- روز سوّم این ماه ولادت با سعادت امام حسین(ع) است.
- روز چهارم؛ بنا به قولی ولادت حضرت ابوالفضلالعباس(ع) است.
- روز پنجم؛ بنا به قولی ولادت حضرت امام زینالعابدین(ع) است که در سال 38 هجری قمری واقعشده.
- روز پانزدهم؛ میلاد مسعود منجی عالم بشریت حضرت حجّت ابن الحسن امام زمان (عج) میباشد، که در سال 255 هجری قمری در سامرا واقع شده.
از امتیازات ماه شعبان این است که از نظر تقویم، در این ماه حادثه تلخ ناراحتکننده همچون شهادت یکی از معصومین(ع) واقع نشده و چه فضیلتی بالاتر از اینکه ولادت باسعادت حضرت امام حسین(ع) در این ماه واقع شده و همچنین ولادت حضرت مهدی ارواحنافداه در نیمه ماه قرار گرفته. با توجّه به عظمت میلاد حضرت مهدی ارواحنافداه و اینکه از اول عالم، خداوند متعال پیامبران زیادی را برای هدایت و ارشاد بشر فرستاده و همه آنها مقدمه بودند برای بعثت وجود مقدّس حضرت ختمی مرتبت، پیامبر عظیمالشأن اسلام. و آن حضرت و قرآنی که بر وجود مقدّسش نازل شده آخرین برنامه الهی برای تربیت انسان است و خداوند متعال چنین مقرّر فرموده که با تعالیم آسمانی قرآن، انسان را به اوج سعادت و کمال برساند. از سوی دیگر زمان حضور پیامبر به پایان میرسد و ادامه راه آن حضرت به عهده جانشینان آن حضرت است. آنها کسانی هستند که باید عدالت به معنای واقعی را به انسانها فهمانده و آنان را بر مبنای عدالت و ظلمستیزی و کمالخواهی تربیت کنند. ولی متأسفانه شرایط زمان به گونهای بود که بعد از رحلت وجود مقدّس پیامبر(ص) جامعه ما کفایت لازم برای پیروی از آن حضرت و اولین جانشین پیامبر حضرت امیرالمؤمنین(ع) را نداشته و بدین ترتیب در زمان آن حضرت همچنان ظلم و ستم ادامه داشت و هنوز توده انسانها عقل و خرد لازم برای فهمیدن عدالت و پیاده کردن آن نداشتند. بدینجهت با حضرت امیرالمؤمنین(ع) و این معلم بزرگ بشریت مبارزه کردند و نگذاشتند ستمدیدگان طعم عدالت را بچشند. به دنبال آن با قدرت گرفتن ستمگران دومین جانشین پیامبر یعنی حضرت امام حسن مجتبی(ع) در انزوا قرار گرفتند و به شهادت رسیدند و سپس جانشین سوّم پیامبر، حضرت امام حسین(ع) که میتوانستند رهبری کنند جامعه را و همراه با آحاد جامعه با ظلم و ستم مبارزه کنند، به دست همان ستمگران با زشتترین شیوه بینظیر تاریخ انسانیّت به شهادت رسیدند.
و بعد از آن حضرت جانشین چهارم همچنان با قدرت ستمگران منزوی شده و حتی فرصتی برای سخن گفتن و بیان حقایق نیافتند. ولی خدا را شکر که در نتیجه درگیری دو گروه ستمگر و قدرتطلب فرصتی برای جانشین پنجم و ششم پیامبر به وجود آمد و آن هم فقط درد بیان معارف و اصول و مبانی زندگی سعادتمندانه بشر، آن دو امام بزرگوار دانشگاهی را گشودند که در آن تمام رشتههای علمی که مورد نیاز بشر و لازمه خوشبختی انسان است، مطرح شود و حداقل اگر فرصت بیان و پیاده کردن عدالت نیافتند ولی کاری کردند که فهم بشر را بالا ببرند تا آن حد که عدالت را تعقل کنند.
از آن به بعد هفتمین جانشین پیامبر به شکل خاصی تحت مراقبت شدید قدرتمندان ستمگر حاکم وقت قرار گرفتند که قسمتی از عمر پربرکت خود را در سیاهچالهای زندان گذراندند و سرانجام زیر غل و زنجیر دشمن مسموم شده و شهید شدند.
نوبت رسید به جانشین هشتم پیامبر حضرت امام علی ابن موسیالرضا(ع). آن زمان، زمانی بود که دشمنان اسلام و بشریت هجمه فرهنگی خود را بروز دادند و این امام همام را مجبور ساختند تا از همه فرصتها استفاده کنند و در برابر شبهات و دخالتهای ناروای بیگانگان در فرهنگ اسلام بایستند. و بدین ترتیب از نظر علمی مکتب انسانساز اسلام و احکام حیاتبخش قرآن را از آلودگی به افکار غلط انگیزهدار دشمن نجات بخشند. ولی سرانجام دشمن قسمخورده حیاتش را تحمل نکرده و آن وجود مقدّس را همچون پدران بزرگوارش به شهادت رسانید.
از آن به بعد با توجّه به فرمایش پیامبر عظیمالشأن اسلام که مکرر و بنا به نقل تمام ناقلان حدیث فرموده بودند: «جانشینان من دوازده نفر هستند» یعنی حداقل باید بهوسیله جانشین دوازدهم آن حضرت رسالت تعلیم و تربیت بشر و اجرای عدالت و فهمانیدن مبانی عدالت به گونهای که همه انسانها اتوماتیکوار عادل شده و بدین ترتیب ریشه ظلم برچیده شود. بدین ترتیب با شهادت امام هشتم و قبل از زعامت و رهبری آخرین جانشین پیامبر فرصت برای سه نفر دیگر از جانشینان پیامبر باقی بود. رسالت آن سه نفر یعنی امام نهم حضرت امام جوادالائمه(ع) و حضرت امام هادی(ع) و حضرت امام حسن عسگری(ع) بسیار سنگین بود، زیرا میبایست اولاً میراث سنگین علمی پیامبر اکرم(ص) و هشت جانشین آن حضرت را حفاظت کرده و تلاش کنند هرگونه غباری که میتوانست بهوسیله دشمنان و مخالفین بشریت برای خدشهدار کردن معارف قرآن به وجود بیاید، از چهره نورانی اسلام و قرآن بزدایند. و ثانیاً با حفاظت درست از این میراث سنگین زمینه را برای پیاده کردن وعده الهی و به کمال رسیدن بشر و ریشهکن شدن ظلم و ستم و پیاده کردن عدالت در جایجای جامعه و در گوشهکنار زندگی طبیعی بشر بهگونهای که به قول معروف بتواند گرگومیش، هر دو از یک آبشخور آب بنوشند؛ به گونهای که نه میش از ستم گرگ بهراسد و نه گرگ خیال تجاوز به حق میش را از استفاده از آب و مایه حیات زندگی او در سر بپروراند، فراهم سازند.
بدین ترتیب سهم مأموریت این سه جانشین راستین پیامبر(ص) این بود که بکوشند تا وعدهای را که پروردگار متعال در کتابهای آسمانی خود بهوسیله پیامبران به انسانها داده، تحقق بخشند. همانطوری که قرآن کریم میفرماید:
وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُونَ"[1]
«ما به آنان یک وعده حتمی و مژده بزرگ انسانی در کتاب زبور بعد از تورات نوشتیم که بندگان شایستهام سرانجام وارث حکومت زمین خواهند شد.»
خداوند این نوید و مژده را بهصورت یک پیشبینی قطعی وعده تخلفناپذیر بیان فرموده و در کتابهای آسمانی. و بدین ترتیب باید این وعده خداوند محقق شود. طبیعی است که میبایست زمینه تحقق آن بهوسیله تعالیم انبیا و کمال رساندن خود فرد فرد انسانها صورت بگیرد. بدین ترتیب مسئولیّت سه امام بزرگوار ما که قبل از آخرین جانشینان پیامبر رهبری جامعه را به عهده داشتند، بسیار سنگین جلوه میکند.
