در هر روز از روزهای جهان پدرانی می‎میرند و دخترانشان در فقدان آن‎ها زاری می‎کنند ولی میزان حزن و گریه دختران بر مرگ پدرها مختلف است و این اختلاف به خاطر تفاوت وابستگی فرزندان به پدر است، در همه‎ی موارد، رابطه‎ی بین دخترها و پدرها همان عاطفه‎ی فرزندی و پدری است که بدان‎جهت در فقدان پدر دچار گریه و اندوه می‎شود ولی پس از چند روز، رفته رفته گریه و اندوه کم می‎شود و سرگرمی‎های زندگی برای انسان فراموشی می‎آورد تا وقتی که کاملاً عادی می‎شود و بالاخره دختر به فکر زندگی عادی خود منهای سایه‎ی محبّت پدر می‎افتد.

ولی در مورد وجود گرامی پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) این وابستگی و علاقه و محبّت عادی و معمولی نبود بلکه این محبّت و دوستی عمیق و دو طرفه بین این دختر و پدر تنها براساس رابطه‎ی پدری و دختری شکل نگرفته بود. از دید حضرت فاطمه(س) پیامبر خدا(ص) نه تنها پدری مهربان و دلسوز و شفیق بود بلکه سیّد و سالار و سرور انبیاء و فرستاده‏ی ویژه‎ی پروردگار نیز بود و از این نظر مانند یک مسلمان مؤمن و آگاه و آشنای به مقام آن حضرت به پدرش علاقه‎مند بود و به او احترام می‎کرد و به بهترین صورت از او تجلیل و تکریم می‎نمود.

بر این اساس به سادگی مشخص می‎شود که غم از دست دادن پدری آنچنان چگونه از دختر پرهیزگار و مقیّد به سکوت و آرام گریستن صبر و قرار را سلب کرده و آرامش و سکوت را از وی دور ساخته بود.

در این قسمت از سخن به آن چه (فضّه) خدمتگزار خانه‎ی فاطمه(س) از حزن و اندوه آن حضرت در فراق پدر شرح می‎دهد گوش می‎دهیم:

زمانی که پیامبر خدا(ص) از دنیا رفت کوچک و بزرگ گریه و شیون داشتند ولی این مصیبت بر نزدیکان و اصحاب و دوستان و خویشان آن حضرت بس شدید و تأثّرآور بود هر کس در آن روز گریه می‎کرد ولی کسی از اهل زمین نمی‎تواند گریه‎کننده‎ای نالان‎تر از فاطمه زهرا(س) پیدا کند چون او هر آن حزن و اندوهش زیادتر می‎شد و گریه‎اش شدیدتر، مدّت هفت روز از رحلت پدر در منزل نشسته بود و لحظه‎ای آرام نداشت سرانجام شب هشتم اندوه خود را آشکار کرد چون دیگر صبری برای او نمانده بود بیرون آمد و فریاد برآورد و ضجّه زد و مردم نیز ضجّه زدند زن‎ها با شیون بیرون آمدند و چراغ‎ها را خاموش کردند تا چهره‎ی آنان مشخص نباشد.

و آن حضرت پدر را اینگونه صدا می‎زد و ناله می‎کرد.

وا أبَتاه و اصَفیاه وا مُحَمَّداه وا اَبَا القاسِماه وا رَبیع الاَرامِلِ وَ الیَتامی[1]

چه کسی پس از شما در محراب حاضر خواهد شد.

چه کسی به فریاد دختر داغدارت خواهد رسید.

آن‎گاه حرکت کرد دامن پیراهنش به پای او می‎پیچید به طوری که بر زمین می‎افتاد از شدّت گریه و ریزش اشک راه خود را نمی‎یافت به قبر پدر نزدیک شد وقتی نگاهش به قبر افتاد بی‎هوش شد زنان با شتاب به سوی او دویدند و آب به صورت و بدنش پاشیدند تا به هوش آمد آن‎گاه برخاست و گفت:

پدر جان قوّتم رفته است و خویشتن‎داری‎ام را از دست داده‎ام دشمنم مرا سرزنش می‎کند واندوه درونی قاتل من شده پدر جان یکّه و تنها مانده‎ام... پشتم شکسته و زندگی‎ام درهم ریخته و روزگارم تیره شده است.

آری پدر بعد از تو نزول قرآن و محلّ هبوط جبرئیل و میکائیل از بین رفت، پدرجان پس از تو روابط انسان‎ها دگرگون شده .... پدرجان بعد از تو دنیا برایم خوشایند نیست و تا زمانی که نفسم برآید بر تو خواهم گریست، پدرجان شوق من نسبت به تو پایانی ندارد و حزن من بعد از تو بی‎انجام است.

سپس اشعار سوزناکی را خواندند و نالیدند. (شرح کامل آن‎چنان حزن‎آور است که قابل توصیف نیست و ما به همین مقدار بسنده کردیم.)

بعد از آن به منزل برگشت در حالی که مشغول گریه و ناله بود تمام سر و پیشانی را بسته و ناتوان و لرزان بود، از چشمانش اشک فرو می‎ریخت و قلبش آتش گرفته بود، ساعت به ساعت بی‎هوش می‎شد و از حال می‎رفت و هرگاه که به هوش می‎آمد از دو فرزندش سؤال می‎کرد عزیزانم پدرتان که شما را اکرام و احترام می‎کرد و بر پشت خویش سوار می‎نمود کجاست؟ و....

در (بحارالانوار) از کتاب (من لایحضره الفقیه) روایت شده است؛

وقتی که رسول خدا(ص) وفات یافت بلال دیگر از اذان گفتن خودداری کرد و گفت پس از پیامبر(ص) هرگز اذان نخواهم گفت روزی صدیقه ‏طاهره(س) فرمود دوست دارم صدای مؤذن پدرم را بشنوم این خبر به بلال رسید (در اولین موقع اذان) شروع کرد به اذان گفتن وقتی گفت الله‎اکبر، الله‎اکبر، حضرت فاطمه(س) روزگار پدرش را به یاد آورد شروع کرد به گریستن وقتی به (اشهدانّ محمّداً رسول الله) رسید حضرت، فریادی برآورد و به روی در افتاد و غشّ کرد، مردم به بلال گفتند دیگر بس است. چرا که دختر پیامبر(ص) از دنیا رفت. مردم چنین تصور کردند که حضرت از دنیا رفته است، بلال اذان را قطع کرد، ولی وقتی حضرت فاطمه(س) به هوش آمدند از بلال خواستند اذان را تمام کند، او امتناع کرد و عرض کرد ای سرور زنان جهان می‎ترسم خدای نکرده به شما لطمه‎ای وارد شود مرا از این کار معاف دارید، و حضرت او را از بقیّه‎ی اذان معاف فرمودند. شرح غم و اندوه حضرت صدیقه(س) در آن مدّت کوتاه زندگی بعد از پدر، بر فقدان پدرش براساس آنچه که در کتب معتبره آمده بسیار است ولی ما به همین مقدار اکتفا می‎کنیم.

یـک نکتـه بـگفتـم غـم دل تــرسیـدم

که‎دل آزرده شوی ورنه سخن بسیار است

خواننده محترم گفتار ما در این موضوع بسیار از نظر تاریخی و مذهبی و اعتقادی حسّاس است و نمی‎دانیم پیآمد نوشتار ما چه خواهد بود؟ نمی‎دانیم که خواننده عزیز چه حکمی بر ما روا خواهد داشت؟ آیا کلماتی از قبیل تفرقه، فتنه‎انگیزی، تعصّب قومی، اهانت به شخصیّت صحابه‎ی رسول خدا(ص) و... بهره‎ی ما می‎شود؟

شاید خواننده گرامی به بیان این حقیقت راضی نبوده، آن‎ها را دروغ و افتراء بداند و بر نویسنده حکمی غیابی آنگونه که دل‎خواه قلب و زبانش باشد صادر کند امّا موضوعی که برای ما زیاد اهمیّت دارد آن است که ما در بیان این مسائل از منابع شیعه استفاده نکرده و آنچه می‎گوئیم فقط و فقط از کتاب‎های اهل سنّت است بنابراین اگر آنچه می‎گوئیم درست باشد مطلوب ما حاصل شده، و اگر دروغ باشد هیچگونه مسئولیتی متوجه ما نیست بلکه به عهده آنهایی است که نقل کرده‎اند.

خواننده عزیز اجازه دهید در این بحث آخرین سخن را بگوئیم و آن‎گاه وارد اصل مسئله شویم. ما آنچه می‎گوئیم با ذکر سند و آدرس و نشانی نقل می‎کنیم پس بهتر است که به اصل آن مراجعه کنید تا به صحّت گفتار و نقل آن پی ببرید. بعد از مطالعه‏ی این بخش از کتاب، شما در موضع‎گیری در برابر حوادث تاریخی آزادید این شما و این اندیشه‎های پویا و وجدانتان همان وجدانی که در درون خود می‎یابید و آیینی که به آن وفادارید و ایمانی که با آن خدا را ملاقات خواهید کرد.

