کد مطلب: ۳۹۷
تعداد بازدید: ۲۷۸۱
تاریخ انتشار : ۰۱ آذر ۱۳۹۵ - ۰۸:۰۰
معرفی مفاخر شیعه/ 24
مهم ترين كارى كه نجاشى در عمر خويش انجام داده تأليف كتاب ‏«فهرست اسماء مصنّفين» يا همان «رجال نجاشى» است كه پس از گذشت نزديك به هزار سال از تأليف آن و نوشته شدن صدها كتاب رجال ديگر، هنوز هم مهم ترين منبع براى شناخت وثاقت و عدم وثاقت راويان حديث مى ‏باشد.

نجاشى‏

ولادت‏

وى، احمد بن على بن احمد بن عبّاس بن محمّد بن عبد الله بن ابراهيم بن محمّد بن عبد الله نجاشى است. نجاشى در سال‏372 هجرى به دنيا آمد. پدر او نيز از محدّثين و بزرگان شيعه است. چون یکی از نیاکان احمد به نام (عبدالله ) بر اهواز حکومت می کرد و به نجاشی شهرت داشت، بدین سبب او نیز به لقب (نجاشی) مشهور گشت. احمد نجاشی به دو کنیه (ابوالحسین) و (ابوالعبّاس) نیز معروف شد. شاید فرزندانی به نام های حسین و عبّاس داشته و در کوچکی از دنیا رفته باشند.

پدر و خاندان وی همه اهل کوفه بوده اند ولی از آنجا که پدرش پس از ورود شیخ صدوق در سال 355 ق به بغداد از محضر او استفاده کرده و جدّش هم در بغداد منزل داشته و خود نیز دوران کودکی و کسب معارف و علوم را در آنجا گذرانده است صحیح تر آن است که بگوییم او در همان شهر بغداد به دنیا آمده است. چنان که علّامه محقّق شوشتری می نویسد: نجاشی بغدادی است نظیر شیخ مفید ... .

خاندان

جدّ او عبد الله نجاشى، والى اهواز بوده كه نامه ‏اى به امام صادق عليه السّلام نوشته و امام عليه السّلام در جواب، «رساله اهوازيه» را براى او نوشته است. نجاشى چنان كه خود ذكر كرده نسبش به عدنان مى ‏رسد. ابوالسّمال سمعان جدّ دهم نجاشی است که فرزندان و نسل او به خاندان ابوالسّمال معروف اند. آنان خاندان بزرگی در کوفه بودند که از روزگاران کهن مذهب تشیّع داشتند و از میان آنان دانشمندان و نویسندگان و راویان بزرگی برخاستند. ابویزید داود بن فرقد، یکی از خدمتگزاران این خاندان است که خود از محدّثان بزرگ شهر کوفه و مورد اطمینان است. ابراهیم بن محمّد و برادرش اسماعیل نیز در شمار محدّثان این خاندان اند. آن دو از اصحاب و راویان امام موسی بن جعفر علیهما السّلام بودند.

جدّ هفتم ابوالحسین نجاشی، عبدالله نجاشی است. وی از نظر عقیده ابتدا زیدی بود ولی در پرتو راهنمایی امام صادق علیه السّلام از این عقیده دست برداشت و از آن پس از یاران امام و راویان حدیث گشت و هرگز کاری را بدون اجازه و دستور امام انجام نمی داد تا جایی که افتخار صدور رساله معروف به (رساله اهوازیه) از سوی صادق آل محمد صلی الله علیه و آله برای وی نصیب گشت. عبدالله نجاشی از طرف منصور (خلیفه عباسی) استاندار اهواز بود ولی تا زنده بود به دستور امام عمل می کرد. اوّلین جدّ نجاشی احمد بن عبّاس نجاشی نیز از علما و محدّثان شیعی بود و در شمار اساتید اجازه حدیث قرار دارد که گروهی از دانشوران از جمله پدر نجاشی و هارون بن موسی تلعکبری، از او روایت نقل می کنند.