سرانجام زمان وعده خداوند فرامیرسد و در سحرگاه پانزدهم شعبان سال 255 هجری قمری آخرین جانشین پیامبر یعنی تحقق بخشنده به تمامی وعدههای الهی و شفاف کننده همه فرمولهای سازنده بشر که توسط انبیا و جانشینیان آنها بیان شده متولد میشود. بدین ترتیب میتوانیم بفهمیم که ماه شعبان چقدر با فضیلت بوده و شب و روز پانزدهم آن چقدر با ارزش است.
و باز در فضیلت ماه شعبان، به فرمایش امام سجاد(ع) برمیخوریم که در ضمن صلوات مخصوصهای که فرمودند در ماه شعبان همه روزه در وقت ظهر و همچنین در شب نیمه پانزدهم خوانده شود، فرمودند:
وَ هَذَا شَهْرُ نَبِيِّكَ سَيِّدِ رُسُلِكَ شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْكَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ ...
«و این ماه، ماه پیامبر تو و آقا و سرور فرستادگان تو است، همان ماه شعبان که با رحمت و خشنودیات آن را دربرگرفتهای ...»
بهاینترتیب فرموده امام سجاد(ع) ماه شعبان ماهی است که از سوی پروردگار متعال به رحمت و خشنودی حضرتش محاصره شده و همه لحظات آن آمیخته با رحمت و خشنودی پروردگار است.
در این ماه همچون ماه رجب یکی از عباداتش روزه است و اولیاء خدا مقید بودند که روزه ماه شعبان را به ماه رمضان متصل مینمودند. در روایات زیادی در این زمینه به اهمیّت روزه این ماه از آن بزرگان رسیده که ما به همین مقدار بسنده میکنیم و مشتاقان ارزش روزه این ماه را به کتاب شریف مفاتیحالجنان راهنمایی میکنیم، و خوانندگان عزیز را به فرمایشی از امام صادق(ع) در باب روزه این ماه توجّه میدهیم.
صفوان جمال میگوید امام صادق(ع) به من فرمودند، کسانی را که در اطراف و دور و بَر تو هستند به روزه این ماه وادار کن. گفتم فدایت شوم، آیا در فضیلت آن چیز مهمی وجود دارد؟ فرمود: آری. رسول خدا(ص) هنگامی که هلال ماه شعبان را میدید، فرمان میداد که منادی در مدینه ندا دهد و بگوید؛ ای اهل یثرب من فرستاده خدا به سوی شمایم. آگاه باشید که شعبان ماه من است. پس خداوند رحمت کند کسی را که یاری کند مرا در این ماه (یعنی آن را روزه بدارد). سپس امام در ادامه فرمودند: امیرالمؤمنین(ع) میفرمودند از زمانی که این سخن را از منادی رسولالله(ص) شنیدم، هرگز روزه ماه شعبان از من فوت نشد، تا زمانی که زندهام نیز فوت نخواهد شد، انشاءالله.
البته کسانی که نمیتوانند تمام ماه را روزه بگیرند، خوب است هر مقداری که بتوانند به وجود مقدّس پیامبر اکرم(ص) و حضرت امیرالمؤمنین(ع) و امامان معصوم ما تأسّی جویند و روزهایی از این ماه را روزهدار باشند. نکته جالب توجّه این است که آنگونه که از روایات ما به دست میآید؛ بهترین عبادت در این سه ماه؛ رجب و شعبان و رمضان روزه است. البته در ماه مبارک رمضان روزه واجب است ولی در ماه رجب و شعبان روزه واجب نیست ولی خیلی به آن سفارش شده. باید دقّت کرد چرا در این سه ماه که ماه خودسازی و عبادت و بندگی خداست، آنقدر به روزه اهمیّت دادهاند. شاید به خاطر این باشد که با روزه گرفتن و پرهیز کردن از برخی کارهایی که موجب لذت و خوشحالی جسم است، بدن انسان ضعیف میشود و وقتی بدن ضعیف شد با عباداتی که انجام میدهد روح و جان انسان قوت میگیرد. به همین جهت ملاحظه میکنید قرآن کریم روزه و نماز را ابزار و وسیلهای برای سلطه بر نفس و بازداشتن چیرگی آن قرار داده، میفرماید:
«اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاةِ ...»[2]
«ای مردم مؤمن! از صبر (یعنی روزه) و نماز طلب یاری کنید...»
طبیعی است طلب یاری کردن از روزه و نماز برای رسیدن به مقاصد مادی و دنیوی نیست. امام صادق(ع) فرمودند؛ رسول خدا(ص) به اصحاب خود چنین فرمودند؛ آیا خبر ندهم شما را به چیزی که اگر آن را انجام دادید شیطان از شما دوری میجوید، همانطوری که مغرب از مشرق. عرض کردند بفرمایید. فرمود:
«اَلصَّوْمُ یُسَوِّدُ وَجْهَهُ ...»[3]
«روزه روی شیطان را سیاه میکند....»
و باز رسول خدا(ص) فرمودند:
«وَكَّلَ اَللَّهَ مَلاَئِكَةً بِالدُّعَاءِ لِلصَّائِمِينَ.»[4]
«خداوند فرشتگانی را قرار داده و برای روزهداران دعا کنند.»
توجّه فرمایید در حدیث قبل فرمودهاند، روزه روی شیطان را سیاه میکند و قهراً او را از انسان روزهدار متنفر میسازد.
و در حدیث بعد میفرمایند؛ خداوند فرشتگانی را قرار داده تا برای روزهداران دعا کنند. اگر عبادتی آنقدر با ارزش باشد که از یک طرف روی شیطان را سیاه نموده و او را از انسان دور سازد و از سوی دیگر فرشتگانی از سوی پروردگار گمارده شده باشند تا دائماً برای موفقیّت انسان دعا کنند، قهراً چنین عبادت آن هم در ماههای عبادت همچون ماه رجب و ماه شعبان و ماه رمضان در پیشرفت معنوی انسان و دوری از شیطان و تقرّب به سوی خدا بسیار مؤثر است.
بحث بعدی در اعمالی است که انجام آن در ماه شعبان بسیار سفارش شده است. غیر از روزه که اهمیّت آن گفته شد، یکی از اعمال پرارزش در این ماه استغفار است که امام صادق(ع) فرمودند: در هر روز از ماه شعبان هفتاد مرتبه بگویی؛
«أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ»
«از خدا آمرزش و توبه میخواهم»
از روایات استفاده میشود که بهترین ذکرها در این ماه استغفار است. و هر کس هر روز از این ماه هفتاد مرتبه استغفار کند، مثل آن است که در ماههای دیگر هفتاد هزار مرتبه استغفار کرده است و شاید بتوان گفت اهمیّت استغفار در این ماه بدان جهت است که در این ماه باید آماده شویم برای ورود به مهمانی خداوند در ماه مبارک رمضان، و استغفار یعنی طلب آمرزش از خداوند متعال و کسی که میگوید؛ استغفرالله، یعنی پروردگارا از تو آمرزش و مغفرت میخواهم، و کسی که توجّه به این نکته داشته باشد و هر روز تعداد زیادی استغفار کند و از خداوند متعال آمرزش بخواهد، قهراً مشمول عنایت خاص خداوند قرار گرفته و درنتیجه از آلودگیها پاک شده و با طهارت به مهمانی خداوند وارد میشود.
