، کلام قرآن و عترت است و شیعه تمام معارف خود را در این دو گوهر و ثقل عظیم جستجو می کند. امام صادق علیه السّلام در روایتی که از آن بزرگوار نقل گردیده، چنین می فرمایند: «إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ». همانا عبادت کنندگان سه دسته اند: قومی خدای عزّ و جلّ را از روی ترس (از عقاب) عبادت می کنند که این عبادت بردگان است، و قومی خدای تبارک و تعالی را به خاطر طلب ثواب می پرستند که این عبادت مزدوران و اجیران است و قومی خدای عزّ و جلّ را به خاطر محبّت و عشق او عبادت می کنند که این عبادت آزادگان است و آن برترین عبادت است.[6]
با توجّه به این حدیث نورانی از وجود ملکوتی امام صادق علیه السّلام، حافظ چه زیبا سروده است:
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند
حال بار دیگر به دعای امام زین العابدین علیه السّلام باز می گردیم: «وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ». و نیّت مرا به بهترین نیّت ها برسان. آری ولیّ خدا و حجّت حقّ تنها به دوری از نیّت قبیح و قبول نیّت حَسَن راضی نمی شود، بلکه در واقع آن را سزاوار شأن پروردگار متعال نمی داند، به همین جهت در مقام دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند، از او نیّت أحسن را تقاضا می کند و بدین وسیله به شیعیان و رهروان مسیر کمال می آموزد که در مقام بندگی جز نیّت أحسن سزاوار و شایسته ی فرمان برداری از خدای سبحان نیست. چنان که مولای متّقیان و امیر موحّدان عالم، حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرموده اند: «إِلَهِي مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي ثَوَابِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ». خدایا! تو را به خاطر ترس از عقاب و طمع در ثوابت عبادت و بندگی ننمودم بلکه تو را سزاوار عبادت و بندگی یافتم و بدین جهت تو را پرستیدم.[7]
ما از تو به غیر از تو نداریم تمنّا حلوا به کسی ده که محبّت نچشیده ست[8]
نیّت و عمل
اعمال در رابطه با نیّت به سه دسته ی کلّی تقسیم می شوند[9]:
1- اعمال حرام (معصیت و نافرمانی خدای متعال) و مکروه: در این دسته از اعمال، تنها نیّتی که قابل تصوّر است، نیّت قبیح است و به هیچ وجه نیّت حسن یا أحسن فرض ندارد. آن عملی که اصلش مورد کراهت و مبغوض پروردگار است، به هیچ وجه با تغییر نیّت مبدّل به طاعت و فعل نیکو و خداپسند نمی گردد. به عنوان مثال اگر فردی به نیّت کمک به محرومین و نیازمندان دست به دزدی بزند و حتّی تمام اموال مسروقه را در راه کمک به فقرا خرج کند، ماهیت گناه و زشتیِ عمل او تغییر نخواهد کرد و به حرمت خود باقی خواهد ماند. در نتیجه معصیت و فعل حرام و یا حتّی عمل مکروه، به واسطه ی نیّت به ظاهر خیر، تبدیل به طاعت و ثواب نمی شود.
البته نیّت در این قسمت، در قبیح تر شدن گناه و فزونی خبث باطن فردِ گناه کار می تواند مؤثّر باشد، مثل این که فردی شُرب خمر (شراب) می کند تا در حالت مستی مرتکب عمل منافی عفّت شود و یا کسی را به قتل برساند، قطعاً این شخص در زشتی عمل و خباثت درون با فردی که از سر غفلت شراب می نوشد یکی نیست و یا انسان پستی را تصوّر کنید که به جهت از بین بردن قُبح گناه و یا هتک حرمتِ مکان مقدّسی چون بیت الله الحرام، مساجد و یا مشاهد نورانی اهل بیت علیهم السّلام، در این اماکن مقدّس اقدام به شرب خمر می کند، او هرگز قابل مقایسه با کسی نیست که با خجالت و از سر غفلت، مخفیانه به خوردن شراب می پردازد. گرچه هر دو مرتکب گناه کبیره و فعل حرام شده اند، ولی سنگینی گناه این کجا و آن کجا؟!
2- اطاعت از خداوند متعال که شامل واجبات و مستحبّات می شود: در این مورد از اعمال انسان، هر سه قسم نیّت می تواند تحقّق پیدا کند. در تمام اعمال عبادی قصد قُربت شرط است. عملی مثل نماز، روزه و ... به واسطه نیّت شخص می تواند انسان را بهشتی کند و همان عمل با نیّت دیگری می تواند فرد را اهل دوزخ نماید. اگر اعمال انسان با قصد قُربت و نزدیکی به خدای متعال (و یا رسیدن به پاداش های الهی و دوری از عذاب پروردگار) انجام شود، (با بودن شرایط دیگر صحّت عمل) قطعاً دارای ثواب و پاداش اخروی خواهد بود و انسان را به حضرت حق نزدیک می سازد ولی اگر به طور کامل و یا شراکتی به خاطر غیر او انجام شود، نه تنها باطل بوده و مقرّب نیست بلکه از گناهان بزرگ به حساب آمده و صاحب آن مورد عقاب خداوند قرار خواهد گرفت، مانند کسی که به جهت تظاهر و خود نمایی نماز می خواند حتّی گرچه در قسمتی از نمازش دچار خودنمائی شده باشد، این عمل او ریا به شمار آمده و از گناهان کبیره محسوب می شود.
پس در واجبات و مستحبّات ممکن است فرد با نیّت فاسد و قبیح، عمل خود را تباه ساخته و خود را مستحقّ عقاب کند و از سوی دیگر با نیّتِ صحیح خود، سزاوار ثواب و پاداش الهی گردد. امّا کسانی که نیّت خود را در اعمال واجب و مستحبّ به اغراض شیطانی آلوده نساخته و نیّت خود را در قسم اوّل نیّات (نیّت قبیح) وارد نمی سازند، خود دو گروه هستند. گروه اوّل کسانی هستند که عمل عبادی اعمّ از واجب یا مستحبّ را به خاطر ترس از عقاب و یا شوق ثواب انجام می دهند و گروه دوّم افراد بزرگواری هستند که تمام اعمال خو را تنها به خاطر محبوب و خالق خود انجام داده و اطاعت خود را مشروط به نجات از عقاب و نیل به ثواب و پاداش نمی کنند.
گروه اوّل همان کسانی هستند که صاحب نیّت حسن می باشند و گروه دوّم همان اولیائی هستند که خدا به خاطر لیاقتی که در مقام بندگی از خود نشان داده اند، به ایشان توفیق أحسن النّیّات را روزی نموده است.
البته باید بدانیم که در دسته ی دوّم از اعمال (واجبات و مستحبّات) نیّات حسن و أحسن نیز دارای درجات و مراتبی هستند و با هم یکی نمی باشند. مثلاً دو نفر با هم به مسجد می روند و هر دو دارای نیّت حسن هستند، یکی تنها به این قصد مسجد رفته تا در جماعت شرکت کند و دیگری علاوه بر این نیّت، قصد امور دیگری را نیز نموده است، مثل این که برادران دینی خود را ببیند و از احوالشان جویا شود، از منبر و مجلس وعظ استفاده کند، در روضه ی اهل بیت علیهم السّلام شرکت نماید، قسمتی از ساعات عمر خود را در خانه ی خدا بگذراند، به نظافت و آبادانی مسجد رسیدگی کند و ... . قطعاً حظّ و بهره ای که نفر دوّم خواهد برد نزد خدای متعال یکسان نبوده و بسیار برتر و بالاتر از نفر اوّل خواهد بود.
3- امور مباح که انجام آن ها و یا ترک نمودنشان به خودی خود نه دارای ثواب است و نه عقاب: در این مورد هم هر سه قسم نیّت فرض دارد. به عنوان مثال خوردن غذا و نوشیدن آب و یا خوابیدن و ... از امور روزانه ای که نیاز طبیعی بشر است و تمام افراد نوع بشر در اصل انجام آن (نه کیفیّتش) مشترک اند و ربطی به دین و آئین و اعتقادات ایشان ندارد، به صرف ارتکاب آن ها به جهت سیر و سیراب شدن و یا استراحت و زدودن خستگیِ کار روزانه، نه ثوابی به انسان تعلّق می گیرد و نه مورد عقاب واقع می شود، حال تصوّر کنید فردی را که قصد دارد با غذا خوردن خود به دیگران فخر و مباهات کند و توان مالی اش را به رخ نیازمندان بکشد، این نیّت قبیح بوده و موجب ارتکاب گناه و استحقاق عذاب برای او می شود. از سوی دیگر انسانی قصد می کند با خوردن غذا، خود را برای کار، خدمت به خلق و عبادت روزانه مهیّا نماید، این فرد بسته به غایتی که در نظر گرفته یا نیّت حَسن دارد و یا أَحسن و در هر دو صورت از خوردن غذای خود ثواب می برد و سزاوار پاداش پروردگار می گردد.
تا بدین جا در باره ی أحسن النّیّات مباحثی مطرح شد، امّا هنوز در باب نیّت سخنانی به جا مانده که إن شاء الله در مقاله ی بعدی به آن ها می پردازیم.
حال باید ببینیم نیّت به چه معنائی است و از تأثیر آن در عمل انسان مطّلع شویم تا در حدّ وسع و ظرفیتمان از حکمت دعای امام علیه السّلام که از خداوند تقاضای بهترین نیّت را می کنند، آگاه گردیم.
معنا و مفهوم نیّت
«نیّت» در لغت به معنای «قصد انجام کار» و یا «توجّه قلب به سوی عمل (خاصّی)» می باشد.[1] در نتیجه نیّت انجام کار آن است که انسان واقعاً قصد داشته باشد که آن کار را انجام دهد و یا اگر انجام آن کار برایش مقدور نیست، قلب او متمایل به انجام آن کار است به گونه ای که اگر برایش امکان داشت حتماً انجام می داد و یا حتّی اگر برایش بعداً ممکن شود آن کار را انجام خواهد داد. در دین مبین اسلام نیّت جایگاه بسیار مهمّ و نقش تعیین کننده ای در صلاح و فساد اعمال و درجه ی خوبی و بدی آن ها دارد، به طوری که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در باره ی نیّت این گونه فرموده اند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ». فقط و فقط (قبولیِ) اعمال به واسطه ی نیّت هاست.[2]
اقسام نیّت
در یک تقسیم بندی، نیّت به اعتبار غایتی که به دنبال دارد به سه قسم تقسیم می شود: 1-قبیح (زشت و پلید) 2-حَسن (نیکو و پسندیده) 3-اَحسن (نیکوترین و پسندیده ترین).
و امّا قسم اوّل یعنی نیّت قبیح: نیّتی است که تنها به خاطر امری دنیوی و بهره ای زودگذر ایجاد شده است به طوری که اصلاً در آن آخرت و رضای پروردگار لحاظ نگردیده باشد و به عبارت دیگر قصد انجام کاری را دارد که در آن فقط دنیا در نظر گرفته شده و از خدا و آخرت خبری نیست، مثل: نیّت در امور مادّی (صرف نظر از رضای خدا) مانند غذا خوردن و ...، یا در کارهای خیر ولی به خاطر اهداف مادّی مثل نیّت اهل ریا و نفاق و امثال ایشان.
و امّا قسم دوّم یعنی نیّت حَسن: نیّتی است که در آن فرد به خاطر شوق و رغبت به ثواب و پاداش های الهی و یا ترس از عقاب و عذاب پروردگار، قصد انجام کاری اخروی را دارد. در واقع نیّت و قصد او از انجام کار اخروی، خود خدای متعال نیست بلکه ثواب و عقاب پروردگار را در نظر داشته است. با وجود این چون اوامر پروردگار را اجراء نموده، از کَرَم حضرت حقّ سزاوار نجات از دوزخ و وصال به پاداش های اخروی خواهد بود و به همین جهت در مقابل نیّت قسم اوّل، در رتبه ی حَسَن (نیکو) قرار می گیرد.
و امّا قسم سوّم یعنی نیّت اَحسن که از آن به نیّت صادقه نیز تعبیر می شود: نیّتی است که غایت و سرانجامی جز وجه پروردگار در آن لحاظ نمی گردد یعنی صاحب این نیّت، از انجام تمامی امور در طول مدّت زندگانی خویش در دنیا، قصدی جز رضای پروردگار ندارد. به قدری واله و شیدای حضرت حق گردیده که برای خود اراده و میلی جز اراده و خواسته ی او نمی یابد. منتهای رغبت و آمالش قُرب پروردگار و بندگی به درگاه اوست. و چون حقیقتاً تنها اوست که خداوند را قصد کرده، در میان این سه قسم، به این نیّت، نیّت صادقه گفته می شود.
هر کسی را سر چیزی و تمنّای کسیست ما به غیر از تو نداریم تمنّای دگر
زان که هرگز به جمال تو در آیینه ی وهم متصوّر نشود صورت و بالای دگر[3]
شیخ بهائی رحمه الله در توضیح قسم سوّم از نیّت می گوید: «المراد بالنيّة الصادقة: انبعاث القلب نحو الطاعة، غير ملحوظ فيه شيء سوى وجه اللّه سبحانه/ مراد از نیّت صادقه برانگیخته شدن قلب به سوی طاعت است در حالی که هیچ چیزی جز وجه خدای سبحان در آن لحاظ نشده باشد». برخی از علماء در توصیف این مرتبه از نیّت می گویند: بالاترین مقامی که بنده می تواند در مسیر تقرّب الی الله بدان راه یابد، آن است که از دنیا و آخرت جز خدای متعال را اراده نکند، چنان که پروردگار متعال می فرماید: «وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَه ...». و با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند، و تنها رضاى او را مى طلبند.[4]، و این مقام انبیاء و صدّیقین و شهداست.[5]
امّا همیشه بهترین کلام، کلام قرآن و عترت است و شیعه تمام معارف خود را در این دو گوهر و ثقل عظیم جستجو می کند. امام صادق علیه السّلام در روایتی که از آن بزرگوار نقل گردیده، چنین می فرمایند: «إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ». همانا عبادت کنندگان سه دسته اند: قومی خدای عزّ و جلّ را از روی ترس (از عقاب) عبادت می کنند که این عبادت بردگان است، و قومی خدای تبارک و تعالی را به خاطر طلب ثواب می پرستند که این عبادت مزدوران و اجیران است و قومی خدای عزّ و جلّ را به خاطر محبّت و عشق او عبادت می کنند که این عبادت آزادگان است و آن برترین عبادت است.[6]
با توجّه به این حدیث نورانی از وجود ملکوتی امام صادق علیه السّلام، حافظ چه زیبا سروده است:
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند
حال بار دیگر به دعای امام زین العابدین علیه السّلام باز می گردیم: «وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ». و نیّت مرا به بهترین نیّت ها برسان. آری ولیّ خدا و حجّت حقّ تنها به دوری از نیّت قبیح و قبول نیّت حَسَن راضی نمی شود، بلکه در واقع آن را سزاوار شأن پروردگار متعال نمی داند، به همین جهت در مقام دعا و راز و نیاز به درگاه خداوند، از او نیّت أحسن را تقاضا می کند و بدین وسیله به شیعیان و رهروان مسیر کمال می آموزد که در مقام بندگی جز نیّت أحسن سزاوار و شایسته ی فرمان برداری از خدای سبحان نیست. چنان که مولای متّقیان و امیر موحّدان عالم، حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام فرموده اند: «إِلَهِي مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي ثَوَابِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ». خدایا! تو را به خاطر ترس از عقاب و طمع در ثوابت عبادت و بندگی ننمودم بلکه تو را سزاوار عبادت و بندگی یافتم و بدین جهت تو را پرستیدم.[7]
ما از تو به غیر از تو نداریم تمنّا حلوا به کسی ده که محبّت نچشیده ست[8]
نیّت و عمل
اعمال در رابطه با نیّت به سه دسته ی کلّی تقسیم می شوند[9]:
1- اعمال حرام (معصیت و نافرمانی خدای متعال) و مکروه: در این دسته از اعمال، تنها نیّتی که قابل تصوّر است، نیّت قبیح است و به هیچ وجه نیّت حسن یا أحسن فرض ندارد. آن عملی که اصلش مورد کراهت و مبغوض پروردگار است، به هیچ وجه با تغییر نیّت مبدّل به طاعت و فعل نیکو و خداپسند نمی گردد. به عنوان مثال اگر فردی به نیّت کمک به محرومین و نیازمندان دست به دزدی بزند و حتّی تمام اموال مسروقه را در راه کمک به فقرا خرج کند، ماهیت گناه و زشتیِ عمل او تغییر نخواهد کرد و به حرمت خود باقی خواهد ماند. در نتیجه معصیت و فعل حرام و یا حتّی عمل مکروه، به واسطه ی نیّت به ظاهر خیر، تبدیل به طاعت و ثواب نمی شود.
البته نیّت در این قسمت، در قبیح تر شدن گناه و فزونی خبث باطن فردِ گناه کار می تواند مؤثّر باشد، مثل این که فردی شُرب خمر (شراب) می کند تا در حالت مستی مرتکب عمل منافی عفّت شود و یا کسی را به قتل برساند، قطعاً این شخص در زشتی عمل و خباثت درون با فردی که از سر غفلت شراب می نوشد یکی نیست و یا انسان پستی را تصوّر کنید که به جهت از بین بردن قُبح گناه و یا هتک حرمتِ مکان مقدّسی چون بیت الله الحرام، مساجد و یا مشاهد نورانی اهل بیت علیهم السّلام، در این اماکن مقدّس اقدام به شرب خمر می کند، او هرگز قابل مقایسه با کسی نیست که با خجالت و از سر غفلت، مخفیانه به خوردن شراب می پردازد. گرچه هر دو مرتکب گناه کبیره و فعل حرام شده اند، ولی سنگینی گناه این کجا و آن کجا؟!
2- اطاعت از خداوند متعال که شامل واجبات و مستحبّات می شود: در این مورد از اعمال انسان، هر سه قسم نیّت می تواند تحقّق پیدا کند. در تمام اعمال عبادی قصد قُربت شرط است. عملی مثل نماز، روزه و ... به واسطه نیّت شخص می تواند انسان را بهشتی کند و همان عمل با نیّت دیگری می تواند فرد را اهل دوزخ نماید. اگر اعمال انسان با قصد قُربت و نزدیکی به خدای متعال (و یا رسیدن به پاداش های الهی و دوری از عذاب پروردگار) انجام شود، (با بودن شرایط دیگر صحّت عمل) قطعاً دارای ثواب و پاداش اخروی خواهد بود و انسان را به حضرت حق نزدیک می سازد ولی اگر به طور کامل و یا شراکتی به خاطر غیر او انجام شود، نه تنها باطل بوده و مقرّب نیست بلکه از گناهان بزرگ به حساب آمده و صاحب آن مورد عقاب خداوند قرار خواهد گرفت، مانند کسی که به جهت تظاهر و خود نمایی نماز می خواند حتّی گرچه در قسمتی از نمازش دچار خودنمائی شده باشد، این عمل او ریا به شمار آمده و از گناهان کبیره محسوب می شود.
پس در واجبات و مستحبّات ممکن است فرد با نیّت فاسد و قبیح، عمل خود را تباه ساخته و خود را مستحقّ عقاب کند و از سوی دیگر با نیّتِ صحیح خود، سزاوار ثواب و پاداش الهی گردد. امّا کسانی که نیّت خود را در اعمال واجب و مستحبّ به اغراض شیطانی آلوده نساخته و نیّت خود را در قسم اوّل نیّات (نیّت قبیح) وارد نمی سازند، خود دو گروه هستند. گروه اوّل کسانی هستند که عمل عبادی اعمّ از واجب یا مستحبّ را به خاطر ترس از عقاب و یا شوق ثواب انجام می دهند و گروه دوّم افراد بزرگواری هستند که تمام اعمال خو را تنها به خاطر محبوب و خالق خود انجام داده و اطاعت خود را مشروط به نجات از عقاب و نیل به ثواب و پاداش نمی کنند.
گروه اوّل همان کسانی هستند که صاحب نیّت حسن می باشند و گروه دوّم همان اولیائی هستند که خدا به خاطر لیاقتی که در مقام بندگی از خود نشان داده اند، به ایشان توفیق أحسن النّیّات را روزی نموده است.
البته باید بدانیم که در دسته ی دوّم از اعمال (واجبات و مستحبّات) نیّات حسن و أحسن نیز دارای درجات و مراتبی هستند و با هم یکی نمی باشند. مثلاً دو نفر با هم به مسجد می روند و هر دو دارای نیّت حسن هستند، یکی تنها به این قصد مسجد رفته تا در جماعت شرکت کند و دیگری علاوه بر این نیّت، قصد امور دیگری را نیز نموده است، مثل این که برادران دینی خود را ببیند و از احوالشان جویا شود، از منبر و مجلس وعظ استفاده کند، در روضه ی اهل بیت علیهم السّلام شرکت نماید، قسمتی از ساعات عمر خود را در خانه ی خدا بگذراند، به نظافت و آبادانی مسجد رسیدگی کند و ... . قطعاً حظّ و بهره ای که نفر دوّم خواهد برد نزد خدای متعال یکسان نبوده و بسیار برتر و بالاتر از نفر اوّل خواهد بود.
3- امور مباح که انجام آن ها و یا ترک نمودنشان به خودی خود نه دارای ثواب است و نه عقاب: در این مورد هم هر سه قسم نیّت فرض دارد. به عنوان مثال خوردن غذا و نوشیدن آب و یا خوابیدن و ... از امور روزانه ای که نیاز طبیعی بشر است و تمام افراد نوع بشر در اصل انجام آن (نه کیفیّتش) مشترک اند و ربطی به دین و آئین و اعتقادات ایشان ندارد، به صرف ارتکاب آن ها به جهت سیر و سیراب شدن و یا استراحت و زدودن خستگیِ کار روزانه، نه ثوابی به انسان تعلّق می گیرد و نه مورد عقاب واقع می شود، حال تصوّر کنید فردی را که قصد دارد با غذا خوردن خود به دیگران فخر و مباهات کند و توان مالی اش را به رخ نیازمندان بکشد، این نیّت قبیح بوده و موجب ارتکاب گناه و استحقاق عذاب برای او می شود. از سوی دیگر انسانی قصد می کند با خوردن غذا، خود را برای کار، خدمت به خلق و عبادت روزانه مهیّا نماید، این فرد بسته به غایتی که در نظر گرفته یا نیّت حَسن دارد و یا أَحسن و در هر دو صورت از خوردن غذای خود ثواب می برد و سزاوار پاداش پروردگار می گردد.
تا بدین جا در باره ی أحسن النّیّات مباحثی مطرح شد، امّا هنوز در باب نیّت سخنانی به جا مانده که إن شاء الله در مقاله ی بعدی به آن ها می پردازیم.
خودآزمایی:
1-معنا و مفهوم نیت را توضیح دهید.
2-اقسام نیت را بیان کنید.
3-اعمال در رابطه با نیت به چند دسته تقسیم می‌شوند؟ شرح دهید.
2-اقسام نیت را بیان کنید.
3-اعمال در رابطه با نیت به چند دسته تقسیم می‌شوند؟ شرح دهید.
پی‌نوشت‌ها:
[1] مفردات الفاظ القرآن ص 831/ المصباح المنير ج2 ص 632.
[2] الأمالي (للطوسي) ص 618.
[3] دیوان سعدی شیرازی (غزلیاّت/ غزل301).
[4] سوره کهف/ آیه 28 (ترجمه مکارم).
[5] رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين ج3 ص280.
[6] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 84.
[7] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج 41 ص 14.
[8] دیوان سعدی شیرازی (غزلیاّت/ غزل61).
[9] شرح دعای مکارم الاخلاق (سیّد رضا حبوباتی) ص 29.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر