آموزه‌های اعتقادی و عبادی از نگاه صحیفه سجادیه| ۱
فرازهای متعدد و فراوانی در لابه‌‌‌لای دعاهای صحیفه، در لباس دعا، سخن از تمجید علم و شناخت، با تعبیرات گوناگون به میان آمده که امام سجّاد(ع) طالبان حق و کمال را به فراگیری معرفت و علم تشویق نموده و دعوت می‌کند. بحثی پیرامون معرفت و شناخت
اسلام در همه شئون، دین علم و معرفت است و آن را در سرلوحه دستورهای خود قرار داده و ارزش همه چیز را در پرتو انوار علم و معرفت می‌نگرد.
قرآن در شأن علم، می‌فرماید: «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيراً»[1] «و به هر کس که دانش عطا شد، خیر فراوانی داده شده است.»
رسول خدا(ص) فرمود: «إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ وُزِنَ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ بِدِمَاءِ الشُّهَدَاءِ، فَيُرَجَّحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَى دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ»؛[2]
«وقتی که قیامت بر پا می‌شود، مرکّب قلم دانشمندان را با خون شهیدان راه خدا می‌سنجند، در این سنجش مركّب قلم دانشمندان، بر خون شهیدان سنگین‌تر و برتر خواهد شد.»
امام صادق(ع) فرمود: «عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفَ عَابِدٍ»[3]؛
«دانشمندی که از علمش بهره بگیرد، برتر از هزار عابد است.»
حضرت ولی‌عصر امام زمان(ع) در دعای معروف «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا...» به ما چنین می‌آموزد که به خدا عرض کنیم: «وَ امْلَأْ قُلُوبَنَا بِالْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَةِ»[4]: «خدایا! دل‌های ما را به علم و شناخت آکنده و لبریز فرما.»
به طور کلی قبل از هر چیز، دانش و بینش روح و نور امور است و حرکت بدون آن حرکت در تاریکی و حرکت کورکورانه است. از این‌رو در صحیفه سجّادیّه - چنان که خواهیم گفت - علم و معرفت به عنوان عالی‌ترین ارزش‌ها و پله‌های پیمودن کمالات معرفی شده است.
رازش این است که علم و شناخت مانند چراغ اتومبیل هنگام حرکت در شب ظلمانی، در راه‌های خطیر است که اگر نور آن نباشد، نمی‌توان به مقصد و مقصود رسید.
باید توجّه داشت که علم بدون معرفت، علم خشکی است که هرگز کارساز نیست. آنچه علم را بارور و هدفمند و جهت‌دار می‌کند، معرفت است و علم و معرفت دو مقوله مکمل همدیگرند و هر کدام بدون دیگری ناقص خواهند بود، همچون دو بال پرنده برای پرواز که با یک بال نمی‌تواند پرواز کند.
با این اشاره، به صحیفه سجّادیّه نگاهی می‌افکنیم و نخست مسئله علم و معرفت و سپس مسائل اعتقادی را از دیدگاه آن مورد بررسی قرار می‌دهیم.
علم و شناخت از نگاه صحيفه
فرازهای متعدد و فراوانی در لابه‌‌‌لای دعاهای صحیفه، در لباس دعا، سخن از تمجید علم و شناخت، با تعبیرات گوناگون به میان آمده که امام سجّاد(ع) طالبان حق و کمال را به فراگیری معرفت و علم تشویق نموده و دعوت می‌کند. در این راستا نظر شما را به فرازهای زیر جلب می‌کنیم.
اوج ارزش علم و دانش
۱- در فرازی از بند نهم از دعای پنجم چنین می‌خوانیم:
«وَ اهْدِنَا إِلَيْكَ، وَ لَا تُبَاعِدْنَا عَنْكَ، إِنَّ مَنْ تَقِهِ يَسْلَمْ وَ مَنْ تَهْدِهِ يَعْلَمْ»؛
«خدایا! ما را به پیشگاهت هدایت فرما و ما را از محضرت دور نساز، زیرا هر کس که تو نگهدارش باشی از گزند هرگونه خطر سالم خواهد شد و کسی که تو او را هدایت کنی دانا و آگاه می‌گردد.»
شرح کوتاه
این فراز بیانگر آن است که دست‌یابی به علم و شناخت از نتایج درخشان هدایت الهی است. بدون نور هدایت الهی، انسان نمی‌تواند به دانش و بینش برسد و دارای این ارزش شود؛ و به طور کلی ارزش علم به آن است که در آن نور هدایت، عمل و گام نهادن در راه روشن صراط مستقیم باشد؛ بنابراین هدایت الهی موجب علم است و علم فرزند هدایت الهی است؛ و این تعبیر حاکی از اوج ارزش علم در اسلام است چراکه میوه هدایت الهی است و چه تکاملی بالاتر از هدایت الهی؟
با توجه به اینکه هدایت الهی، انسان را به پیشگاه قرب الهی نزدیک می‌کند و باعث رستگاری و پیروزی می‌شود، باید سعی کرد تا به درجه عالی هدایت رسید که در این صورت به میوه عالی آن یعنی علم و معرفت دست خواهیم یافت.
۲- در فرازی از بند ۳ دعای ۲۴ می‌خوانیم:
«وَ أَلْهِمْنِي عِلْمَ مَا يَجِبُ لَهُمَا عَلَيَّ إِلْهَاماً، وَ اِجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اِسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيمَا تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اِسْتِعْمَالُ شَيْءٍ عَلَّمْتَنِيهِ»؛
«خدایا! علم و آگاهی به آنچه را که از جانب پدر و مادر بر من لازم است، به من الهام‌بخش و آگاهی به همه آن وظایف و حقوق لازم آن‌ها را به طور کامل به من بیاموز، سپس مرا به آنچه در این راستا به من الهام نموده‌ای به کار گیر و توفيق اقدام به آنچه را که در این جهت در پرتو آموزشت بصیرتم می‌دهی به من عنایت فرما، به گونه‌ای که عمل به هیچ یک از آنچه درباره پدر و مادر به من آموخته‌ای از دستم نرود.»
شرح کوتاه
در این فراز، امام سجّاد(ع) نخست به ما می‌آموزد که دعا کنیم خداوند علم و آگاهی به وظایفمان نسبت به پدر و مادر را به ما الهام کند و همه ابعاد علم در این راستا را به ما بدهد، سپس عمل به این علم الهام شده را به ما عنایت فرماید. در مرحله سوم توفيق اجرای بصیرت علمش را به ما عطا کند، به گونه‌ای هیچ‌گونه کوتاهی در این مسیر نکنیم و عمل ما به طور کامل مطابق علم ما باشد.
مطابق این درس، آن علم و دانشی ارزشمند است که موجب وظیفه‌شناسی و انجام وظیفه شود و کردار ما آن را تصدیق کند، وگرنه علم بی‌عمل همچون درخت بی‌ثمر است. علم وقتی کامل می‌شود که بر اساس آن عمل کرده و با بصیرت علمی به طور کامل انجام وظیفه نمود، وگرنه آن علم، علم خشک است و منشأ آثار نیک نخواهد شد، بلکه حجاب و دست‌اندازی در صراط عمل به وظایف شده است.
چنان که انجام وظایف بدون علم و دانش، تیر به تاریکی انداختن و عملی کورکورانه است و در مجموع زیانش از جهل کمتر نیست، بلکه مسؤولیّتش بیشتر است.
نتیجه اینکه: ارزش علم از این‌رو است که موجب وظیفه‌شناسی و انجام وظیفه می‌شود و چنین علمی می‌تواند در بالاترین مقام ارزش‌ها قرار گیرد.
۳- در بند سوم از دعای ۲۷ می‌خوانیم:
«... وَ عَرِّفْهُمْ مَا يَجْهَلُونَ، وَ عَلِّمْهُمْ مَا لَا يَعْلَمُونَ، وَ بَصِّرْهُمْ مَا لَا يُبْصِرُونَ»؛
«خدایا! به مجاهدان و مرزدارانی که ناآگاه‌اند آگاهی ده و آنچه نمی‌دانند به آن‌ها بیاموز و در آنچه بصیرت ندارند، بینایشان کن.»
شرح کوتاه
در این فراز، از سه مطلب که هر کدام تکمیل‌کننده هم هستند، سخن به میان آمده که عبارت‌اند از: معرفت، علم و بصیرت. امام سجّاد(ع) به ما می‌آموزد که برای مجاهدان راه خدا و مرزداران، از درگاه الهی این سه ارزش را بطلبیم تا عرفانی که آن‌ها را از جهل و کوری دل دور کند، به آن‌ها بدهد و دانشی که آن‌ها را از جهل و ناآگاهی خارج سازد به آن‌ها عنایت فرماید. بصیرت و بینشی روشنگر و چشم باز به آن‌ها ببخشد تا آن‌ها همه وظایف خود را در پرتو انوار معرفت و علم و بصیرت بشناسند و با چشمی باز به دشمن بنگرند؛ و آن‌ها را از حریم مرزها دور سازند؛ بنابراین در همه چیز و در مسئله جهاد باید از تدبیر عقلانی و تاکتیک‌های علمی و روش‌های روشن بهره گرفت، بی‌گدار به آب نزد و آگاهانه و کارشناسانه اقدام کرد، نه کورکورانه و بی‌خردانه که باعث شکست و رسوایی شود.
اسلام در همه شئون، دین علم و معرفت است و آن را در سرلوحه دستورهای خود قرار داده و ارزش همه چیز را در پرتو انوار علم و معرفت می‌نگرد.
قرآن در شأن علم، می‌فرماید: «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيراً»[1] «و به هر کس که دانش عطا شد، خیر فراوانی داده شده است.»
رسول خدا(ص) فرمود: «إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ وُزِنَ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ بِدِمَاءِ الشُّهَدَاءِ، فَيُرَجَّحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَى دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ»؛[2]
«وقتی که قیامت بر پا می‌شود، مرکّب قلم دانشمندان را با خون شهیدان راه خدا می‌سنجند، در این سنجش مركّب قلم دانشمندان، بر خون شهیدان سنگین‌تر و برتر خواهد شد.»
امام صادق(ع) فرمود: «عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفَ عَابِدٍ»[3]؛
«دانشمندی که از علمش بهره بگیرد، برتر از هزار عابد است.»
حضرت ولی‌عصر امام زمان(ع) در دعای معروف «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا...» به ما چنین می‌آموزد که به خدا عرض کنیم: «وَ امْلَأْ قُلُوبَنَا بِالْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَةِ»[4]: «خدایا! دل‌های ما را به علم و شناخت آکنده و لبریز فرما.»
به طور کلی قبل از هر چیز، دانش و بینش روح و نور امور است و حرکت بدون آن حرکت در تاریکی و حرکت کورکورانه است. از این‌رو در صحیفه سجّادیّه - چنان که خواهیم گفت - علم و معرفت به عنوان عالی‌ترین ارزش‌ها و پله‌های پیمودن کمالات معرفی شده است.
رازش این است که علم و شناخت مانند چراغ اتومبیل هنگام حرکت در شب ظلمانی، در راه‌های خطیر است که اگر نور آن نباشد، نمی‌توان به مقصد و مقصود رسید.
باید توجّه داشت که علم بدون معرفت، علم خشکی است که هرگز کارساز نیست. آنچه علم را بارور و هدفمند و جهت‌دار می‌کند، معرفت است و علم و معرفت دو مقوله مکمل همدیگرند و هر کدام بدون دیگری ناقص خواهند بود، همچون دو بال پرنده برای پرواز که با یک بال نمی‌تواند پرواز کند.
با این اشاره، به صحیفه سجّادیّه نگاهی می‌افکنیم و نخست مسئله علم و معرفت و سپس مسائل اعتقادی را از دیدگاه آن مورد بررسی قرار می‌دهیم.
علم و شناخت از نگاه صحيفه
فرازهای متعدد و فراوانی در لابه‌‌‌لای دعاهای صحیفه، در لباس دعا، سخن از تمجید علم و شناخت، با تعبیرات گوناگون به میان آمده که امام سجّاد(ع) طالبان حق و کمال را به فراگیری معرفت و علم تشویق نموده و دعوت می‌کند. در این راستا نظر شما را به فرازهای زیر جلب می‌کنیم.
اوج ارزش علم و دانش
۱- در فرازی از بند نهم از دعای پنجم چنین می‌خوانیم:
«وَ اهْدِنَا إِلَيْكَ، وَ لَا تُبَاعِدْنَا عَنْكَ، إِنَّ مَنْ تَقِهِ يَسْلَمْ وَ مَنْ تَهْدِهِ يَعْلَمْ»؛
«خدایا! ما را به پیشگاهت هدایت فرما و ما را از محضرت دور نساز، زیرا هر کس که تو نگهدارش باشی از گزند هرگونه خطر سالم خواهد شد و کسی که تو او را هدایت کنی دانا و آگاه می‌گردد.»
شرح کوتاه
این فراز بیانگر آن است که دست‌یابی به علم و شناخت از نتایج درخشان هدایت الهی است. بدون نور هدایت الهی، انسان نمی‌تواند به دانش و بینش برسد و دارای این ارزش شود؛ و به طور کلی ارزش علم به آن است که در آن نور هدایت، عمل و گام نهادن در راه روشن صراط مستقیم باشد؛ بنابراین هدایت الهی موجب علم است و علم فرزند هدایت الهی است؛ و این تعبیر حاکی از اوج ارزش علم در اسلام است چراکه میوه هدایت الهی است و چه تکاملی بالاتر از هدایت الهی؟
با توجه به اینکه هدایت الهی، انسان را به پیشگاه قرب الهی نزدیک می‌کند و باعث رستگاری و پیروزی می‌شود، باید سعی کرد تا به درجه عالی هدایت رسید که در این صورت به میوه عالی آن یعنی علم و معرفت دست خواهیم یافت.
۲- در فرازی از بند ۳ دعای ۲۴ می‌خوانیم:
«وَ أَلْهِمْنِي عِلْمَ مَا يَجِبُ لَهُمَا عَلَيَّ إِلْهَاماً، وَ اِجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اِسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيمَا تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اِسْتِعْمَالُ شَيْءٍ عَلَّمْتَنِيهِ»؛
«خدایا! علم و آگاهی به آنچه را که از جانب پدر و مادر بر من لازم است، به من الهام‌بخش و آگاهی به همه آن وظایف و حقوق لازم آن‌ها را به طور کامل به من بیاموز، سپس مرا به آنچه در این راستا به من الهام نموده‌ای به کار گیر و توفيق اقدام به آنچه را که در این جهت در پرتو آموزشت بصیرتم می‌دهی به من عنایت فرما، به گونه‌ای که عمل به هیچ یک از آنچه درباره پدر و مادر به من آموخته‌ای از دستم نرود.»
شرح کوتاه
در این فراز، امام سجّاد(ع) نخست به ما می‌آموزد که دعا کنیم خداوند علم و آگاهی به وظایفمان نسبت به پدر و مادر را به ما الهام کند و همه ابعاد علم در این راستا را به ما بدهد، سپس عمل به این علم الهام شده را به ما عنایت فرماید. در مرحله سوم توفيق اجرای بصیرت علمش را به ما عطا کند، به گونه‌ای هیچ‌گونه کوتاهی در این مسیر نکنیم و عمل ما به طور کامل مطابق علم ما باشد.
مطابق این درس، آن علم و دانشی ارزشمند است که موجب وظیفه‌شناسی و انجام وظیفه شود و کردار ما آن را تصدیق کند، وگرنه علم بی‌عمل همچون درخت بی‌ثمر است. علم وقتی کامل می‌شود که بر اساس آن عمل کرده و با بصیرت علمی به طور کامل انجام وظیفه نمود، وگرنه آن علم، علم خشک است و منشأ آثار نیک نخواهد شد، بلکه حجاب و دست‌اندازی در صراط عمل به وظایف شده است.
چنان که انجام وظایف بدون علم و دانش، تیر به تاریکی انداختن و عملی کورکورانه است و در مجموع زیانش از جهل کمتر نیست، بلکه مسؤولیّتش بیشتر است.
نتیجه اینکه: ارزش علم از این‌رو است که موجب وظیفه‌شناسی و انجام وظیفه می‌شود و چنین علمی می‌تواند در بالاترین مقام ارزش‌ها قرار گیرد.
۳- در بند سوم از دعای ۲۷ می‌خوانیم:
«... وَ عَرِّفْهُمْ مَا يَجْهَلُونَ، وَ عَلِّمْهُمْ مَا لَا يَعْلَمُونَ، وَ بَصِّرْهُمْ مَا لَا يُبْصِرُونَ»؛
«خدایا! به مجاهدان و مرزدارانی که ناآگاه‌اند آگاهی ده و آنچه نمی‌دانند به آن‌ها بیاموز و در آنچه بصیرت ندارند، بینایشان کن.»
شرح کوتاه
در این فراز، از سه مطلب که هر کدام تکمیل‌کننده هم هستند، سخن به میان آمده که عبارت‌اند از: معرفت، علم و بصیرت. امام سجّاد(ع) به ما می‌آموزد که برای مجاهدان راه خدا و مرزداران، از درگاه الهی این سه ارزش را بطلبیم تا عرفانی که آن‌ها را از جهل و کوری دل دور کند، به آن‌ها بدهد و دانشی که آن‌ها را از جهل و ناآگاهی خارج سازد به آن‌ها عنایت فرماید. بصیرت و بینشی روشنگر و چشم باز به آن‌ها ببخشد تا آن‌ها همه وظایف خود را در پرتو انوار معرفت و علم و بصیرت بشناسند و با چشمی باز به دشمن بنگرند؛ و آن‌ها را از حریم مرزها دور سازند؛ بنابراین در همه چیز و در مسئله جهاد باید از تدبیر عقلانی و تاکتیک‌های علمی و روش‌های روشن بهره گرفت، بی‌گدار به آب نزد و آگاهانه و کارشناسانه اقدام کرد، نه کورکورانه و بی‌خردانه که باعث شکست و رسوایی شود.
پی‌نوشت‌ها:
[1] بقره، آیه 269.
[2] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۲، ص 16.
[3] کلینی، اصول کافی، ج 1، ص ۳۳.
[4] مفاتیح‌الجنان، بخش دعاهای امام عصر(ع)
[1] بقره، آیه 269.
[2] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۲، ص 16.
[3] کلینی، اصول کافی، ج 1، ص ۳۳.
[4] مفاتیح‌الجنان، بخش دعاهای امام عصر(ع)
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی
ارسال نظر