یکی دیگر از کارهایی که در ماه شعبان فضیلت بسیار دارد، صدقه دادن و کمک به نیازمندان است. راوی میگوید؛ به امام صادق(ع) عرض کردم؛ یا بن رسولالله بهترین اعمال در این ماه کدام است؟
فرمود: صدقه دادن و استغفار، هرکس در ماه شعبان صدقه دهد، خداوند متعال صدقه او را پرورش میدهد همچنان که شما بچه شتری را پرورش میدهید و در قیامت به صاحبش میرسد در حالی که به اندازه کوه (احد) بزرگ شده است.[5]
یکی دیگر از اعمال این ماه آن است که در طول ماه هزار مرتبه بگوید؛
«لا إِلَهَ إِلّا اللَّهُ وَ لا نَعْبُدُ إِلّا إِيَّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ.»
«معبودى جز خدا نیست، و نپرستیم جز او را درحالی که عبادت را براى او خالص میکنیم، گرچه مشرکان را خوش نیاید.»
در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده کسی که چنین کند در قیامت در حالی از قبرش خارج میشود که چهرهاش مثل ماه شب چهاردهم میدرخشد.
یکی دیگر از اعمال ماه شعبان آن است که فرمودند؛ در روزهای پنجشنبه ماه شعبان دو رکعت بگزارد؛ در هر رکعت بعد از سوره «حمد» صد مرتبه سوره «توحید» را بخواند و پس از سلام صدبار صلوات بفرستد. در روایتی که حضرت امیرالمؤمنین(ع) از رسول خدا(ص) نقل فرمودند؛ آمده است که هر کس این نماز را بخواند، خداوند هر حاجتی از حاجتهای دین و دنیوی که داشته باشد برآورد و هر کس آن روز را روزه بدارد خداوند بدنش را بر آتش دوزخ حرام کند. در همین روایت پیامبر خدا(ص) فرمودند: هر روز پنجشنبه از ماه شعبان آسمانها را زینت میکنند و فرشتگان عرض میکنند، خداوندا روزهداران این ماه را بیامرز و دعایشان را مستجاب گردان.[6]
یکی از کارهای پُر ارزش این ماه «صلوات شعبانیه» است، که امام سجّاد(ع) فرمودند؛ هر روز در وقت ظهر و همچنین در شب پانزدهم ماه شعبان این صلوات را بخوانند:
«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى محمّد وَآلِ محمّد
خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد
شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، وَمَوْضِعِ الرِّسالَةِ، وَ مُخْتَلَفِ الْمَلائِکَةِ
درخت نبوت و جایگاه رسالت و محل رفتوآمد فرشتگان
وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَ اَهْلِ بَیْتِ الْوَحْىِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى محمّد و آل محمّد
و معدن دانش و خاندان وحى خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد
الْفُلْکِ الْجارِیَةِ، فِى اللُّجَجِ الْغامِرَةِ، یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَها، وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا،
کشتى جارى در اقیانوسهاى بیکران ایمن شود هر که سوار آن کشى گردد و غرق شود کسى که آن را واگذارد،
الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَ الْمُتَاَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ وَ اللّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ،
هر که بر ایشان تقدّم جوید از دین بیرون رفته و کسى که از ایشان عقب ماند به نابودى گراید
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى محمّد وَ آلِ محمّد، الْکَهْفِ الْحَصینِ
ولى ملازم ایشان حق خواهد رسید خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد آن پناهگاه محکم
وَ غِیاثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَکینِ، وَ مَلْجَأِ الْهارِبینَ، وَ عِصْمَةِ الْمُعْتَصِمینَ،
و فریادرس بیچاره درمانده و پناه گریختگان و دستاویز محکم براى وسیلهجویان
اَللّهُمَ صَلِّ عَلى محمّد وَ آلِ محمّد، صَلوةً کَثیرَةً تَکُونُ لَهُمْ رِضاً،
خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد درود بسیارى که موجب خوشنودى ایشان گردد،
وَ لِحَقِ محمّد وَ آلِ محمّد اَدآءً وَ قَضآءً، بِحَوْلٍ مِنْکَ وَ قُوَّةٍ یا رَبَّ الْعالَمینَ
حق محمّد و آل محمّد اداء گشته و انجام وظیفه ما شده و باشد به جنبش و نیروى تو ای پروردگار عالمیان
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى محمّد وَآلِ محمّد، الطَّیِّبینَ الْأَبْرارِ الْأَخْیارِ،
خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد آن پاکان نیکوکار اى پروردگار جهانیان برگزیده
الَّذینَ اَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ، وَ فَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَ وِلایَتَهُمْ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى محمّد وَآلِ محمّد،
آن کسانى که حقوقشان را واجب کردى و اطاعت و دوستیشان را فرض نمودى خدایا درود فرست بر محمّد و آل محمّد
وَاعْمُرْ قَلْبى بِطاعَتِکَ، وَ لا تُخْزِنى بِمَعْصِیَتِکَ
و آباد کن دل مرا به اطاعت خود و به وسیله نافرمانیت رسوایم مکن
وَ ارْزُقْنى مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ بِما وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِکَ،
و روزى من گردان که کمک مالى دهم بر کسىکه روزیت را بر او تنگ کردى بوسیله آنچه بر من فراخ گرداندى از فضل خویش
وَ نَشَرْتَ عَلَىَّ مِنْ عَدْلِکَ، وَ اَحْیَیْتَنى تَحْتَ ظِلِّکَ، وَ هذا شَهْرُ نَبِیِّکَ سَیِّدِ رُسُلِکَ،
و گستردى بر من از عدل خویش و مرا در زیر سایهات زنده داشتى و این ماه پیمبرت و آقاى رسولانت
شَعْبانُ الَّذى حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ،
ماه شعبان است که اطراف آن را به رحمت و خوشنودى خود پوشاندى
الَّذى کانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ سَلَّمَ، یَدْاَبُ فى صِیامِهِ وَ قِیامِهِ،
آن ماهى که رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله و سلّم کوشش بسیار داشت در روزه و شب زندهداریاش
فى لَیالیهِ وَ اَیَّامِهِ، بُخُوعاً لَکَ فى اِکْرامِهِ وَ اِعْظامِهِ، اِلى مَحَلِّ حِمامِهِ،
هم در شبها و هم در روزهایش بخاطر فروتنى در برابر تو در مورد گرامى داشتن و بزرگداشتنش همچنان تا هنگام مرگش
اَللّهُمَّ فَاَعِنَّا عَلَى الْاِسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فیهِ، وَ نَیْلِ الشَّفاعَةِ لَدَیْهِ،
خدایا پس ما را کمک ده تا روش او را در این ماه پیروى کنیم و به شفاعتى که نزد او است برسیم،
اَللّهُمَّ وَ اجْعَلْهُ لى شَفیعاً مُشَفَّعاً وَ طَریقاً اِلَیْکَ مَهیَعاً، وَ اجْعَلْنى لَهُ مُتَّبِعاً،
خدایا قرار ده او را براى من شفیعى پذیرفته و راهى به سویت که همواره باشد و مرا پیرو او گردان،
حَتّى اَلْقاکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَنّى راضِیاً، وَ عَنْ ذُنُوبى غاضِیاً، قَدْ اَوْجَبْتَ لى مِنْکَ الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوانَ،
تا به جایى که در روز قیامت تو را در حالى دیدار کنم که از من خوشنود باشى و گناهانم را نادیدهگیرى و براى من واجب کرده باشى از جانب خود رحمت و خوشنودى را
وَ اَنْزَلْتَنى دارَ الْقَرارِ وَ مَحَلَّ الْأَخْیارِ.
و مرا در خانه همیشگى (بهشت جاویدان) و منزلگاه نیکان فرود آرى.»
[1] . سوره انبیا، آیه 105
[2] . سوره بقره؛ آیه 153
[3] . سفینة البحار کلمه «صوم»
[4] . همان
[5] . اقبال، ص 685
[6] . همان
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
علی ریختهگرزاده تهرانی