سیمای نماز از دیدگاه قرآن| ۲

سه: پیوند با خدا و پیوند با خلق
نماز در قرآن، به عنوان عامل پیوند خلق با خالق، و برقراری ارتباط معنوی با خدا عنوان شده است، و از آنجا که از نظر اسلام، پیوند با خدا، و پیوند با خلق، هر دو، مورد توجّه است، و سامان یافتن روح و جسم انسان‌ها به این دو پیوند بستگی دارد، در قرآن بیش از بیست بار سفارش به « نماز و زكات»،  هم ذکر شده، و از نماز و انفاق، با هم یاد شده است، به ‌عنوان نمونه در آیه ۳ سوره‌ی بقره در وصف پرهیزکاران می‌خوانیم:
«الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ.
پرهیزکاران، آن‌ها هستند که به غیب، ایمان می‌آورند، و نماز را برپا می‌دارند و از تمام نعمت‌ها و مواهبی که به آن‌ها روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند».
و در آیه ۴۳ سوره‌ی بقره می‌خوانیم:
«وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزََّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ.
و نماز را بپا دارید و زکات را ادا کنید، و همراه رکوع کنندگان، رکوع نمایید» (نماز را با جماعت بگذارید).
 این سه دستور، در حقیقت، به سه پیوند اشاره می‌کند:
 ١- پیوند با خدا (نماز).
 ۲- پیوند با مخلوق (زکات).
٣- پیوند همه مردم به طور دسته‌ جمعی با هم (نماز جماعت).
بنابراین، در نماز باید، در وهله‌ی اول به ارتباط با خدا اندیشید، سپس در کنار آن به پیوند با مخلوق و عبادت دسته‌جمعی نیز توجّه کرد.
 
چهار: برپاداشتن نماز، نه بجا آوردن و خواندن آن
در قرآن مجید، حتّی یک‌بار به خواندن و انجام نماز، تکیه نشده، بلکه به «اقامه‌ی نماز» (برپاداشتن نماز) تکیه شده است، تا آنجا که ۴۶ بار، نماز با تعبير «اقامه» در واژه‌های گوناگون، یاد شده است.
تعبير أَقِمِ الصَّلاةَ (نماز را بپادار) وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ (نماز را بپا دارید) مکرّر در قرآن آمده است.
و حتّی در مورد پیامبرانی مانند: ابراهیم، اسحاق و يعقوب(ع) آمده:
«وَ أَوْحَيْنَا إلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ إقَامَ الصَّلاةِ ...
انجام کارهای نیک و برپاداشتن نماز را به آن‌ها وحی کردیم».[1]
چنانکه ملاحظه می‌کنید، کارهای نیک، با تعبیر «فعل» (انجام دادن) ذکر شده، ولی در میان کارهای نیک، نماز با تعبير «إقامه» (برپاداری) عنوان شده است.
منظور از این تعبير (إقامه) این است که: «تنها خودتان نمازخوان نباشید، بلکه چنان کنید که آئین نماز در جامعه‌ی انسانی برپا شود، و مردم با عشق و علاقه، به سوی آن رو آورند.
و به گفته‌ی بعضی از مفسّران تعبیر به «إقامه‌ی نماز» به ‌جای خواندن یا بجا آوردن نماز، اشاره به این است که: نماز شما تنها اوراد و اذکار نباشد، بلکه آن را به طور کامل بپا دارید، آن‌گونه که آثار نماز در چهره و زندگی شما دیده شود، تنها لقلقه‌ی زبان و راست و خم شدن نباشد، بلکه روح نماز که همان تسلیم مطلق در برابر خدا در همه‌ی امور است، در زندگی شما جریان و استوار یابد، و حضور دل و توجّه قلبی در پیشگاه خدا، که روح نماز است در نماز حاصل شود.
 
پنج: سهل‌انگاری و سبک شمردن نماز، و ریاکاری در آن
در آیه ۴ تا ۶ سوره‌ی ماعون می‌خوانیم:
«فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَائُونَ.
وای بر نمازگزارانی که نماز خود را به دست فراموشی می‌سپارند، آن‌ها که ریا می‌کنند».
 
شرح کوتاه:
در آیات فوق از دو چیز در نماز، شدیداً نهی شده است:
۱۔ فراموش‌کاری و غفلت در اصل نماز.
 ۲- ریاکاری در نماز.
قابل توجّه اینکه؛ نمی‌فرماید: آن‌ها در نمازشان، سهو می‌کنند، زیرا به ‌هر حال، سهو برای هرکس واقع می‌شود، بلکه می‌فرماید از اصل نماز، سهو می‌کنند، یعنی وای بر آنان که اصل نماز را به ‌طور جدّی نمی‌گیرند و نسبت به آن سهل‌انگار و بی‌انگیزه و بی‌تفاوت هستند.
بنابراین، آنان که بر اثر سهل‌انگاری، نماز را ترک می‌کنند، یا در وقتش انجام نمی‌دهند، و یا آن را سرسری و ناقص انجام می‌دهند، مشمول این آیه هستند و سزاوار «وَیْلٌ» خواهند بود.
و نیز آنان که نماز را برای خدا برپا نمی‌دارند، و در انجام آن ریاکاری می‌کنند، سزاوار ویل و عذاب سخت الهی هستند.
محمّد بن فُضیل می‌گوید: از امام کاظم(ع) پرسیدم: منظور از سهو در این آیه (الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ) چیست؟
آن حضرت در پاسخ فرمود: هُوَ التَّضْيِيعُ : «منظور، ضایع نمودن نماز است».[2]
 
پانزده کیفر برای آن‌کس که نماز را سبک بشمرد
رسول خدا(ص) فرمود: هر کس در امر نماز، سستی کند و آن را سبک بشمرد، خداوند او را دچار پانزده بلا می‌کند:
 ١- کوتاهی عمر.
۲۔ کمی روزی.
3- زدودن سیمای صالحان از چهره‌اش.
 ۴- عدم پاداش برای اعمالش.
 ۵- مستجاب نشدن دعایش.
 ۶- بهره‌مند نشدن او از دعای صالحان.
 ۷- مرگ ذلّت‌بار.
 ۸- مرگ در حال گرسنگی و تشنگی.
۹- مأمور شدن فرشته برای شکنجه دادن او در عالم قبر.
۱۰- تنگ نمودن قبر او.
 ۱۱ - تاریک شدن قبر او.
۱۲- مأمور شدن فرشته، برای کشاندن او از ناحيه‌ی صورت بر زمین در پیش مردم.
۱۳ - حسابرسی شدید قیامت.
 ۱۴ - سلب نظر و توجّه خدا به او.
 ۱۵ - ابتلا به عذاب سخت.[3]
 امام علی(ع) فرمود:
«مبادا سرگرمی به چیزی از امور دنیا شما را از انجام نماز در وقتش باز دارد، خداوند( در قرآن) اقوامی را به خاطر همین سرزنش کرده و می‌فرماید:
«وَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ.
یعنی: آنان که غافل بوده و نسبت به وقت‌های نماز سهل‌انگار هستند و آن را سبک می‌شمرند».[4]
 امام صادق(ع) در معنی آیه فوق فرمود: «آن‌کس که بدون عذر نماز را از اول وقتش تأخیر بیندازد» و در جای دیگر فرمود: «یعنی نماز را ترک کند و در مورد نماز سستی و سهل‌انگاری نماید».
یکی از شاگردان امام صادق(ع) به نام یونس، از آن حضرت، پرسید: «آیا منظور از سهو در نماز، وسوسه‌ی شیطان است؟ (که موجب فراموشی در میان نماز می‌شود).
 امام صادق(ع) در پاسخ فرمود:
«نه، منظور این نیست، زیرا هرکسی در نماز سهو می‌کند، بلکه منظور آن است که: از نماز غافل گردد، به ‌طوری‌ که بر اثر غفلت، آن را در اول وقتش انجام ندهد».[5]
رسول اکرم(ص) فرمود: «لَيْسَ مِنِّي مَنِ إسْتَخَفَّ بِصَلاَتِهِ : از من نیست کسی که نمازش را سبک بشمرد» سپس افزود: «سوگند به خدا چنین کسی در کنار حوض کوثر، بر من وارد نمی‌گردد».
 امام باقر(ع) فرمود:
روزی پیامبر(ص) وارد مسجد شد، شخصی را دید که با شتاب‌زدگی، نماز می‌خواند و با رکوع و سجود ناقص، آن را انجام می‌دهد، فرمود: عمل این شخص مانند نوک زدن کلاغ بر زمین برای برچیدن دانه است.
«لَئِنْ مَاتَ هَذَا وَ هَكَذَا صَلاَتُهُ لَيَمُوتَنَّ عَلَى غَيْرِ دِينِي.
 اگر این شخص با چنین نمازی، بمیرد، قطعاً خارج از دین من (اسلام) مرده است».[6]
 
شش: عذاب سخت ترک‌کنندگان نماز
در آیه ۴۲ و ۴۳ سوره‌ی مدّثر می‌خوانیم:
«مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ.
چه چیز شما را به دوزخ فرستاد؟ در پاسخ می‌گویند: از نمازگزاران نبودیم».
 
شرح کوتاه:
 قبل از این دو آیه آمده:
بهشتیان هنگامی‌که در باغ‌های بهشت قرارگرفته با دوزخیان روبرو می‌شوند، آنگاه از آن‌ها می‌پرسند: «چه چیز شما را وارد دوزخ کرد؟».
 نخستین پاسخی که دوزخیان می‌دهند، این است که: «ما از نمازگزاران نبودیم».
و در آیه ۴۸ همین سوره‌ی می‌خوانیم:
«فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ.
: از این‌ رو، شفاعتِ شفاعت‌کنندگان به حال آن‌ها سودی نمی‌بخشد».
باید توجّه داشت که نمازگزار نبودن، هم شامل کسی می‌شود که اصلاً نماز نمی‌خواند، و هم شامل کسی می‌شود که نماز صحیح نمی‌خواند، به ‌این ‌ترتیب، آیات فوق، هشداری خطير به بی‌نمازها و آنان است که فریضه‌ی عظیم نماز را سبک می‌شمرند، که عذاب دردناک و شفاعت ناپذیر، در کمین آن‌ها است.
 
هفت: یاری طلبی از مکتب نماز
 در آیه ۱۵۳ سوره‌ی بقره می‌خوانیم:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ.
ای افراد با ایمان! از خصلت صبر، و از نماز (در برابر حوادث سخت) کمک بگیرید، همانا خداوند با صبر پیشگان است».
و در آیه ۴۵ همین سوره‌ی می‌خوانیم:
«وَ إسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ.
از صبر و نماز، یاری طلبید».
 
شرح کوتاه:
بدون تردید انسان در طول زندگی در جبهه‌های مختلف مشکلات و ناگواری‌ها قرار می‌گیرد، و در صورتی می‌تواند زندگی و شخصیّت خود را در این بحران‌ها، حفظ کند که در برابر مشکلات، ایستادگی کرده و با قامتی استوار و خلل‌ناپذیر مقاومت نماید، برای ایستادگی در برابر حوادث سخت، باید به دو پایگاه که تکیه‌گاه محکم هستند، تکیه کرد، یکی تکیه‌گاه درونی یعنی خصلت صبر و استقامت، و دیگری تکیه‌گاه برونی یعنی نماز.
نماز، از این ‌رو تکیه‌گاه محکم است که برقرارکننده‌ی ارتباط با خدا است، انسان در پرتو نماز و ارتباط با خدا، دارای ایمان و اراده‌ای نیرومند می‌شود، و براثر اتّصال به آن منبع نامتناهی فیض، آرامش می‌یابد، چرا که در پرتو نماز، احساس می‌کند که چنان تکیه‌گاه بزرگی، پشتیبان او است.
امام صادق(ع) فرمود:
«هرگاه با غمی از غم‌های دنیا روبرو می‌شوید، وضو بگیرید و به مسجد بروید و نماز بخوانید و دعا کنید، زیرا خداوند می‌فرماید: «وَ إسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ ».[7]
و در احادیث اسلامی آمده:
«کَانَ عَلِیٌّ إذَا أهَالَهُ اَمْرٌ فَزَعٌ، قامَ إلَی الصَّلَاةِ ثُمَّ تَلَی هَذِهِ الاَیَةَ: وَ إسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ.
هرگاه علی(ع) با کار سختی روبرو می‌شد، به نماز برمی‌خاست، و این آیه را تلاوت می‌فرمود: «از صبر و نماز، یاری بجوئید».[8]
 
نتیجه اینکه: نماز، به ‌عنوان اینکه پیوند دهنده‌ی انسان به خدا است، تکیه‌گاه نیرومند در برابر حوادث سخت است.

 

پی‌نوشت‌ها:
[1] انبیاء – ۷۳.
[2] فروع کافی، ج ۳، ص ۲6۸.
[3] سفينة البحار، ج ۲، ص 44.
[4] تفسير برهان، ج 4، ص ۵۱۱.
[5] همان مدرک.
[6] فروع کافی، ج ۳، ص ۲6۸.
[7] مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۰۰.
[8] تفسیر المیزان، ج ۱، ص 154.