چقدر جای تأسّف است که انسان نتواند در مورد گردبادهای تند ویران‎گری که بر خاندان پیامبر(ص) بعد از آن حضرت در زمانی کمتر از یک هفته وارد شد انسان نتواند آزادی قلم و بیان داشته باشد آری آزادی و آزادگی بر هر فرد و شخصی و یا هر گروه و دسته‎ای پسندیده و لازم است مگر برای خاندان پیامبر(ص).

اکنون بشنوید از استاد دانشمند عبدالفتاح عبدالمقصود که در کتاب خود (امام علیّ بن ابیطالب) چنین می‎نویسد:

عمر می‎بیند که مردم نهان و آشکار گروه گروه دورهم جمع می‎شوند و چون این مطلب را به خوبی دریافته‎اند که فرزند ابوطالب برترین فردیست که باید مسئول امور مردم باشد، لذا مردم را به حمایت از وی دعوت می‎کنند آن‎گاه دور خانه‎اش را احاطه‎ می‎کنند و او را می‎خوانند که از خانه بیرون بیاید تا میراث از دست رفته‎اش را به او برگردانند، عمر می‎نگرد که مسلمانان در دنیا به دو حزب تقسیم شده‎اند و آن وحدت کلمه‎ای که مورد انتظار بود به شکاف و فاصله‎ای تبدیل شده است که عاقبت و آینده‎ی آن را جز خدا نمی‎داند اکنون در نظر عمر چرا علی(ع) مانند سعد بن عباده[2]، سزاوار قتل نباشد تا فتنه و اختلاف برخیزد؟ اینگونه نظر و اندیشه با سرسختی و خوی تند عمر سازگارتر از غیرت و دل‎سوزی او برای وحدت مسلمین است. مردم در این زمینه سخن‎ها می‎گفتند آن هم سخنانی که بیان‎گر مکنونات ضمیر آنان بود کم‎کم تصوّرات و اندیشه‎ها به صورت مسائل مسلّم و یقینی درمی‎آمد ولی کسی نمی‎توانست درباره‎ی خوی و تصمیم فرزند خطّاب سخنی بگوید آن‎چه از او تصوّر می‎شد همان تندروی‎هائی بود که در برخی موارد از وی سراغ داشتند، البته شاید در این میان مردمی بودند که حوادث آینده را باتوجه به جریانات مشابه آن در گذشته پیش‎بینی می‎کردند و پیش از چشم سر با چشم خیال می‎دیدند که اگر عمر قدم پیش گذارد و از راه تهدید از علی(ع) بخواهد که در برابر ابوبکر تسلیم شود و خلافت او را بپذیرد، او مقاومت خواهد کرد آن‎گاه نتیجه این کار چه خواهد شد؟ ناچار عمر از جاده بیرون می‎رود و با این مخالف سرسخت با سختی و تندی رفتار خواهد نمود. آن روز عمر با این تصمیم که عموزاده‎ی رسول خدا(ص) را چه بخواهد و چه نخواهد وادار سازد که جریانات پیش آمده را بپذیرد. با گروهی از یاران و هم‎دستانش به خانه‎ی فاطمه(س) می‎رسد مردم حدس‎ها می‎زدند گروهی می‎گفتند (تنها در برابر شمشیر سر اطاعت خم خواهد شد) عدّه‎ای پیش‎بینی می‎کردند که شمشیر با شمشیر روبه‎رو خواهد شد و کسانی دیگر هم غیر از این دو گروه، یگانه وسیله‎ی حفظ وحدت و اطاعت را آتش می‎پنداشتند.

مگر دهان مردم بسته است و بر دهان آن‎ها قفل زده‎اندکه داستان هیزم را بازگو نکنند؟ با این دستور، پسر خطّاب دور خانه‎ی فاطمه(س) را که علی(ع) و اصحابش در آن بودند محاصره کرد تا به این وسیله آنان را به تسلیم وادار یا بی‎محابا بر آن منزل بتازد همه‎ی این داستان‎ها که با نقشه‎ی قبلی یا ناگهانی پیش آمد، مانند کف روی موج ظاهر شد و اندکی نپائید که همراه با جوش و خروش، عمر این مرد خشمگین و خروشان به خانه‎ی علی(ع) روی آورد و هم‎دستانش دنبال او راه افتادند و به خانه هجوم آوردند و یا به هجوم نزدیک شدند.

ناگهان چهره‎ای چون چهره‎ی رسول خدا(ص) در میان آنان ظاهر شد چهره‎ای که بر آن آثار اندوه و تاثّر و رنج و مصیبت آشکار بود در چشمانش قطرات اشک می‎درخشید، و بر پیشانی‎اش نشانه‎ی خشم هویدا بود، عمر بر جای خود خشک شد و جوش و خروشش به ناگاه از میان رفت. همراهانش که به دنبال وی بودند در مقابل در، بهت‎زده ایستادند، زیرا که روی رسول خدا(ص) را در چهره‎ی حبیبه‎اش زهرا(س) دیدند، سرهایشان از روی شرم یا رسوائی به پائین افتاد دیگر تاب از دل‎ها رفت همین که دیدند فاطمه(س) مانند سایه حرکت کرد و با قدم‎های حزن‎آلود و لرزان اندک اندک به سوی قبر پدر نزدیک شد چشم‎ها و گوش‎ها یکسره متوجّه او شدند در این هنگام بود که ناله‎ی حزین فاطمه‏زهرا(س) بلند شد هم‎چون باران اشک می‎ریخت و پی‏درپی پیامبر(ص) را که در چند قدمی‎اش آرمیده بود صدا می‎زد:

(بابا ای رسول خدا، بابا ای رسول خدا)

گوئی که از طنین این صدا زمین زیرپای آن گروه ستم پیشه به لرزه آمد.

زهرا(س) رفت تا به آن تربت پاک روی آورد، آن غایبی که همیشه در بین مردم است و از بین آنان نمی‎رود و این چنین استغاثه نمود:

(بابا ای رسول خدا، پس از تو از (پسر خطّاب) و زاده‎ی ابوقحافه چه‎ها که بر سر ما نیامد، دیگر دلی نماند که نلرزد و چشمی نماند که اشک نریزد. آری، مردم آرزو می‎کردند که زمین شکافته گردد و در دل خود پنهانشان سازد).

آن‎چه بیان شد گزیده‎ای بود از آن‎چه نویسنده‎ی مصری استاد (عبدالفتّاح عبدالمقصود) در این زمینه در کتاب خود بیان داشته است، اکنون از آنچه مورّخان و محدّثان پیشین از اهل سنّت درباره‎ی این مطلب نگاشته‎اند مختصری را عرضه می‎داریم:

در کتاب‎های (عقدالفرید)[3] و (تاریخ ابوالفداء) [4] و (اعلام النّساء) [5] چنین می‎خوانیم:

ابوبکر عمر را به خانه‎ی آنان اعزام داشت و به عمر و یاران او گفت اگر بیعت با ما را نپذیرفتند با آن‎ها بجنگید، آن‎گاه عمر با توده‎ای از آتش روانه شد تا خانه‎ی آنان را به آتش بکشد. فاطمه(س) او را دید و گفت (پسر خطّاب) آیا آمده‎ای خانه‎ی ما را آتش بزنی؟ گفت آری مگر اینکه در آن چه همه‎ی مردم داخل شدند شما نیز داخل شوید (با ابوبکر بیعت کنید).

در تاریخ طبری[6] و کتاب (الامامۀ و السّیاسۀ) [7] چنین می‎خوانیم:

آتش خواست و گفت والله خانه را آتش خواهم زد مگر آن که برای بیعت بیرون آیید یا گفت: همه برای بیعت خارج شوید و گرنه خانه را با هر کس که در آن است آتش خواهم زد. به او گفتند در این خانه فاطمه زهرا(س) است وی گفت حتی اگر او باشد.

ابن قتیبه در (لامامۀ و السّیاسۀ) [8] چنین می‎گوید:

بیعت علی کرّم الله وجهه چگونه بود؟

ابوبکر به جستجوی عدّه‎ای که از بیعت با او خودداری کرده بودند رفت و ایشان را نزد علی کرّم‏الله وجهه یافت عمر را به سوی آنان فرستاد، او آمد و آنان را در خانه‎ی علی(ع) بودند صدا کرد ولی آنان خارج نشدند وی هیزم خواست و گفت سوگند به آن کس که جان عمر در دست اوست باید از منزل خارج شوید و گرنه خانه را با هر کس که در آن است آتش خواهم زد. به او گفتند ای (اباحفص) در این خانه فاطمه(س) است گفت حتی اگر او هم باشد، پس تمام کسانی که در منزل بودند بیرون آمدند و بیعت کردند جز علی ابن ابیطالب(ع) او چنین ادّعا می‎کرد. سوگند خورده‎ام از منزل خارج نشوم، لباس بر تن نکنم، عبا بر دوش نیفکنم تا این که قرآن را جمع نمایم.

فاطمه زهرا(س) کنار در خانه ایستاد و گفت قومی را بدتر از شما سراغ ندارم که برای دیدن کسی آمده باشند، جنازه‎ی رسول خدا(ص) را روی دست ما نهادید و خود برای بریدن جامه‎ی خلافت رفتید بی‎آنکه سخن ما را بپذیرید و حق را به صاحبش برگردانید.

شهرستانی در (الملل و النّحل) از (نظّام) نقل می‎کند که:

عمر در روز بیعت، آن‎چنان به شکم فاطمه(س) نواخت که دختر پیامبر(ص) جنین خود (محسن) را سقط کرد او فریاد می‎زد خانه را با هر که در آن است آتش بزنید در حالی که در خانه جز علی و فاطمه(ع) و حسن و حسین(ع) کس دیگری نبود.

در (لسان المیزان) [9] از ابن حجر عقلانی آمده است:

عمر به سینه‎ی فاطمه(س) لگدی زد، این بود که او (محسن) را سقط کرد.

آنچه گذشت مختصری بود از نظرات دانشمندان غیرشیعه که گفته شد و اگر در مقام جمع‎آوری نظرات همه آن کسانی که از عالمان اهل سنّت در این زمینه حرف زدند باشیم سخن به درازا می‎کشد و حجم زیادی را باید به آن اختصاص دهیم.

بعد از عرضه و ارائه‎ی این متن‎های تاریخی موضع و موقعیـّت برخی از مسلمانان در برابر اهل بیت رسول خدا(ص) برایمان آشکار می‎گردد که کسانی بودند از دانه درشت‎هایی که خیلی ادّعای مسلمانی داشتند ولی نه احترام بانوی بزرگوار اسلام حضرت فاطمه زهرا(س) را رعایت کردند و نه حرمت خانه‎اش را، نه بزرگی و بزرگواری شوهر گرامی او علی بن ابیطالب(ع) را نگهداشتند و نه احترام فرزندان عزیزش حسنین(ع) را رعایت کردند و به این ترتیب احترام پیامبر(ص) را نیز حفظ نکردند.

دانستیم که این گروه می‎خواستند امام علی(ع) را از خانه‎اش خارج کنند تا با ابوبکر بیعت کند و شنیدیم که در این رهگذر تا مرحله‎ی سوزاندن خانه و اهل آن هم پیش رفتند.

مسلّماً صدیقه طاهره(س) انتظار نداشتند که در زمان حیات خویش چنین روزی را به چشم ببینند. بدین جهت بود که آن حضرت نمی‎توانست ساکت بماند و از چنین عملی برآشفته نگردد کدام خانواده‎ای است که ببیند گروهی به خانه‎اش هجوم آوردند تا رئیس خانه را ببرند و ساکت بماند؟

وحشت و ترس و اضطراب در چنین زمانی شدّت گرفت و از اهل خانه آرام و قرار ربود در چنین لحظاتی صدای گریه‎ی اطفال از هر سو به گوش می‎رسد و در آن دقایق طاقت‎فرسا و وحشت‎زا فریادها بلند می‎شود.

در این هنگام قبل از آن که آنان به منزل هجوم آورند صدیقه طاهره(س) پشت در آمدند و برای آنکه خود را از مردان بپوشانند به پشت در پناه بردند امّا آنان او را به شدّت در پشت در فشردند در حالی که شش ماهه حامله بود، از شدّت درد فریاد کشید چون از ضربه‎ی در فرزندی که در رحم داشت شهید گردید دیگر مپرس که میخ در با ضربه‎ای که به در نواخته شد با سینه‎اش چه کرد.

در این لحظه‎ها بود که مهاجمان ریسمان به گردن علی(ع) انداختند و خواستند که آن حضرت را از خانه بیرون برند و صدیقه طاهره(س) با وجود درد شدید و ضربه‎های فراوانی که از بیرون و همچنین از درون شکم توسط جنین خود می‎دید میان آنان و علی(ع) حائل شد.

و به دنبال آن فرمان زدن دختر پیامبر(ص) صادر شد. فرزندان حضرت صدیقه طاهره(س) که شاهد این معرکه بوده‎اند ماجرا را اینگونه بازگو می‎کنند:

امام حسن مجتبی(ع) در مجلس معاویه (مغیرۀ بن شعبه) را مخاطب قرار دادند و فرمودند: تو همان کسی هستی که فاطمه(س) دختر رسول‏خدا(ص) را زدی و پهلوی او را شکستی و جنین او را کشتی تا او را سقط کرد با این کار حرمت پیامبر(ص) را شکستی و با فرمان او مخالفت کردی زیرا پیامبر(ص) فرموده بود در حالی که خطاب به دخترش می‎فرمود: تو سرور زنان اهل بهشتی بدان که خدای متعال دشمن تو را به دوزخ خواهد راند... [10]

از فرمایشات معصومین(ع) اینگونه استفاده می‎شود که ضرباتی که بر آن حضرت وارد آمد مسلّماً بیش از یک ضربه بود زیرا برخی با تازیانه و برخی با غلاف شمشیر حضرتش را هدف قرار دادند.

به دنبال این ماجرا حضرت فاطمه(س) از (فضّه) خدمتکار یاری خواست و فریاد برآورد فضّه مرا بگیر و بر سینه‎ات تکیه بده به خدا قسم فرزندی را که در شکم داشتم، کشتند.

حضرت زهرا(س) در وضعیّت خاصّی که قرار داشت قهراً سقط شدن فرزند دردش از درد زایمان بیشتر است. با آن حال و با فشار و سوزش ضربات وارده بر بدن مبارکش در گوشه‎ای از منزل در کنار فضّه قرار داشت، از سوی دیگر مهاجمان پس از کار انداختن فاطمه(س) به علی(ع) رو آوردند. علی(ع) که مأمور به صبر بود و نمی‎بایست ضرب بازویش را برای نابودی آنان بگشاید در برابر مهاجمان قرار گرفت او را خلع سلاح کرده و مولا را به تنهائی دستگیر ساختند بند شمشیرش را در گردنش افکندند و کشان کشان از منزل حرکت دادند و به سوی مسجد بردند.

این‎جاست که قلم از حرکت و زبان از گفتن و شرح دادن این لحظه‎های دردآلود که چگونه بر آن مرد بزرگوار و غیرتمند گذشت، بازمی‎ماند. آن دلاور و پهلوان بی‎نظیر اسلام آن مجاهد بزرگ و آن مردی که زهرای‏مرضیه(س) در نزدش از هر انسان گران‎قدری با ارزش‎تر است او مجبور است در آن حالت رها کرده و در جلو مهاجمان با زور آنان به پیش رانده شود.

باید تا ابد برای علی(ع) بگوییم آن لحظه پر ماجرا بر او چه گذشت یک طرف همسرش که از او برای دقایقی بی‎خبر شده و از یک سو ضجّه و گریه فرزندانش، وای وای حیرت عجیبی است چه حیرتی، به چپ و راست می‎نگرد و فریاد برمی‎آورد ای حمزه ولی امروز برایم حمزه‎ای نیست، ای جعفر ولی امروز جعفری برایم نیست.

صدای زنانی که در راه ایستاده بودند با شیون و گریه بلند شد ولی چه سود؟ از گریه و شیون و فریاد در برابر زور چه کاری ساخته است؟ آیا دل‎های سخت‎تر از سنگ از گریه و فریادهای زنان نرم گردد؟

در این موقع فاطمه زهرا(س) چشمان خود را باز کرد شاید فریاد و صدای اطفال وحشت زده باعث شد تا به هوش آمد پرسید، فضّه علی(ع) کجاست؟ فضّه پاسخ داد او را به مسجد بردند.

زهرا(س) دردهای خود را فراموش کرد با اینکه تمام وجودش را درد گرفته بود، بر پا ایستاد، از بس موقعیـّت خطیر و وضعیّت سخت بود، دوباره شجاعت خویش را بازیافت.

اجازه دهید فاطمه(س) را که آماده رفتن به مسجد است تا شوهرش را از آن مهلکه خطرناک نجات دهد رها کنیم و به مسجد برویم و ببینیم بر سر علی بن ابیطالب(ع) چه آمده است؟

به آن‎چه (ابن قتیبه‎ی دینوری) در کتاب (الامامۀ والسّیاسۀ) آورده است بازمی‎گردیم.

گفته‎اند که علی(ع) را نزد ابوبکر آوردند در حالی که می‎گفت من بنده‎ی خدا و برادر پیامبرم به او گفتند با ابوبکر بیعت کن. فرمود من به جانشینی پیامبر(ص) سزاوارترم به این جهت با شما بیعت نمی‎کنم شما باید با من بیعت کنید، شما وقتی خلافت را از چنگ انصار درآوردید اینگونه با آنها سخن گفتید که چون به رسول خدا(ص) نزدیک‎ترید به خلافت سزاوارترید. حال این مقام را به زور و غصب از اهل بیت می‎گیرید؟

من نیز هم‎اکنون آن‎گونه که شما با انصار (محاجّه) کردید بر شما احتجاج می‎کنم و می‎گویم ما به رسول خدا(ص) نزدیک‎تر از هر کس دیگر هستیم چه در زمان حیاتشان و چه بعد از مرگشان پس اگر از خدا می‎ترسید انصاف دهید.

دنباله‎ی ماجرا غم‎انگیزتر است. برگردیم به داستان بیرون آمدن حضرت زهرا(س) و سخنرانی داغ و آتشین آن حضرت در مسجد که در تاریخ به نام خطبه‎ی (فدکیّه) معروف است.

شرح آن ماجرا برای معرفی فدک و اینکه چگونه از حضرت زهرا(س) آن را گرفتند نیاز به مقدمه‎ای دارد.

مقدمه‎ای بر خطبه و سخنرانی حضرت زهرا(س)

قبل از آنکه به سخنرانی حضرت فاطمه(س) اشاره کنیم مطلبی را به عنوان مقدمه باید یادآوری کنیم.

خداوند متعال می‎فرماید: فَآت ذَی القُربی حَقَّهُ وَالمِسکینَ واَبنَ السَّبیل ذالک خَیرُ لِلذَینَ یُریدُونَ وَجهَ اللهِ وَاُولئکَ هُمُ المُفلِحوُن[11]

«ای پیامبر حق خویشاوند را به او بده و نیز به مسکین و در راه مانده (مسافری که در دیار غربت نیازمند شده) این عمل برای کسانی که رضای خدا را طلب می‎کنند نیکوتر است و آنان رستگارانند.»

توجه بفرمائید، این آیه فرمانی است از سوی خداوند به پیامبرش و به او امر می‎فرماید حق خویشاوند را به او بده امّا نکته اینجاست که باید ملاحظه شود خویشاوند کیست؟ و حق او چیست؟

از (ابوسعید خُدری) و دیگران روایت شده هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر گرامی(ص) (فدک) را به فاطمه زهرا(س) دادند، این مطلب در روایات امامان معصومین(ع) به همین صورت نقل شده و شیعیان هیچ اختلافی در این زمینه ندارند.

از میان عالمان اهل سنّت نیز کسانی هستند که این مطلب را به همین گونه نقل کرده‎اند از جمله:

آقای (متقی هندی) در کتاب (کنزالعمّال) و برخی دیگر گفته‎اند:

وقتی آیه فَآت ذَی القُربی حَقَّهَ نازل شد رسول اکرم(ص) فرمودند: فاطمه(س) فدک از آن توست.

(متقی هندی) می‎گوید این مطلب را حاکم نیشابوری هم در تاریخ خود آورده است.

(سیوطی) در تفسیر (درّالمنثور) از چند نفر نقل می‎کند که ابوسعید خُدری روایت کرده وقتی آیه فَآت ذَی‎القُربی حَقَّهَ نازل شد پیامبرگرامی(ص) (فدک) را به فاطمه زهرا(س) بخشیدند.

(ابن ابی‏الحدید) نیز در شرح نهج‎البلاغه از راویانی دیگر غیر از (ابوسعید خدری) نقل کرده: وقتی آیه شریفه فَآت ذَی‎القُربی حَقَّهَ نازل گردید پیامبر گرامی(ص) فاطمه(س) را فراخواند و فدک را به او بخشید.

امّا اینکه (فدک) چیست؟

در بحث (فدک) به چند نکته باید توجه کرد:

1ـ فدک چیست و از نظر جغرافیایی در چه منطقه قرار گرفته و اصلاً چرا بدینگونه مطرح شده است؟

2ـ آیا (فدک) مخصوص پیامبر(ص) بوده یا از آنِ تمام مسلمانان است؟

3ـ آیا رسول گرامی اسلام(ص) وقتی زنده بودند خودشان آن را به دخترشان بخشیدند یا اینکه بعد از مرگ پیامبر(ص) به آن حضرت رسیده؟

4ـ آیا پیامبر(ص) می‎تواند چیزی را بعد از خودش برای خانواده‎اش به ارث بگذارد؟

5ـ آیا حضرت زهرا(س) در زمان حیات پدر، (فدک) را تصرّف کرده بودند یا خیر؟

اینها سؤالاتی است که باید پاسخ داده شود.

امّا پاسخ سؤال اول یعنی اینکه (فدک) در کجا واقع شده.

وقتی به کتاب‎های لغت عرب مراجعه کنیم چنین می‎بینیم.

در کتاب (قاموس) می‎نویسد: فدک، آبادی است در منطقه (خیبر)

و در کتاب (مصباح) می‎گوید: فدک، قریه‎ای است که با مدینه دو روز فاصله دارد ولی تا خیبر کمتر از یک منزل راه است، خدای متعال آن زمین را به پیامبرش به عنوان غنیمت داد.

در کتاب (معجم البلدان) می‎گوید: فدک محلّی است در حجاز که بین آن و مدینه دو روز راه است و سه روز نیز گفته‎اند خدای متعال آن را به عنوان غنیمت به رسولش بخشید این کار در سال هفتم هجری بدون جنگ انجام گرفت، وقتی که رسول خدا(ص) به خیبر آمدند و همه‏ی (قلعه)های خیبر را جز سه (قلعه) فتح کردند وقتی که مدّت محاصره به طول انجامید، قاصدانی را به سوی رسول‏خدا(ص) فرستادند که اجازه دهید از آن جا کوچ کنند آن حضرت پذیرفتند، این خبر به اهل فدک رسید آنان نیز به پیامبر(ص) پیغام دادند که حاضرند با آن حضرت مصالحه کنند بدین صورت که نصف محصول (زراعت) و میوه‎های فدک و همچنین اموال خودشان را بدهند (تا از جنگ مسلمانان با آنان در امان باشند) و پیامبر(ص) نیز با این تقاضا موافقت کردند بدین ترتیب (فدک) غنیمتی است که برای گرفتن آن از زور و شمشیر استفاده نشده بنابراین به حکم قرآن، تنها مخصوص پیامبر(ص) و ملک او خواهد شد.

پاسخ سؤال دوم که آیا فدک مخصوص پیامبر(ص) بوده یا از آنِ تمام مسلمانان است و اینکه چگونه فدک خالصه‎ی رسول خدا(ص) گردید؟

خدای متعال می‎فرماید: وَ ما اَفاءَ الله عَلی رَسُولِه مِنهُم فَما اَوجَفتُم عَلَیهِ مِن خَیلٍ وَلارِکاب وَ لکنَّ اللهُ یُسَلّطُ رُسُلَهُ عَلی مَن یَشاءُ وَالله عَلی کلِّ شَیئٍ قَدیر ـ ما اَفاءَ اللهُ عَلی رَسُولِه مِن اَهلِ القُری فَلِلّه وَ لِلرسُولِ وَ لذِیِ القُربی وَ الیَتامی وَالمَساکینَ وابنَ السَّبیل[12].

«مواردی که برای بدست آوردن آن (از آنچه خداوند متعال به رسول خود بازگردانیده) هیچ اسب و شتری نتاخته‎اید ولی خداوند پیامبران خود را بر هر که بخواهد مسلّط می‎فرماید و پروردگار بر همه چیز توانایی دارد آن چه خداوند از املاک و اموال اهل شهرها که بوسیله‎ی جنگ گرفته نشده است به رسول خود بخشیده است از آن خداوند است و پیامبر او و خویشانش و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان.»

واژه‎ی: ما اَفاءَ الله: یعنی آن چه از اموال مشرکان که خدای متعال به رسولش بخشیده است.

واژه‎ی: مِنهُم: (در این آیه) یعنی از مشرکان که در این جا مقصود یهودیانی هستند که از سرزمین خود کوچ کرده‎اند.

واژه‎ی: فَما أوجَفتُم عَلَیهِ مِن خَیلٍ وُلارِکابِ (اَوجَف خَیلَه) یعنی اسب را به سرعت راند. (لا رکاب) مقصود در این آیه شتر است: یعنی اینکه شما بر این اموال به وسیله اسب‎ها و شترهایشان استیلا نیافتید یا اینکه برای دستیابی بر این سرزمین‎ها بر اسب و شتر سوار نشدید.

عبارت وَ لکنّ اللهُ یُسَلّطُ رُسُلَه عَلی مَن یَشاءُ یعنی خدای متعال پیامبران خود را بر دشمنانتان بدون جنگ پیروز می‎فرماید با افکندن رعب و وحشت در دل آنان، این پیروزی را به وجود می‎آورد. پس خداوند براساس این آیه اموال (بنی النّضیر) را خاص و خالص برای رسول خویش قرار داد و مسلّماً این اموال مانند غنائمی نیست که در میان جنگجویان تقسیم گردد.

عبارت ما اَفاءَ الله عَلی رَسُولِهِ مِن اَهلِ القُری یعنی آنچه از اموال (کفّار) اهل شهرها و سرزمین‎ها به دست پیامبر(ص) رسانیده.

عبارت فَلِلّه و لِلرسُولِ وَلِذی القُربی وَالیَتامی وَالمَساکینَ وابنَ السَّبیل یعنی خدای متعال این اموال را ملک رسول خویش و نزدیکان و خویشان رسول اکرم(ص) و یتیمان و مساکین و در راه ماندگان قرار داده است. (طبری) صاحب تفسیر (مجمع‎البیان) از ابن عبّاس نقل می‎کند که وقتی فرمان خداوند متعال نازل شد ما اَفاءَ الله عَلی رَسُولِه... که درباره‎ی اموال کفّار (ساکن قریه‎ها)ست عبارتست از: یهود (بنی قریظه) و (بنی نضیر) و (فدک) و (خیبر) و قریه‎های (عرینه) و (ینبع) که خدای متعال برای رسول خود قرار داده بود تا هرگونه بخواهد فرمان دهد و نیز به وی فرمود که تمام آن اموال و سرزمین‎ها از آن اوست، مردم گفتند: پس چرا پیامبر(ص) آنها را تقسیم نفرمود؟ آن‎گاه آیه نازل شد.

سپس چنانچه قبلاً گفتیم بعد از آمدن آیه فَآتِ ذَی القُربی حَقَّه مفسّران گفته‎اند پیامبر خدا(ص) (فدک) را به فاطمه زهرا(س) بخشیدند.

مطلب کاملاً روشن است ولی باز برای تأکید بیشتر می‎گوئیم:

(ابن حجر) در (الصَّواعق المحرقه) و (سمهودی) در (تاریخ مدینه) نقل می‎کنند مطالبی را از جمله این که (عمر) گفت: من درباره‎ی این موضوع سخنی به شما بگویم خدای تعالی پیامبر(ص) خود را در این غنیمت به چیزی اختصاص داد که به هیچ‎کس چنین خصوصیتی را عطا نفرموده است و سپس گفت: وَ ما اَفاء الله عَلی رَسُولِه... پس این سرزمین خالص برای رسول خداست.

بنابراین از آنچه گفتیم (که مختصری بود از آنچه در این زمینه رسیده است) چنین نتیجه می‎گیریم که فدک خالصه و ملک شخصی رسول‏خدا(ص) بوده و آن حضرت نیز (فدک) را به فاطمه زهرا(س) بخشیدند و این بخشیدن هم به فرمان خداوند متعال بود پس از نازل شدن آیه فَآت ذَی القُربی حَقَّه

به این ترتیب پاسخ سؤال سوم که آیا رسول خدا(ص) در زمان حیاتشان فدک را به حضرت فاطمه(س) بخشیدند نیز روشن می‎شود.

سؤال چهارم: آیا پیامبر(ص) می‎تواند چیزی را از خود به ارث بگذارد؟

پس این سؤال در بخش‎های بعدی هنگامی که حضرت صدیقه(س) (ابوبکر) را محاکمه می‎کنند به روشنی آشکار خواهد شد.

سؤال پنجم: آیا حضرت فاطمه(س) در زمان پدرشان (فدک) را تصرّف کرده بودند یا خیر؟

از آنچه که مورّخان و محدّثان در این زمینه گفته‎اند روشن می‎گردد که آن حضرت (فدک) را تصرّف کرده بودند و اساساً فدک در دست تملّک ایشان بوده است.

از میان همه‏‌ی سندها این مطلب را از فرمایشات حضرت امیرالمؤمنین(ع) در نهج‎البلاغه در نامه‎ای که به (عثمان بن حنیف) نوشته بودند آغاز می‎کنیم.

(بَلی کانَت فی اَیدینا فَدَکُ مِنکلّ ما اظَّلَتهُ السّماء فَسحَت عَلَیها نُفُوسُ قَومٍ وَ سَخَت عَنها نُفُوسُ قَومٍ آخَرین وَ نِعمَ الحَکَمُ الله.)

آری از آن چه آسمان بر او سایه افکنده است فدک در دست ما بود، گروهی بر آن بخل ورزیدند و گروهی دیگر در آن سخاوت به خرج دادند و خداوند بهترین داور است.

ابن حجر در کتاب (الصّواعق المحرقه) می‎گوید: (ابوبکر فدک را از فاطمه زهرا(س) گرفت) معنی این عبارت آنست که فدک از زمان پیامبر(ص) در دست آن حضرت بود ولی ابوبکر آن را از آن حضرت گرفت.

علاّمه‏ی مجلسی در کتاب (خرائج) چنین نقل می‎کند:

وقتی رسول خدا(ص)، پس از غلبه و پیروزی بر (فدک) به مدینه باز گشتند، بر فاطمه زهرا(س) وارد شدند و فرمودند: دخترم، خدای متعال فدک را به پدر تو بخشید و فدک را خاص و خالص برای او قرار داد. بدین ترتیب، فدک از آنِ پدر توست بی‎آنکه مسلمانان را در آن حقّی باشد و در آن هر کار بخواهم می‎توانم انجام دهم. دخترم، خدیجه(س) مادر تو را بر پدرت مهریه‎ای بود و من که پدر تو هستم آن را به تو برمی‎گردانم به تو می‎بخشم که در زمان حیات تو از آنِ تو و پس از تو از آنِ فرزندان تو باشد.

ولی وقتی رسول خدا(ص) از دنیا رفت و ابوبکر بر مسند خلافت نشست، بیش از ده روز از استوارشدن حکومتش نگذشته بود که کسی را فرستاد به سوی فدک، تا وکیل حضرت صدیقه طاهره(س) را از آن جا بیرون کند و او هم این کار را کرد.

بنابراین به سه دلیل فدک از آنِ حضرت صدیقه طاهره(س) بود:

اول اینکه (فدک) در دست بود یعنی حضرت زهرا(س) در آن تصرّف نموده بود، و گرفتن آن و بیرون کشیدن فدک از دست او جز با دلیل شرعی امکان‎پذیر نیست. چون که پیامبر(ص) فرموده‎اند: در هر دعوائی، مدعی یعنی آن کسی که مخالف با جریان فعلی است، و نسبت به تصرّف فردی که در آن متصرّف است حرف دارد باید دلیل اقامه کند (و بدون دلیل شرعی سخن او مسموع نیست) و آن کس که منکر باشد باید سوگند بخورد.

و در این مورد مسلّماً اقامه‎ی دلیل برعهده‎‎ی حضرت فاطمه(س) نبود چون ایشان متصرّف بودند و به اصطلاح فقهی در فدک (ذات ید) بودند.

دلیل دوم: صدیقه طاهره(س) فدک را به عنوان عطیّه و بخشش از پدر بزرگوارش دریافت کرده بود.

دلیل سوم: او حق داشت (در صورتی که در بخشش پیامبر(ص) حرفی بود) فدک را از پدرش به ارث ببرد.

با تمام این احوال، جریان کاملاً به عکس شد و حکومت وقت از آن حضرت برای تصرفش در فدک، (بیّنه) یعنی دلیل شرعی خواست، و گفتند اگر پیامبر(ص) فدک را به شما بخشیده باید بر این بخشش پیامبر(ص) شاهد بیاورید و اگر می‎خو‎اهید به عنوان (ارث) مالک شوید، پیامبر(ص) فرمودند ما پیامبران از خود (ارث) باقی نمی‎گذاریم.

و چون حضرت فاطمه(س) به این سه دلیل خود را در تصرّف در فدک (صاحب حق) می‎دیدند، ابتدا فدک را به عنوان (عطیّه) و بخشش پیامبر(ص) در زمان حیاتش، از حکومت مطالبه کردند و در مرحله‎ی بعد به عنوان (ارث).

صاحب کتاب (سیره‏ی حلبی) در کتابش چنین می‎گوید:

فاطمه زهرا(س) پس از رسول خدا(ص) نزد ابوبکر آمد و فرمود: فدک بخشش پدر من است که در زمان حیات، آن را به من بخشید، ابوبکر نپذیرفت و بر این گفتار از فاطمه زهرا(س) شاهد خواست، آن حضرت همسرش علی(ع) را شاهد آورد ابوبکر شاهد دیگری خواست، (امّ ایمن) نیز شهادت داد ابوبکر گفت: آیا با شهادت مردی و زنی خود را صاحب حق می‎دانی. [13]

طبرسی در کتاب (احتجاج) چنین می‎گوید:

فاطمه زهرا(س) پیش ابوبکر آمد و فرمود چرا مرا از آن چه از پدرم به ارث برده‎ام بازمی‎داری؟ و نماینده مرا از فدک خارج کرده‎ای؟ با اینکه فدک را پیامبر(ص) به فرمان خداوند متعال برای من قرار داده بود؟

ابوبکر گفت: بر این ادّعا که کردی شاهد بیاور، امّ ایمن پیش آمد و گفت: تا آن چه را که رسول خدا(ص) درباره‎ی من فرموده از تو نشنوم و اقرار نگیرم شهادت نخواهم داد، ای ابوبکر تو را به خدا قسم آیا نمی‎دانی که رسول‏خدا(ص) فرمودند: امّ ایمن زنی از زنان بهشت است؟ ابوبکر پاسخ داد آری، آن‎گاه امّ ایمن گفت شهادت می‎دهم که خدای عز و جل به رسول خود فرمود فَآت ذَی القُربی حَقَّهُ... به دنبال آن رسول اکرم(ص) فدک را به امر خداوند متعال به فاطمه(س) بخشید و آن را وسیله‎ی ارتزاق او قرار داد.

بعد از او علی(ع) آمد و مانند همین مطلب را شهادت داد، در این هنگام ابوبکر کاغذی نوشت و به فاطمه زهرا(س) داد در همین لحظه (عمر) وارد شد و پرسید این نوشته چیست؟ گفت فاطمه(س) ادّعا می‎کند که فدک از آنِ اوست و بر این ادّعا (امّ ایمن) و (علی)(ع) نیز شهادت دادند و من هم مالکیت او را تأیید کرده و نوشتم (عمر) نوشته را از فاطمه(س) گرفت و آب دهان بر آن انداخت و پاره‎اش کرد و فاطمه زهرا(س) گریان بیرون آمد و در کتاب (سیره‏‌ی حلبی) می‎گوید: (عمر) نوشته را گرفت و دو نیم کرد.[14]

دنباله‎ی سخن از احتجاج طبرسی 

بعد از این رویداد امیر مؤمنان علی(ع) به سراغ ابوبکر رفت او در مسجد بود و اطرافش را مهاجر و انصار گرفته بودند. فرمود: ابوبکر چرا فاطمه(س) را از ارثی که از رسول خدا(ص) برده است مانع شدی در حالی که پیامبر(ص) در زمان حیات خویش فدک را به او عطا کرده بود؟

ابوبکر پاسخ داد این غنیمت مال تمام مسلمانان است اگر او شاهدی را نشان دهد که خدا آن را برای او قرار داده است می‎پذیرم و گرنه در (فدک) حقّی نخواهد داشت. حضرت فرمودند: آیا در میان ما برخلاف آن چه خدا در میان مسلمانان حکم می‎کند حکم می‎کنی؟ پاسخ داد خیر فرمود: اگر در دست مسلمانان چیزی باشد که آن را تملّک کرده باشند و من بگویم که من هم از آن سهمی دارم در این میان از چه کسی دلیل می‎خواهی؟ ابوبکر گفت از تو چون تو مدعی هستی.

حضرت فرمودند پس چرا از فاطمه(س) دلیل می‎طلبی و حال آنکه فدک در دست اوست و رسول خدا(ص) در زمان حیات خود فدک را به فاطمه زهرا(س) عطا فرمود و او از زمان رسول خدا(ص) تا اکنون مالک فدک است چرا از مسلمانان آن چه را ادّعا می‎کنند برای آن شاهد و دلیل نمی‎طلبی؟ همان‎گونه که اگر من چنین ادّعایی می‎کردم از من شاهد می‎طلبیدی؟

ابوبکر ساکت شد آن‎گاه گفت مباحثه را رها کن زیرا که ما در بحث توان مقابله‎ی با تو را نداریم اگر شاهد عادل بر این مطلب بیاوری بسیار خوب، اگر نه فدک مال عمومی و از آنِ همه‎ی مسلمانان است و تو و فاطمه(س) حقی در آن ندارید.

علی(ع) فرمودند ای ابوبکر آیا کتاب خدا را می‎خوانی؟ پاسخ داد آری آری فرمود مرا از این آیه قرآن خبر ده اِنَّما یُریدُ الله لِیُذهِبَ عَنکم الرِّجسَ اَهلِ البَیت وَ یُطَهِّرکُم تطهیرا[15] این آیه در حق چه کسی نازل شده؟ در حق ما یا غیر ما؟ پاسخ داد: در حق شما نازل گردیده است.

فرمود: اگر شهودی شهادت دهد که فاطمه زهرا(س) دختر پیامبراکرم(ص)، کار زشتی مرتکب شده درباره‎ی او چه فرمان خواهی داد؟ ابوبکر گفت: او را به خاطر آن کار زشت (حدّ) خواهم زد همانگونه که بر زنان مسلمان دیگر حدّ جاری می‎کنم، علی(ع) فرمود: اگر این کار را انجام دهی، نزد خدا از کافران خواهی بود.

ابوبکر پرسید چرا؟

فرمود: چون شهادت خدای متعال را بر طهارت فاطمه زهرا(س) ردّ کرده و شهادت مردم را درباره‎ی او پذیرفته‎ای، همانگونه که حکم خدا ورسول او را در این فرموده که فدک را به او بخشیده بود ردّ کردی و گمان کردی که فدک غنیمتی است که از آنِ همه‎ی مسلمانان است در حالی که رسول خدا(ص) فرمودند: دلیل بر عهده‏‎ی (مدّعی) است و سوگند بر عهده‎ی کسی است که به زیان وی ادّعائی شده است.

طبرسی گوید: به دنبال این گفتگو سر و صدا بلند شد و مردم با یکدیگر به گفتگو پرداختند و عدّه‎ای عدّه‎ی دیگر را تکذیب می‎کردند و می‎گفتند (والله) علی(ع) راست می‎گوید.

علامه‏ی حلّی در کتاب (کشکول) از (مفضّل بن عمر) و از حضرت صادق(ع) جریانی را نقل می‎کند که گفتن آن خالی از فایده نیست، آن را به صورت مختصر نقل می‎کنیم.

وقتی که (ابوبکر) خلیفه شد، دستور داد اعلام کنند هر کس که از رسول خدا(ص) طلبی دارد یا وعده‎ای آن حضرت فرموده بود که انجام نشده بیاید تا من آن را بپردازم.

(جابر بن عبدالله) و (جریر بن عبدالله بجلی) آمدند و هر کدام ادّعا نمودند که از رسول خدا(ص) چیزی طلب دارند و ابوبکر آن‎ها را پرداخت. به دنبال آن فاطمه زهرا(س) نزد ابوبکر رفتند و فدک و خمس غنیمت را مطالبه نمودند، ابوبکر به آن حضرت گفت ای دختر رسول خدا دلیل بیاور، فاطمه(س) با وی به آیات قرآنی احتجاج کرد و سپس فرمود شما (جابر بن عبدالله) و (جریر بن عبدالله) را تصدیق کردید و از آن‎ها دلیلی نخواستید و حال آنکه دلیل من کتاب خداست.

سرانجام وقتی از او دلیل خواستند به سراغ همسرش علی(ع) و فرزندانش حسنین(ع) و امّ ایمن و (اسماء بنت عمیس) که آن وقت همسر ابوبکر بود رفت و آنان نیز به تمام آنچه که حضرت فرموده بود گواهی دادند. ولی خلیفه و اطرافیانش درباره‎ی شهادت و گواهی این عدّه چنین گفتند: علی(ع) که همسر اوست و حسنین(ع) هم فرزندان اویند، امّ ایمن هم که کنیز فاطمه(س) است و اسماء بنت عمیس هم گرچه در حال حاضر همسر ابوبکر است ولی در گذشته همسر (جعفر ابی ابیطالب) بوده است و به سود بنی‎هاشم رأی می‎دهد، اینان همه سود خود را می‎جویند.

علی(ع) فرمود امّا فاطمه(س) پاره‎ی تن رسول خدا(ص) است و هر که او را بیازارد رسول خدا(ص) را آزرده و هر که او را تکذیب کند پیامبر(ص) را تکذیب کرده است. اما حسن و حسین(ع) دو فرزندان پیامبر(ص) و سرور جوانان اهل بهشتند و هر که آن دو را تکذیب کند رسول گرامی(ص) را تکذیب کرده زیرا که اهل بهشت حتماً راست می‎گویند.

اما منِ علی، رسول خدا(ص) فرمود: تو از منی و من از تو و تو برادر من در دنیا و آخرت هستی و هر که تو را ردّ کند مرا ردّ کرده و هر که تو را اطاعت نماید مرا اطاعت نموده و هر که تو را نافرمانی کند مرا نافرمانی کرده است. امّا امّ‏‏ایمن، رسول خدا(ص) او را به بهشت بشارت داده است و درباره‎ی اسماء بنت عمیس نیز پیامبر(ص) به او و ذریّه‎ی او دعا فرموده است.

عمر گفت شما همانطور هستید که خود را توصیف نموده‎‎اید ولی شهادت ذی‎نفع به سود خودش مورد قبول نیست.

علی(ع) فرمود: اگر ما آن گونه‎ایم که شما می‎شناسید و می‎دانید و نمی‎توانید منکر فضائل ما شوید، در عین حال شهادت ما درباره‎ی خودمان مورد قبول واقع نمی‎شود و شهادت پیامبر(ص) نیز در مورد ما پذیرفته نیست پس به خدا پناه می‎برم. شما بر ما ادّعا آوردید ولی از ما دلیل می‎طلبید و ما هیچ یاوری نداریم شما به حکومتی که از آنِ خدا و رسول بود حمله بردید و آن را از جایگاه خود به محلّ دیگری بدون هیچ‎گونه دلیل و برهان منتقل کردید.

و سَیَعلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا اَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُون[16] «بزودی ستمگران خواهند دانست که به چه بازگشت‎گاهی باز خواهند گشت.»

سرانجام چون حضرت فاطمه(س) دیدند که آنان شهادت شاهدان را نپذیرفتند و آنچه که آنان به صراحت در برابر مسلمانان اعلام کردند که ما شهادت می‎دهیم پیامبر خدا(ص) (فدک) را به فاطمه(س) بخشیدند را قبول نکردند، حضرت تلاش کردند تا حق خویش را از طریق (ارث) مطالبه نمایند و تدابیر لازم را در این مورد بجا آوردند تا به این وسیله بزرگترین حمله‏ی تبلیغاتی خویش را در برابر دستگاه حاکمه‎ی وقت اجرا کنند، البته این در حالی بود که حضرت می‎دانستند آنها در باربر دلیل و برهان هرگز سر فرود نمی‎آورند ولی بالاخره باید سخن خود را می‎فرمودند تا در آینده مردمی که هیچ سودی از حکومت آن روز نمی‎برند و ذهن آنان از همه چیز خالی است بیایند و بخوانند و قضاوت کنند.

در نتیجه تصمیم گرفتند که به مسجد بروند و سخنرانی نمایند تا آن هدف حکیمانه تحقق یابد.

امیدوارم خداوند متعال به ما عنایت فرماید تا بتوانیم دور از هرگونه تعصّب و وابستگی ذهنی و گروهی، سخن حق را بشنویم و بخوانیم و خرد خویش را حاکم قرار دهیم و آنچه او می‎گوید بپذیریم.

بزرگانی که خطبه (فدکیّه) را نقل کرده ‏اند

پیش از آنکه خطبه را بیان کنم بهتر است راویان و کتاب‏های آنان را از شیعه و سنّی ذکر کنم تا از طرفی میزان اهمیّت این خطبه به عنوان یک مسأله‏ی قطعی و مسلّم تاریخی که به صورت امانتی در تاریخ ضبط گردیده است، روشن گردد و از سوی دیگر میزان ظلم و ستمی که بر خاندان پیامبر(ص) وارد آمده معلوم گردد.

البتّه ادّعا نمی‏کنیم که توانسته‏ایم به تمام منابعی که این سخنرانی را بیان داشته‏اند دست یافته‏ایم، فقط برخی از آن کتاب‏ها و اشخاصی که به شکل و طریقی از راه‏های مختلف و راویان گوناگون آن را بیان داشته‏اند نام می‏بریم؛

1ـ سیّد مرتضی علم‏الهدی متوفی سال 436 هجری قمری در کتاب (شافی) با سند خود از (عروه) و او از (عایشه) روایت کرده است.

2ـ سید ابن طاووس در کتاب (طرائف) به سند خود از (زهری) و او از (عایشه) روایت کرده است.

3ـ شیخ صدوق به سند خود از حضرت زینب(س) دختر امیرالمؤمنین(ع).

4ـ و نیز شیخ صدوق به سند خود از (زید شهید) فرزند امام سجّاد(ع) از عمّه‏اش حضرت زینب(س) نقل کرده است.

5ـ و همچنین شیخ صدوق به سند خود (احمد بن محمّد بن جابر) از حضرت زینب(س).

6ـ ابن ابی‏الحدید در (شرح نهج‏البلاغه) در کتاب (سقیفه) تألیف (احمد بن عبدالعزیز جوهری) به چهار طریق نقل کرد.

الف: به اسناد خود از چندین نفر از اهل بیت(ع) از حضرت زینب(س).

ب: به اسناد خود از امام جعفر صادق(ع).

ج: به اسناد خود از امام محمّد باقر(ع).

د: به اسناد خود از (عبدالله بن حسن بن حسن).

7ـ علی ابن عیسی اربلی در کتاب خود (کشف‏الغمّه) در کتاب (سقیفه) جوهری.

8ـ مسعودی در (مروج‏الذّهب).

9ـ طبرسی در کتاب (احتجاج).

10ـ احمد بن ابی‏طاهر در کتاب (بلاغات‏النّساء).

افراد دیگری از بزرگان نیز متذکّر این (سخنرانی) شده‏اند به گونه‏ای که نقل آنها به درازا می‏کشد. و بدین ترتیب نتیجه می‏گیریم نسبت این (خطبه) به حضرت صدیقه(س) در نزد دانشمندان و محقّقان و مورّخان از واقعیّت‏هاست. ابن ابی‏الحدید در (شرح نهج‏البلاغه) از سیّد مرتضی روایت می‏کند که (ابوعبدالله مرزبانی) از علیّ بن هارون) از (عبیدالله بن احمد) و او از پدرش نقل می‏کند: در نزد جناب (زید شهید) فرزند حضرت سجّاد(ع)، سخن از خطبه حضرت زهرا(س) در هنگامی که فدک را از آن حضرت گرفتند به میان آمد به وی گفتم: (اینان ادّعا می‏کنند که این (خطبه) ساختگی است و از فرمایشات حضرت زهرا(س) نیست. جناب زید فرمود من دیده‏ام بزرگان آل ابی‏طالب از پدرانشان آن را روایت می‏کنند و به فرزندان خویش یاد می‏دهند، پدرم از جدّم برای من بیان فرمود و سند (خطبه) را به حضرت صدیقه(س) رسانید و بزرگان شیعه آن را روایت می‏کردند و به فرزندان خود درس می‏دادند و... . آن‏گاه جناب زید فرمود چگونه انکار می‏کنید که این سخن از حضرت فاطمه(س) است در حالی که عایشه به هنگام مرگ پدرش مطلبی نقل می‏کند که به مراتب از سخنرانی حضرت زهرا(س) عجیب‏تر است ولی آن را گفتار مسلّم عایشه می‏دانند، در هرحال عداوت و دشمنی با اهل بیت(ع) باعث شد که نسبت به صدور این (خطبه) از مادرمان فاطمه زهرا(س)‏ ایجاد شک و تردید کنند.)

آن‏چه ذکر شد بخشی از مصادر (خطبه بانوی بانوان جهان است که ما توانسته‏ایم به آن دست یابیم و چه بسا محققان دیگر به منابعی غیر از آنچه ما ذکر کردیم دست یافته باشند.

و چنانچه در اوّل این (بحث) گفتیم هدف ما از نقل این کتاب‏ها و این دانشمندان و گفتار آنها این است که مخاطبین محترم ما توجه داشته باشند. به قول معروف: بیهوده سخن بدین درازا نبود...

چرا فاطمه زهرا(س)‏ فدک را مطالبه می‏کردند؟

ممکن است گفته شود بانوی زنان دو عالم حضرت صدیقه طاهره(س)‏ از دنیا دست شسته بود، پس چه باعث شد کسی که اینگونه دنیا را رها کرده و از امور فریبنده‏ی آن چشم پوشیده است به پا خیزد و با سعی و کوشش برای بدست آوردن حقوق خود تلاش فرماید؟

به عبارت دیگر این اصرار و پی‏گیری در بدست آوردن و بازپس‏گرفتن زمین فدک و درخت‏ها و نخل‏های آن با اینکه آن حضرت به خاطر بزرگی نفس و عظمت مقام معنوی خود هیچ‏گاه از آن بهره‏مند نمی‏شدند چه بود؟

یا اینکه می‏پرسیم محرّک آن بانوی بزرگ در طلب دنیایی کسی که همسرش حضرت علی(ع) دنیا را از آب بینی بز برایش کم‏ارزش‏تر و از استخوان خوک که در دست و دهان یک فرد مبتلا به بیماری جذام باشد حقیرتر و از بال مگس سبک‏تر است، چه بود؟

از سوی دیگر می‏دانستند تلاش‏های آن حضرت با شکست مواجه شده و نخواهد توانست مجدّداً بر (فدک) دست یابد و آن سرزمین را از چنگال غاصبان بیرون آورد.

اینها تصوراتی است که ممکن است در ذهن افراد ایجاد گردد.

در پاسخ باید بگوئیم اوّلاً: حکومت وقت به هنگام مصادره‏ی اموال حضرت فاطمه(س) و به اصطلاح جدید واریز آن به حساب دولت، قصد و غرضش تنها و فقط تضعیف اهل بیت(ع) و طرفداران آنها بود و می‏خواست به این ترتیب با حضرت علی(ع) مبارزه اقتصادی نماید، هدف آن بود که دست حضرت علی(ع) از مال دنیا تهی شود تا مردم دورش جمع نگردند و از نظر اقتصادی دارای شأنی نباشد.

و این همان سیاستی بود که منافقین درباره رسول خدا(ص) اعمال کردند زمانی که گفتند به کسانی که دوروبر رسول خدایند انفاق نکنید و چیزی ندهید تا از گردش پراکنده شوند.

دوّم: اراضی فدک کم‏بهره و کم‏ارزش نبود بلکه عوائد و درآمد قابل ملاحظه‏ای داشت. (ابن ابی‏الحدید) گفته است درخت‏های خرمای فدک مانند نخلستان کوفه در زمان او بوده است.

شیخ بزرگوار (مجلسی) از کتاب (کشف‏المحجّه) نقل می‏کند که عوائد و درآمد فدک بیست و چهار هزار دینار در سال بود و در روایتی دیگر هفتاد و دو هزار دینار، شاید اختلاف به علّت آن است که این دو رقم مربوط به یک سال نبود، و در سال‏های متفاوت عوائد فدک نیز مختلف گردیده است.

به هرحال این مقدار درآمد سالانه مقدار قابل توجّهی بوده که چشم‏پوشی از آن از نظر هیئت حاکم آن روز روا نبوده است.

و سوّم: فاطمه زهرا(س) به دنبال مطالبه‏ی فدک، خلافت و حکومت را برای همسرش حضرت علی(ع) مطالبه می‏فرمود. همان حکومتی که از آن پدر بزرگوارش حضرت پیامبر(ص) بوده است.

(ابن ابی‏الحدید) در (شرح نهج‏البلاغه) می‏گوید: از مدرس مدرسه‏ی غربی در بغداد (علیّ بن فارقی) سؤال کردم آیا فاطمه(س) راستگو بود؟ گفت آری گفتم پس چرا ابوبکر با این که او را راستگو می‏دانست آن روز فدک را به او برنگرداند؟ او خندید و آن‏گاه سخن لطیف و زیبائی گفت: گفت اگر امروز فدک را به او می‏داد و به مجرّد شنیدن این موضوع که فدک از آن من است دستور می‏داد آن را تخلیه کنند فردا به سراغش می‏رفت و ادّعا می‏کرد که خلافت از آنِ شوهر اوست و ابوبکر او را از حقّ مسلّم خود باز داشته است. مسلّم بود که ابوبکر در برابر او هیچ عذری نمی‏توانست بیاورد (چون آن حضرت را صادق و راستگو دانسته است) و می‏بایست در هر مسئله‏ای با وی همراهی می‏کرد زیرا برای ابوبکر ثابت شده بود فاطمه زهرا(س) در آن‏چه ادّعا می‏کند راست‏گوست و هیچ گونه نیازی به ارائه‏ی دلیل و یا شاهد ندارد.

چهارم: این مسئله مسلّم است که انسان در برابر حقی که از او گرفته‏اند بایستد و مالی که از او غصب کرده‏اند مطالبه کند و بستاند زیرا که حق اوست، حتّی اگر از آن مال بی‏نیاز باشد و رغبتی به آن نداشته باشد و این مطلب هیچ گونه منافاتی با زهد و ترک دنیا ندارد و هیچ گاه در برابر غصب حق نباید سکوت کرد.

پنجم: انسان اگر حتّی در دنیا (زهد) ورزد و تلاش او برای آخرت باشد برای آن که امور زندگی خود را اصلاح و آبروی خویش را حفظ کند و صله‏ی رحم نماید و در راه خدا مالی خرج کند نیازمند به اموال است، آیا از نظر تاریخ مسلّم نیست که رسول خدا(ص) که زاهدترین مردم بود چگونه از اموال خدیجه(س) در راه تقویت اسلام بهره‏مند می‏گردید.

ششم: حکمت ایجاب می‏کند که انسان حق غصب شده‏ی خود را طلب کند چون از دو صورت خارج نخواهد بود. یا در این تلاش و طلب پیروز می‏شود و آن‏چه می‏خواهد بدست می‏آورد یا اینکه در مبارزه توفیق نیافته به مال خویش نمی‏رسد، در این صورت، ظلم را آشکار و مظومیّت خویش را به مردم اعلان می‏کند و ثابت می‏کند که اموالش را به صورت غصب از دست او درآورده‏اند به خصوص اگر غاصب کسی باشد که ادّعای صلاح و فلاح داشته باشد و به دیانت و تقوا تظاهر نماید، بدین ترتیب شخص مظلوم، ظالم و ستمگر را به مردم می‏شناساند و مردم می‏فهمند که ظالم در ادّعایش راستگو نیست.

هفتم: افراد هدف‏دار از انواع وسایل مناسب برای جلب قلب‏ها به سوی خود استفاده می‏کنند، مثلاً از طریق مال، یا اخلاق یا وعده و نظایر آن، امّا بهترین وسیله برای این منظور عبارت است از اظهار تظلّم و مظلومیّت، زیرا که قلب‏ها متوجّه مظلوم است هرگونه باشد و از ظالم هر که باشد بیزارند.

به همین علّت حضرت صدیقه طاهره(س) برخاست و به سوی مسجد پدرش رسول خدا(ص) رفت تا از حق خویش دفاع فرماید.

آن حضرت به منزل ابوبکر نرفت تا در منزل با او مناظره فرماید بلکه مناسب دیدند که مسجد پیامبر(ص) را انتخاب کنند که در آن روز پایگاه اسلامی و محلّ اجتماع مسلمانان بود، به علاوه زمانی بسیار مناسب برای رفتن به مسجد را انتخاب فرمود و آن زمانی بود که مسجد از طبقات مختلف مردم از مهاجر و انصار پر بود و به تنهائی روانه‏ی مسجد نگردیدند بلکه در حالی از منزل به سوی مسجد حرکت کردند که گروهی از زنان دور حضرتش را گرفته بود.

قبل از آنکه آن حضرت به مسجد بروند، محلّی که قرار بود حبیبه‏ی خدا و پاره‏ی تن پیامبر خدا(ص) در آن‏جا بنشینند مشخص گردید و پرده‏ای برای آن که حضرت صدیقه(س) در پشت آن بنشینند مشخّص و آویخته شد. طبیعی است وقتی برنامه‏ی (سخنرانی) حضرت صدیقه(س) با این مقدّمات آماده شده‏ی از قبل انجام می‏شود، رئیس حکومت وقت هم از قبل خود را آماده ساخته بود تا به فرمایشات آن حضرت گوش بدهد و خود را برای پاسخگوئی مهیّا ساخته بود. سخنرانی از شخصیّتی است که پدر بزرگوارش می‏فرمود (من فصیح‏ترین مرد عربم).

حضرت زهرا(س) خطبه‏ای (فی‏البداهه) منظّم، مرتّب و دور از هرگونه نقص، نارسائی، کلامی منزّه از مغالطه و کج‏روی ایراد کرد بدون اینکه به زشت‏گویی متوسّل شود، او از آنچه با شخصیّت عظیم، مهم و مرتبت و مقام رفیعش منافات داشت اجتناب ورزید.

این سخنرانی درخشان به عنوان معجزه‏ای باقی و جاودان و برهانی نیرومند و واضح برای فرهنگ دینی و تربیت مذهبی فاطمه زهرا(س) که به فراوانی از آن بهره‏مند بود به حساب می‏آید.

آن حضرت به سلاح دلیل روشن و برهان قاطع و قوی مسلّح بود و مسلمانان در مسجد منتظر شنیدن کلام و سخنان حضرتش بودند و با اشتیاق هرچه تمام‏تر انتظار بحث و گفتگویی را می‏کشیدند که تا آن روز نظیرش را در تاریخ ندیده بودند.

فاطمه زهرا(س) در مکانی که برای او در پشت پرده معیّن کرده بودند جلوس فرمود، شاید این اولین باری بود که آن حضرت پس از رحلت پدر بزرگوارش به مسجد تشریف‏فرما می‏شد پس شگفت نیست که بشنویم مردم به شدّت در اندوه فرو رفتند، چون تا نشستند ناله‏ای شدید از دل برآورد که ما از تحلیل و تأثیر آن ناله در نفوس شنوندگان عاجزیم، تنها یک ناله بدون هیچ سخنی عواطف مردم را به هیجان آورد و آنان را به گریه انداخت، نمی‏دانم این ناله کدام (معانی) را در خود جای داده بود و چرا مردم را به گریه کردن تحریم و تشجیح نمود؟

آیا تنها و تنها یک ناله ممکن است چشم‏ها را بگریاند و اشک‏ها را جاری سازد و قلب‏ها را آتش بزند؟

آری اینها معماهائی است که ما حلّ آن را نمی‏دانیم، شاید دیگری بتواند راز این معمّاها را بگشاید.

1ـ وابستگی پیامبر اکرم(ص) و حضرت زهرا(س) چگونه بود؟

2ـ بنابر نقل کتاب (من لایحضره‏ الفقیه)حضرت زهرا(س) چه درخواستی از بلال داشتند؟

3ـ ابن قتیبه بیعت گرفتن از حضرت علی(ع) را چگونه توصیف می‏کند؟

4ـ امام حسن مجتبی(ع) در مجلس معاویه، چه کسی را مخاطب قرار دادند؟ و چه فرمودند؟

5ـ احتجاج حضرت علی(ع) با ابوبکر چگونه بود؟

6ـ وقتی آیه‏ ی فَآت ذَی‏القُربی حَقَّهُ نازل شد، رسول اکرم(ص) چه چیزی فرمودند؟

7ـ آیا فدک مخصوص پیامبر(ص) بوده یا از آنِ تمام مسلمانان است؟

8ـ آیا پیامبر(ص) وقتی زنده بودند فدک را به دخترشان بخشیدند؟

9ـ آیا پیامبر(ص) می‏تواند چیزی را بعد از خودش برای خانواده‏اش به ارث بگذارد؟

10ـ آیا حضرت زهرا(س) در زمان حیات پیامبر(ص)، فدک را تصرّف کرده بودند؟