سفرها

احمد بن على نجاشى بيشتر عمر خويش را در بغداد گذراند و تنها در چند مورد مسافرت نموده و از بغداد خارج شد كه بيشتر براى زيارت عتبات عاليات بوده است. از جمله سفرهاى او مى ‏توان به سفر او در سال‏400 هجرى به نجف اشرف اشاره نمود، كه مدّتى نيز در جوار امير المؤمنين عليه السّلام باقى ماند. سفرى نيز به سامراء داشته و به زيارت عسكريين عليهما السّلام مشرّف شده است. البته چند بار هم به وطن اصلى خويش، كوفه، مراجعت نموده و در آنجا حديث شنيده و اجازه گرفته يا اجازه داده است.

پرورش در محیط علم

در محیط فرهنگی بغداد مدارس زیادی وجود داشت، خانه هر دانشمند و فقیهی کلاس درس و آموزشگاهی بود که شیفتگان علم و ادب رابه خود جذب می کرد. امّا بیش از هر مدرسه ای کرخ بغداد آوازه جهانی داشت. وجود دانشمندان بزرگ و چهره های سرشناس در این پایگاه فرهنگی شیعی موجب گشته بود تا عمیق ترین و دقیق ترین مباحث علمی و دینی در آن مورد بحث و نظر قرار گیرد. آنان با نبوغ فکری و ابتکارات خود شیوه های نوی را در تدریس و استدلال علمی گشوده بودند که همین ویژگی های برجسته باعث جذب طلّاب به مدرسه اهل بیت علیهم السّلام می شد. محقّقان و دانش پژوهانِ دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام پروانه وار به گرد آن جمع شدند و از جویبار زلال اخبار و سخنان خاندان رسالت سیراب می شدند. نجاشی از کودکی به این محیط فرهنگی و مدرسه غنی و پرآوازه وارد شد و به دنبال گمشده خویش، فضایل و کرامت های انسانی و علم حدیث می گشت. او برای رسیدن به این هدف با مردان و فرزانگان آشنا شد که خویشتن را به علم، تقوا و شب زنده داری آراسته بودند و از ابرار و محدّثان بزرگ به شمار می آمدند.

وی در خردسالی با فرزندان علمای بنام دوست می شد و همراه آنان به محضر برزگان می رفت و از نزدیک مطالب زیادی می شنید و گفتار آن ها در ذهن پاک او نقش می بست. او در پی ارتباط با خانواده هارون بن موسی تلعکبری که از شخصیت های درخشان شیعی و محدّثان بود، با فرزندان این استاد بزرگ رفاقت پیدا کرد. هنوز سیزده بهار از طلوع زندگی اش نگذشته بود که هارون بن موسی در سال 385 ق از دنیا رفت و غبار این حادثه غم انگیز را در ذهن نجاشی تا آخر عمر باقی گذارد.

از آنجا که شناخت راویان و به دست آوردن تخصّص لازم در این رشته مبتنی بر شنیدنی های زیاد و مراجعه به اساتید بزرگ این فنّ است، نجاشی برای کسب مهارت در این رشته، از دریای دانش اساتید بسیاری بهره برد و از دست مبارک آنان به دریافت اجازه نقل روایت مفتخر گشت و در دانش رجال تخصّص افزون یافت. نجاشی از ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائری (متوفّی 411 ق) که شنیدنی های زیادی داشت و آگاه به زندگی راویان حدیث بود، به دریافت اجازه نقل حدیث نائل آمد.

محمّد بن محمّد بن نعمان معروف به (شیخ مفید) یا (ابن معلّم) پیشوا و استاد علمای شیعه است که زمانی زعامت شیعیان به او منتهی گردید. تمام کسانی که بعد از او آمدند از محضرش و از آثار ماندگارش بهره ها بردند. نجاشی در محضر چنین اندیشمند و عالمی سالیان متمادی زانو زد و از اندوخته های علمی اش خوشه ها برچید. بیشتر کتاب های جعفر بن محمّد قولویه - استاد شیخ مفید - و شماری دیگر را نزد او خوانده است. پس از درگذشت شیخ مفید رحمه الله زعامت و پیشوایی شیعیان به سیّد مرتضی رحمه الله منتقل شد؛ شخصیتی که در دانش های مختلف یگانه عصر خود و در فضل و کرم زبان زد بود. نجاشی سالیان دراز در درس سیّد مرتضی حاضر شد و از دانش ها و روح بلند این استاد بزرگ که تجسّم تقوا و پاک دامنی بود، بهره ها برد.

سیّد مرتضی پس از عمری پربار و خدمات ارزنده علمی و اجتماعی در شهر بغداد ستاره عمرش افول کرد و به جوار حق شتافت. مصیبت فراق و از دست دادن استاد وارسته و مجتهد سخت کوش چون سیّد مرتضی نیز برای نجاشی که زمان طولانی با او مأنوس بود بسیار سنگین آمد ولی بدن مطهّر استادش را با کمک ابوالعلی محمّد بن حسن جعفری و سلار بن عبدالعزیز، غسل داد و پس از این که فرزند سیّد مرتضی بر بدن پدرش نماز گزارد، او را دفن کردند.

دقّت و وثاقت نقل‏

از جمله مسائل قابل توجه پيرامون نجاشى آن است كه وى تنها از موثّقين و افراد معتبر روايت نقل می کند و با اينكه روايات فراوانى از افراد ضعيف يا متّهم به ضعف و طعن در اختيار داشته، آن ها را اصلاً نقل نكرده است. در موارد فراوانى مى ‏گويد در فلان موضوع رواياتى در اختيار دارم كه از شخصى ضعيف يا كتابى ضعيف و مطعون است، لذا آن ها را نقل نمى‏ كنم.

احتياط و توجّه او به حدّى بوده كه حتّى حاضر به شنيدن حديث از افراد ضعيف هم نبوده است. اين نكته ارزش منقولات بزرگانى چون نجاشى را دو چندان مى‏ كند و انسان را نسبت به روايات آن ها مطمئن مى ‏سازد، خصوصاً كه آنان نزديك تر به عصر روات بوده ‏اند و از اعتبار و عدم اعتبار آن ها به خوبى اطّلاع داشته ‏اند.

مهم ترين اقدام‏

مهم ترين كارى كه نجاشى در عمر خويش انجام داده تأليف كتاب ‏«فهرست اسماء مصنّفين» يا همان «رجال نجاشى» است كه پس از گذشت نزديك به هزار سال از تأليف آن و نوشته شدن صدها كتاب رجال ديگر، هنوز هم مهم ترين منبع براى شناخت وثاقت و عدم وثاقت راويان حديث مى ‏باشد. به اعتراف بزرگان علم رجال و فقها و محدّثين، «رجال نجاشى» حرف اوّل را در ميان كتب رجال مى ‏زند و در هنگام معارضه اقوال، قول نجاشى بر ديگران مقدّم است و ديگر كتب را ياراى مقابله با رجال نجاشى نيست. ابوالعبّاس نجاشی در شناخت راویان حدیث گوی سبقت را از دیگر دانشمندان این فن ربوده و بر آنان برتری کامل یافت. گرچه پیش از عصر نجاشی و شیخ طوسی، محقّقان و علمای زیادی در رشته رجال قلم بر صفحه کاغذ گذارده، آثار ارزشمندی به یادگار گذاشتند ولی دانش شناسایی حدیث در زمان این دو ابرمرد که شایسته عنوان «پدر علم حدیث»اند، تحوّل چشمگیری یافت و آثاری که این دو خورشید فروزان شیعه در این زمینه از خویش به یادگار گذاردند به عنوان کتاب های اصول علم رجال معروف گشت و از آن تاریخ تا کنون عالمانی که متخصّص در این رشته اند مطابق دیدگاه های آن دو تحقیق کرده و بر محور آثار آن دو بزرگوار، کتاب ها نوشته اند. لذا «رجال نجاشی» از گران بها ترین آثار شیعی در فنّ علم رجال است که در بین چهار کتاب اصلی علم رجال درخشندگی خاصی دارد؛ نظیر درخشش کتاب «کافی» در بین چهار کتاب حدیثی.

نجاشی این گنجینه و اثر ماندگارش را در زمان حیات استادش سیّد مرتضی رحمه الله و پس از تألیف کتاب های شیخ طوسی در این زمینه، نوشته است. گویا سیّد مرتضی در یکی از جلسات درس، از سخن آن دسته از مخالفان که شیعه را به نداشتن آثار و سابقه علمی سرزنش می کردند، اظهار ناراحتی می کند و همین مسأله سبب می شود که نجاشی با تصمیم و اراده جدّی دست به تحقیق زند و دانشوران شیعی و آثار ارزشمند آنان را معرفی کند.

تأليفات‏

متأسّفانه برخی از کتب نجاشی امروزه به دست ما نرسیده است ولی مِن باب نمونه برخی از آثار ارزشمند او عبارتند از:

1- كتاب الجمعة و ما ورد فيه من الأعمال 2- كتاب الكوفة و ما فيها من الآثار و الفضائل 3- كتاب أنساب بني نصر بن قعين 4- كتاب مختصر الأنواء و مواضع النجوم 5- كتاب الرجال يا فهرست أسماء مصنفي الشيعة.

وفات‏

دست تقدیر این گونه رقم خورد که حوزه علمیّه بغداد که تا سال 448 ق از رونق و شهرت جهانی برخوردار بود و عالمان و پژوهشگران را از گوشه و کنار مجذوب خود ساخته بود، دیگر آن حرارت و جنب و جوش فرهنگی را نداشته باشد. جنگ و گریزهایی که در بغداد به وجود آمد و آشوب های داخلی و خارجی برای انتقال قدرت، محیط دانش و آرامش حوزه های درس را آشفته ساخت و در نهایت اوضاع نابسامان به جایی رسید که حکومت از آل بویه به سلجوقیان منتقل شد و شیخ طوسی، پیشوای شیعیان، به ناچار از بغداد به نجف هجرت کرد. از آن پس فقها، محدّثان و علمای بزرگ یکی پس از دیگری بغداد را رها کرده، بعضی به نجف و عدّه ای به نقاط دیگر هجرت کردند.

نجاشی، محدّث و چهره سرشناس نیز با دگرگونی اوضاع سیاسی و اجتماعی شهر بغداد و از بین رفتن حوزه فرهنگ شیعی در سال 448 ق به ناچار آنجا را رها کرد و احتمال دارد بر اثر کهولت و گرمای زیاد و نیز علاقه قلبی که نسبت به خاندان رسالت داشت به منطقه ای در شمال بغداد نزدیک سامراء هجرت کرده باشد.

عالم بزرگوار و نسّاب توانا، احمد بن على نجاشى، پس از 78 سال زندگى پربركت در سال‏450 هجرى (ده سال قبل از شيخ طوسى) در مطيرآباد، از نواحى‏ سامراء دار فانى را وداع گفت و به سوى معبود پر كشيد.

پی نوشت

برگرفته از: موسوعة طبقات ‏الفقهاء، ج‏5، ص: 35 تا 38/ أعيان‏الشيعة، ج‏8، ص: 87/ گلشن ابرار ج1/ کتابشناسی نرم افزار جامع الاحادیث 5/3 (موسّسه نور).


دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

مسلم زکی زاده

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: