حضرت معصومه(س)

حضرت معصومه عليها السّلام در اوّل ذی قعده‌ی سال 173 هجري قمري در مدينه چشم به جهان گشودند. پدر ایشان امام هفتم شيعيان حضرت موسي بن جعفر عليه السّلام و مادر مکرّمه ی ایشان، بانوئی با فضیلت به نام حضرت «تُکتَم» یا «نجمه» می باشند (در باب نام ایشان، در روایات اسم های دیگری نیز ذکر شده است). نام مقدّس حضرت معصومه علیها السّلام فاطمه است. او را هم نام جدّه ی بزرگوارش حضرت صدّیقه کبری علیها سلام، فاطمه نامیدند تا ادامه دهنده ی راه مادر باشد و نگاه به او، معصومیّت مادر را به یاد خاندان عصمت علیهم السّلام بیندازد.
 

منابع تاریخی تصریح کرده ‌اند که حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السّلام و حضرت معصومه علیها السّلام از یک مادر می ‌باشند. چه شرافتی از این بالاتر که حضرت معصومه علیها السّلام هم دختر امام است، هم خواهر امام و هم عمّه ی امام. این بانوی بزرگوار در مکتب تربیتی پدر بزرگوارش موسی بن جعفر علیهما السّلام و آغوش سرشار از محبّت مادری به نام «نجمه» که از بانوان با فضیلت و از اسوه‌ های تقوا و شرافت است تربیت یافت. مادری که به علّت پاكي و طهارت نفس او را «طاهره» مي خواندند. مرحوم شیخ عبّاس قمی در منتهی الآمال در باب فضیلت حضرت نجمه می نویسد: «كانَتْ مِنْ أفضلِ النِّساءِ فِي عَقلِها وَ دينِها». نجمه در عقل و دینداری، از با فضیلت ترین زنان بود.
نقل می کنند حضرت رضا علیه السّلام پس از میلاد مبارکشان شیر فراوانی نوش جان می کردند. روزی حضرت نجمه تقاضا کرد تا برای حضرت رضا علیه السّلام دایه ای گرفته شود. به نجمه گفته شد: مگر شیر کافی برای شیر دادن نداری؟ او گفت: نمی توانم دروغ بگویم، شیر من کم نیست، ولی پیش از میلاد حضرت رضا علیه السّلام به انجام نماز و تسبیح اشتغال داشتم که اینک به سبب شیر دادنم کم شده است، به این سبب کسی را می خواهم که در شیر دادن به من کمک کند تا مانند گذشته فرصت مناسبی برای انجام آن ها داشته باشم.

 

در تاریخ و روایات القاب زیادی برای حضرت معصومه علیها السّلام نقل شده است که هر کدام بیان گر درجه و مقامی از درجات و مقامات معنوی این بانوی گران قدر نزد پروردگار متعال می ‌باشد. برخی از مشهورترین القاب آن حضرت از قرار زیر است: 

 

لقب معصومه برگرفته شده از روایتی است که از امام رضا علیه السّلام نقل شده است: «مَن زارَ المعصومةَ بِقُم کَمَن زارَنی». کسی که حضرت معصومه را در قم زیارت کند (در ثواب) مانند کسی است که مرا زیارت کرده است. لقب «معصومه»  هر چند دلالت بر عصمت این بانوی بزرگوار از خطا و لغزش، از آن نوع و در آن مرتبه ‌ای که پیامبر صلّی الله علیه و آله، حضرت زهرا علیها السّلام و امامان دوازده‌گانه علیهم السّلام برخوردار هستند، نمی ‌کند، ولی بیان گر برخورداری ایشان از مرتبه ی نازله ی این رتبه ی ویژه است؛ رتبه ای که در انسان‌ های معمولی یافت نمی‌ شود.
 

كسانى كه صد در صد و در همه موارد مطیع محض خداوند هستند و ذرّه ‌اى از دستورات او نافرمانی نمی کنند، «معصوم» ناميده مى ‌شوند. از نظر اعتقادات و تعاليم اسلامى، كسانى كه معصوم بودن آن ها از جانب خداوند تضمين شده، انبیاء و چهارده معصوم علیهم السّلام هستند که در مورد ائمّه صلوات الله علیهم اجمعین، آیه ی تطهیر به طور خاص در شأنشان نازل شده است. درباره ی شخصیت بزرگواری همچون حضرت معصومه سلام الله علیها نيز در تاریخ شیعه و سنّی، جائی وجود ندارد که ارتکاب معصیت و گناهی ولو کوچک، از آن حضرت ثبت شده باشد، بلکه به عکس، دوست و دشمن، فراوان از مناقب و فضائل این بزرگوار یاد کرده اند.
از نظر عقلى هیچ منعی وجود ندارد كه يك انسان عادى هم به جايى برسد كه در همه حال كاملاً ملتزم به لوازم ايمانش باشد و هيچ‌ گاه گناه نكند، چه برسد به شخصیت بزرگواری چون حضرت معصومه علیها السّلام که تربیت شده ی بیت عصمت و امامت بودند و در پاکی و قداست شأن ایشان روایات فراوانی موجود است. لذا درست است که تشخیص مقام عصمت جز برای خدا و اولیاء خدا میسّر نیست، ولی شواهد و قرائن بر عصمت این بزرگوار دلالت می کند.
نکته ی مهمّی که لازم به ذکر است آن است که تفاوت عصمت حضرت معصومه علیها السّلام با چهارده معصوم و انبیاء علیهم السّلام آن است كه عصمت آن چهارده بزرگوار و انبیاء به جهت موقعیّت خطیر نبوّت، و امامت و ولایت، از سوی پروردگار متعال تضمين شده است. همچنین اعتقاد به عصمت حضرات چهارده معصوم علیهم السّلام و انبیاء الهی شرط تشيّع است و اگر كسى چنين اعتقادى را نداشته باشد به تشيّع او خلل وارد مى ‌شود، ولى اعتقاد به عصمت حضرت معصومه سلام الله علیها شرط شیعه بودن نيست.
تفاوت دیگری که بین عصمت حضرت معصومه علیها السّلام و عصمت امامان وجود دارد این است که عصمت امامان دو رکن دارد: یکی این که هرگز گناه نمی کنند. دوّم این که به عنایت پروردگار متعال هیچ گونه اشتباهی ندارند و عمل آنان صد در صد درست و مطابق واقع است. حضرت معصومه سلام الله علیها بدون تردید رکن اوّل را دارا بودند یعنی گناه نداشتند ولی نسبت به رکن دوّم چون امام و پیامبر نبودند، تنها می توان گفت به جهت آن که گناهی نداشتند، نورانیّتی پیدا کردند که موجب می شد تا افعال خود را مطابق با دستورات اجداد طاهرینشان انجام دهند به طوری که نتوان بر رفتار آن بزرگوار ایرادی گرفت، نه این که تضمینی از سوی پروردگار داشته باشند که هرگز اشتباه نخواهند کرد (چراکه این تضمین مخصوص انبیا و امامان علیهم السّلام است).
 

ارادتمندان و ستایش گران حضرت معصومه علیها السّلام از همان ابتدا تا کنون به هنگام یاد از آن بزرگوار در نظم و نثر، لقب «کریمه ی اهل بیت» را در حقّ ایشان فراوان به کار برده ‌اند. علاوه بر آن - به نقل آیت الله العظمی نجفی مرعشی قدّس سرّه - امام باقر یا حضرت صادق علیهما السّلام در خواب به پدر ایشان فرمودند: «علیکَ بِکریمةِ اهلِ البیتِ» بر تو باد به کریمه ی اهل بیت (فاطمه ی معصومه علیهاالسّلام). 
 

امام صادق علیه السّلام در بیان جایگاه شفاعت حضرت معصومه علیها السّلام در روز محشر می فرمایند: «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ أَلَا إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ أَلَا وَ إِنَّ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ أَلَا وَ إِنَّ قُمَّ الْكُوفَةُ الصَّغِيرَةُ أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِيَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَى قُمَّ تُقْبَضُ فِيهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَى وَ تُدْخَلُ‏ بِشَفَاعَتِهَا شِيعَتِي الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ». برای خداوند متعال حرمی است و آن مکّه است و برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرمی است و آن مدینه است و برای امیرالمؤمنین علیه السّلام حرمی است و آن کوفه است و آگاه باشید که قم کوفه ی کوچک است، آگاه باشید برای بهشت هشت درب است که سه درب آن از قم می باشد. در آن شهر زنی از اولاد من از دنیا می رود که نامش فاطمه دختر موسی است که به شفاعت او تمامی شیعیانم داخل بهشت می شوند.
و در فرازی از زیارتنامه ‌ی آن حضرت که از امام رضا علیه السّلام رسیده است می ‌خوانیم: «يَا فَاطِمَةُ اشْفَعِي‏ لِي‏ فِي‏ الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن‏». ای فاطمه بهشت را برای من درخواست کن؛ زیرا نزد خدا مقام والایی داری.
القاب دیگر آن حضرت که در زیارتنامه ی ‌ایشان آمده عبارت است از: طاهره، حمیده، بره، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، سیّده، مرضیّه و اخت الرضا علیه السّلام.
 

برخی از مورّخان چهار نفر از دختران امام کاظم علیه السّلام را با نام «فاطمه» یاد کرده ‌اند: فاطمه‌ ی کبری، فاطمه‌ ی وسطی، فاطمه‌ ی صغری و فاطمه. فاطمه صغری، مشهور به «بی‌ بی هیبت» در آذربایجان شوروی در جنوب بادکوبه مدفون است. فاطمه وسطی - بنا به نقلی - در اصفهان دفن شده است. قبر فاطمه ملقّب به «فاطمه ی طاهره» در رشت و به خواهر امام مشهور است.  فاطمه کبری نیز - که همان حضرت معصومه علیها السّلام می باشد - در قم مدفون است. با توجّه به ادلّه و شواهد فراوان، در میان دختران موسی بن جعفر علیهما السّلام، «فاطمه کبری» معروف به فاطمه ‌ی معصومه علیها السّلام از همه برتر، بزرگ وارتر و با فضیلت ‌تر است، بلکه می توان گفت بعد از امام رضا علیه السّلام، برترین فرزند امام کاظم علیه السّلام محسوب می شوند.
محدّث قمی در رابطه با دختران موسی بن جعفر علیهما السّلام می‌ نویسد: «بر حسب آن چه به ما رسیده افضل آن ها، سیّده جلیله ‌ی معظّمه، فاطمه بنت امام موسی علیه السّلام معروف به حضرت معصومه است». علّامه، محمّد تقی تستری می ‌نویسد: «در میان فرزندان امام کاظم علیه السّلام با آن همه کثرتشان بعد از امام رضا علیه السّلام  کسی هم سنگ حضرت معصومه علیها السّلام نمی ‌باشد».
 

نقل شده که روزي جمعي از شيعيان، به قصد ديدار حضرت موسي بن جعفر علیهما السّلام و پرسيدن پرسش هايي از ايشان، به مدينه مشرّف شدند. چون امام کاظم علیه السّلام در مسافرت بودند، پرسش هاي خود را به حضرت معصومه علیها السّلام که در آن هنگام کودکي خردسال بودند، تحويل دادند. فرداي آن روز براي بار ديگر به منزل امام رفتند، ولي هنوز ايشان از سفر برنگشته بودند. پس به ناچار، پرسش هاي خود را باز خواستند تا در مسافرت بعدي به خدمت امام برسند، غافل از اين که حضرت معصومه علیها السّلام جواب پرسش ها را نگاشته است. وقتي پاسخ ها را ملاحظه کردند، بسيار خوشحال شدند و پس از سپاس گزاري فراوان، شهر مدينه را ترک گفتند. از قضاي روزگار در بين راه با امام موسي بن جعفر علیهما السّلام مواجه شده، ماجراي خويش را باز گفتند. وقتي امام پاسخ پرسش ها را مطالعه کردند، سه بار فرمودند: «فِداها ابُوها»، پدرش فدايش.
 

حرم مقدّس فاطمه ی معصومه علیها السّلام در شهر مقدّس قم همچون نگینی می درخشد و از دیر باز علما و دانشمندان این دیار همچون پروانه ای گرد حریم او در طواف بوده و هر روز به زیارت آن بزرگوار مشرّف شده و دل به وجود پُر برکت ایشان خوش داشته اند. مردم قم خوب به یاد دارند که بزرگانی چون آیت الله مرعشی نجفی، هر سحر به حرم آن حضرت مشرّف می شدند و پیش از هر زائر دیگری پشت درب های حرم منتظر می ماندند تا به محض باز شدن درب، خدمت آن حضرت مشرّف شوند. و یا مرحوم آیت الله بهجت که هر روز پس از اقامه ی نماز جماعت صبح، به زیارت حضرت معصومه سلام الله علیها می شتافت.
از مرجع عالی قدر آیت الله صافی گلپایگانی نقل شده است که روزی شاه عربستان به ایران آمد و هدایایی برای مرجع کُلّ، آیت الله بروجردی فرستاد. آقا در میان آن هدایا چند قرآن و مقداری از پرده ی کعبه را پذیرفت و بقیه را رد کرد. همچنین شاه عربستان تقاضای ملاقات با آقای بروجردی را هم داشت که این تقاضا توسّط سفیر عربستان به ایشان ابلاغ شد، ولی آقای بروجردی این تقاضا را رد کرد. وقتی که علّت این کار را از ایشان سؤال کردند، آقا گفتند: این شخص (شاه عربستان) اگر به قم بیاید به خاطر این که وهابی است به زیارت مرقد مطهّر حضرت معصومه علیها السّلام نمی رود، و اگر به قم بیاید و به زیارت حضرت نرود، به مقام حضرت معصومه علیها السّلام توهین خواهد شد و من به هیچ وجه چنین امری را که توهین غیر مستقیم به حضرت معصومه علیها السّلام است نمی پذیرم و تحمّل نمی کنم.
 

حضرت معصومه عليها السّلام با كارواني از حجاز به سوي خراسان، براي ديدار حضرت رضا عليه السّلام حركت كردند تا يار و ياور آن امام همام باشند، ولي در مسير هنگامي كه به سرزمين ساوه رسيدند، دشمنان خاندان نبوّت در يك جنگ نابرابر، بستگان و برادر ایشان را به شهادت رساندند و با ريختن زهر در غذايشان، آن حضرت را مسموم ساختند، به طوری كه بيمار شدند و در 28 سالگي  روز دوازدهم ربيع الثاني سال 201 هجري قمري، 17 روز پس از ورود به شهر قم، با دلی شکسته و غصّه دار از داغ پدر و فراق برادر رحلت فرموده به شهادت رسیدند. در عزای آن حضرت شهر قم را یکپارچه غم و ماتم فرا گرفت. بدن مطهّر آن حضرت را غسل داده کفن کردند و به طرف باغ موسی بن خزرج-مکان فعلی حرم مطهّر-آوردند. دو سوار نقابدار از بیرون شهر آمدند و بر بدن آن حضرت نماز خواندند، آن گاه داخل سرداب شده بدن مطهّر را دفن کردند و رفتند، و کسی آنان را نشناخت. سال هاست که بارگاه ملكوتي و مرقد مطهّر ایشان همچون خورشيدي در قلب استان قم مي درخشد و همواره فيض بخش و نورافشانِ دل ها و جان هاي تشنه ی معارف حقّاني است.

 

یکی از ادلّه ی اثبات عظمت مقام این بانوی بزرگوار روایاتی است که از حضرات معصومین درباره ی فضیلت زیارت ایشان بیان گردیده است. به عنوان نمونه دو مورد از این روایات را نقل می کنیم. سعد بن سعد از امام رضا علیه السّلام روایت می کند: «سَأَلْتُهُ عَنْ زِيَارَةِ فَاطِمَةَ بِنْتِ الْإِمَامِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَقَالَ: مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ». از حضرت درباره زیارت فاطمه ی معصومه علیها السّلام پرسیدم، حضرت فرمودند: هر کس ایشان را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود. از امام جواد علیه السّلام روایت است که فرمودند: «مَنْ زَارَ قَبْرَ عَمَّتِي فِي قُمٍّ فَلَهُ الْجَنَّة». هر کس قبر عمّه ام را در قم زیارت کند، بهشت برای اوست.
یکی دیگر از فضائل حضرت معصومه علیها السّلام آن است که زیارت نامه ی ایشان مأثوره است یعنی امام هشتم حضرت علی بن موسی الرّضا علیهما السّلام این زیارت را برای ایشان انشاء فرموده اند و بدین ترتیب بعد از حضرت ابوالفضل العبّاس علیه السّلام، ایشان تنها امام زاده ای هستند که امام معصوم علیه السّلام برای ایشان زیارت نامه انشاء فرموده اند.
ای حرم یازده ولیّ، حرم تو |  کعبه ی قم کعبه گشته از قدم تو
غیر امامان شیعه هر چه بگویند| مدح همه خلق عالم است کم تو
بس که دهی بوی عطر فاطمه انگار | فاطمه گردیده دفن در حرم تو
مردم قم نه! تمام خلق فدایت| قم نه! جهان زیر سایه ی علم تو

 

برگرفته از کتاب: منتهی الآمال ج2 ص405/ عیون اخبار الرّضا (علیه السّلام) ج۱ ص۱۴/ اثبات الهداة ج۴ ص۲۹۳/ زاد المعاد-مفتاح الجنان ص546تا548/ بحار الأنوار (ط - بيروت) ج‏57 ص228/ تقویم شیعه ص327/ آیین پرواز (استاد مصباح یزدی) ص 151/ عمّه سادات ص29و30/ دانشنامه امام کاظم علیه السّلام ج1/ پایگاه اطّلاع رسانی آستان مقدّس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده