آداب و شرایط استجابت دعا

برای دعا کردن و باریافتن به محضر دوست، و بهره‌مندی بیشتر از فیض و رحمت الهی، آدابی ذکر شده است، که یقیناً برای استجابت دعا، مؤثّر خواهد بود. در این جا به اهمّ آنها (با استفاده از روایات) اشاره می‌شود.

دعاکننده باید خدا را به درستی بشناسد و به مالکیّت، قدرت، عظمت، توانایی، علم و آگاهی و کرم و لطف خداوند ایمان داشته باشد.

 

 

در روایات آمده است که هنگام دعا، به خداوند و اجابت دعا توسّط او، اطمینان داشته باشید و باور شما این باشد که خداوند، دعایتان را به اجابت می‌رساند[1]. (و اگر طبق مصالحی به اجابت نرسد بهتر از آن را به شما خواهد داد).

 

 

دعا باید، همراه با احساس نیاز شدید و درماندگی باشد به گونه‌ای که انسان باور کند، جز خداوند پناهگاهی ندارد[2].

 

 

به هنگام دعا، باید همه توجّه و حواسّ دعاکننده به جانب حق باشد و قلبش را از هرچه غیر خداست تهی سازد[3]. 

 

 

دعاکننده باید با نهایت خضوع، رقّت قلب و فروتنی به درگاه خدا روی آورد[4]؛ در این هنگام دستانش را به سمت آسمان (به علامت تسلیم و تعظیم) بلند می‌کند [5]و با چشمان اشکبار و قلبی ترسان، حاجت می‌طلبد[6].

 

 

در ابتدای دعا، حمد الهی، ثنای پروردگار، استغفار و توبه و صلوات بر محمّد و آلش برای استجابت دعا بسیار مؤثّر است[7]. 

 

 

اصرار و پافشاری در دعا، مورد سفارش معصومین علیهم السّلام است[8]؛ دعاکننده نباید ناامید شود، و از دعا کردن دست بردارد.

علاوه بر نکات فوق، به یقین، دعا در برخی از زمان‌ها، مثل شب و روز جمعه، دعا در نیمه های شب و سحرگاهان، مخصوصاً ماه مبارک رمضان، شب های قدر و مانند آن و همچنین در برخی از مکان ها، مانند مسجدالحرام، مسجد پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله، مشاهد مشرّفه و مانند آن، تأثیر به سزایی دارد[9].
این بخش را با سخنی از عارف کامل، عالم ربّانی و مرد میدان علم و عمل، مرحوم «سیّدبن طاووس» به پایان می‌بریم؛ ایشان می‌گوید: «هرگاه از خداوند حاجتی می‌طلبی، حال تو در برابر او- لااقلّ- مانند عرض نیاز، به نزد فرمانروایان دنیا باشد. همان گونه که برای جلب نظر آنان، از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزی و به هر طریق ممکن، خشنودی آنان را تحصیل می‌کنی، باید در برابر خداوند و به هنگام خواستن حاجتی از او نیز، در تحصیل رضایتش کوشش فراوان نمایی! مبادا که توجّه‌ات به خداوند، از اقبال و توجّه‌ات به قدرتمندان دنیا کمتر باشد! اگر چنین باشی و منزلت خدا، در نزد تو، از منزلت آنها کمتر باشد- در حالی که همه آنها مملوک و بندگان خدایند- به یقین خداوند بزرگ را کوچک شمرده‌ای و عظمت و جلالش را به حساب نیاورده‌ای!.
دیگر آن که: نماز و روزه ای که برای طلب حاجت به جا می‌آوری، هرگز از روی امتحان و آزمایش خداوند نباشد! زیرا انسان کسی را می‌آزماید که نسبت به او بدگمان باشد و خداوند از کسانی که در حقّ او گمان بد دارند، مذمّت کرده و فرموده: «أَلظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ»؛ «آنان که به خداوند، گمان بد می‌برند، حوادث ناگوار به آنان می‌رسد». [10]بلکه باید به خداوند کمال اعتماد و اطمینان را داشته باشی و به وعده‌های او امیدوارتر از وعده یک انسانِ توانگرِ سخاوتمند باشی!
سزاوار است به هنگام نماز و یا روزه حاجت، نخست حاجت‌های دینی را به ترتیب اهمیّت در نظر بگیری و البتّه مهم‌ترین خواسته‌ها، حاجت آن مولایی است که تو در پناه هدایت و حمایت او به سر می‌بری! یعنی نخست باید برای حاجت‌های امام زمان (عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف) دعا کنی وآنگاه حاجت‌های دینی خود را بخواهی و در نهایت، حاجت و نیاز دنیوی خود را که در دل داری با خدای خویش مطرح نمایی [11]...».
 

بعضی از مردم از تأخیر اجابت دعا یا عدم اجابت آن گله دارند، و توجّه ندارند که اجابت دعا مانند همه کارها شرایطی دارد:
لازم است بدانیم، دعا کردن به درگاه خدا، از دو سو، مقرون به رحمت الهی است: از یک سو، توفیق الهی برای دعا کردن، و از سوی دیگر استجابت دعا از جانب خداوند.
همین که انسان به دعا و راز و نیاز با خداوند می‌پردازد، یقیناً به سبب توفیق الهی است (چه دعایش به اجابت برسد، یا نرسد)؛ زیرا هر کسی توفیق شرفیابی به بارگاه الهی و گفتگو با حضرت حقّ را ندارد و این خود برای هر دعاکننده‌ای بسیار با ارزش است؛ امّا با این حال، در روایات عواملی برای عدم استجابت دعا ذکر شده است که از مهم‌ترین آنهاست:

این نکته را باید بدانیم، که دعا کردن به معنای دست از تلاش کشیدن نیست، زیرا در این صورت دعای دعاکننده به اجابت نمی‌رسد؛ چرا که هیچ دعایی برای جبران تنبلی و تن‌پروری وارد نشده است.
درباره برخی از افراد که دعایشان به اجابت نمی‌رسد، امام صادق علیه السّلام فرمود: « ... وَ رَجُلٌ جَلَسَ فِی بَیْتِهِ وَ قالَ: یا رَبِّ ارْزُقْنِی، فَیُقالُ لَهُ: أَ لَمْ أَجْعَلْ لَکَ السَّبیلَ إِلی طَلَبِ الرِّزْقِ ... ؛ و آن کس که در خانه‌اش بنشیند و بگوید: پروردگارا! روزی مرا برسان! به او گفته می‌شود: آیا برای طلب روزی و کسب درآمد، راه و مسیری (که همان تلاش و کوشش است) قرار نداده‌ام[12]؟!».

 

بسیاری از گناهان، سبب عدم استجابت دعا می‌شود. در روایتی امام علی علیه السّلام در پاسخ به مردی که گفت دعای ما به اجابت نمی‌رسد، فرمود: «چگونه دعایتان به اجابت برسد، در حالی که راه‌های آن را مسدود ساخته‌اید! اعمالتان را اصلاح کنید، درون‌تان را خالص گردانید، امر به معروف و نهی از منکر کنید، آنگاه خداوند دعایتان را به اجابت می‌رساند[13]». (و به این ترتیب دعا وسیله ای برای تربیت و خودسازی می‌شود).
در روایات دیگری، عقوق والدین[14]، ناپاکی‌های درونی، نفاق، تأخیر نماز از وقتش، ترک نیکی و صدقه، بدزبانی و ... از عوامل عدم استجابت دعا ذکر شده است[15].

 

 

اگر کسی بر ضدّ مؤمنی و دوستی دعا کند (نفرین نماید) و بدون جهت و ظالمانه، از خداوند بدِ او را بخواهد، دعایش به اجابت نمی‌رسد[16].

 

 

اگر کسی در حالت خوشی و آسودگی به درگاه خدا نرود و دعا نکند و فقط در مشکلات و شدّت و گرفتاری به سوی خدا برود، ممکن است دعایش به اجابت نرسد. در روایات آمده است: اگر بخواهی در مشکلات و دشواری‌ها خداوند دعایت را به اجابت برساند، در آسودگی و خوشی، خدا را فراموش مکن و فراوان دعا کن[17]!.  

 

 

در روایت آمده است: «آن کسی که می‌خواهد، دعایش به اجابت برسد، باید از راه حلال کسب درآمد کند[18]» و در روایت دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله به کسی که گفت دوست دارم، دعایم مستجاب شود، فرمود: «وجودت را از لقمه حرام پاک کن[19]».

 

[1] کافی، جلد 2، صفحه 473، حدیث 1.
[2] وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه 1174، حدیث 1.
[3] کافی، جلد 2، صفحه 473، حدیث 2.
[4] همان مدرک، صفحه 481، حدیث 6.
[5] همان مدرک، صفحه 479 و 480، حدیث 1 و 2.
[6] وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه 1120، حدیث 1.
[7] همان مدرک، صفحه 1126 و 1127 و 1135.
[8] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 300 و 374
[9] برای آگاهی بیشتر از روایات، به بحارالانوار، جلد 90، صفحه 348، حدیث 15 و صفحه 351، حدیث 16 مراجعه فرمایید.
[10] سوره فتح، آیه 6.
[11] جمال الاسبوع، صفحه 326( با تلخیص).
[12] وسائل الشیعه، جلد 4، کتاب الصلاه، ابواب الدعاء، باب 50، صفحه 1159، حدیث 3.
[13] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 377، حدیث 17.
[14] کافی، جلد 2، صفحه 447، حدیث 1.
[15] معانی الاخبار، صفحه 271، حدیث 2 و بحارالانوار، جلد 70، صفحه 376، حدیث 12.
[16] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 378، حدیث 21.
[17] وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه 1096، باب 9 از ابواب الدعاء.
[18] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 358 و 373.
[19] همان مدرک، صفحه 373