شرح خطبه همّام
الحمدُ للهِ ربِّ العالمینَ و الصّلاةُ و السّلامُ علی خیرِ خلقِهِ حبیبِ إلهِ العالمینَ سیّدِ الاوَّلینَ و الآخرینَ ابی القاسمِ المصطفی محمّدٍ صلّی الله علیه و آله و سلّم و علی آلِهِ الأئمّةِ الطّیّبینَ المعصومینَ المُکَرَّمینَ صلواتُ اللهِ علیهِم اَجمعینَ و لا سِیَّما بقیّةِ اللهِ و بقیّةِ الماضینَ مولانا حجّةِ بنِ الحَسنِ العسکریِّ صاحِبِ الزّمان عَجَّلَ اللهُ تعالی فرَجَهُ الشَّریفَ و لعنةُ اللهِ علی اعدائِهم اجمعینَ.
مقدّمه
مخلوقات بیهوده آفریده نشده اند.
خدای متعال در مواضع مختلف از قرآن کریم به این نکته مهمّ و اساسی تصریح فرموده است
که: انسان و کلیّه مخلوقات، از آسمان ها و زمین گرفته تا تمامی موجوداتی که در پهنه گیتی، پا به عرصه وجود نهاده اند، همه و همه با حکمت آفریده شده اند و به سوی هدفی در حرکت می باشند و بر خلاف آن چه مادیّون گمان می کنند، اساساً خلقت امری بیهوده و بی هدف نیست. مِن باب نمونه به برخی از آیات مورد نظر اشاره می کنیم:
«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُون». آيا گمان كرديد شما را بيهوده آفريدهايم، و به سوى ما باز نمىگرديد؟(مؤمنون/115)
«الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّار». آنان كه خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو خفته، ياد مىكنند و در آفرينش آسمان ها و زمين مىانديشند: اى پروردگار ما، اين جهان را بيهوده نيافريدهاى، تو منزّهى، ما را از عذاب آتش بازدار. (آل عمران/191)
«وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقّ...». و اوست آن كه آسمان ها و زمين را به حق بيافريد... .(انعام/73)
«وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقّ...». آسمان ها و زمين و آنچه را كه ميان آن هاست جز به حق نيافريدهايم... .(حجر/85)
«أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُون».آيا آنان با خود نينديشيدند كه خداوند، آسمانها و زمين و آنچه را ميان آن دو است جز به حق و براى زمان معيّنى نيافريده است؟! ولى بسيارى از مردم (رستاخيز و) لقاى پروردگارشان را منكرند!(روم/8)
«وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِين». ما آسمان ها و زمين و آنچه را كه در ميان اين دو است به بازى (و بىهدف) نيافريديم!(دخان/38)
در این رابطه می توانید به آیات دیگری از قرآن کریم مراجعه نمائید، از جمله سوره های مبارکه: ابراهیم/19، عنکبوت/44، زمر/5، جاثیه/22، احقاف/3 و تغابن/3.
هدف از خلقت انسان و موجودات دیگر
پس از مطالعه آیات کریمه قرآن و مواعظ انبیاء و اولیاء الهی و حتّی با مراجعه به فطرت پاکی که خداوند علیم در وجود تمام انسان ها نهاده است، دور از هر گونه تمایلات نفسانی و افکار شیطانی، جان انسان با قاطعیّت تمام گواهی می دهد که: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ...». اى پروردگار ما، اين جهان را بيهوده نيافريدهاى، تو پاک و منزّهى(از انجام کارهای عبث و بیهوده). امّا حال که می دانیم آفرینش ما و کائنات از روی حکمت و با هدف انجام شده است، سؤالی ذهنمان را به خود مشغول می کند. این هدف والا کدام است که خدای حکیم به خاطر آن این خلقت عظیم را بنا نهاده است؟! مرحوم شیخ حرّ عاملی -که در حریم امن رضوی در صحن انقلاب در جوار حضرت ثامن الحجج امام رضا علیه السّلام آرمیده است- در کتاب شریف الجواهر السّنیّه، حدیثی قدسی را نقل می کند که جواب قسمتی از سؤال ما می باشد:
جاء في الأحاديث القدسيّات: «إنّ اللَّهَ يقولُ: عبدي خلقتُ الأشياءَ لِأَجلِكَ وَ خَلَقتُكَ لِأَجلِي، وَهَبتُكَ الدُّنيا بِالإِحسانِ وَ الآخرةَ بِالإيمانِ». در احاديث قدسى آمده كه خداوند مىفرمايد: اى بندهام، من همه اشياء را به خاطر تو خلق كردم و تو را هم براى خودم آفريدم و من دنيا را با احسان خود به تو بخشيدم و آخرت را هم به وسيله ايمان به تو دادم.(1)
همان طور که ملاحظه می شود بر اساس این حدیث قدسی غرض و هدف از خلقت اشیاء عالَم، انسان معرّفی شده است، امّا علّت خلقت انسان چیست و چرا اشیاء برای انسان خلق شده اند؟ پاسخ این سؤال در قرآن کریم آمده است، آن جا که خدای متعال می فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُون». من جنّ و انس را نيافريدم جز براى اين كه عبادتم كنند.(ذاریات/56)
در يك جا مىخوانيم: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا». او كسى است كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را آزمايش كند كدامين نفر بهتر عمل مىكنيد؟(ملك/2). در اينجا مسأله آزمايش و امتحان انسان ها از نظر" حسن عمل" به عنوان يك هدف معرفى شده است.
و در آيه ديگر آمده است: «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْماً». خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريده و از زمين نيز مانند آن خلق كرده است، فرمان او در ميان آن ها نازل مىشود تا بدانيد خداوند بر هر چيز توانا است، و علم او به همه موجودات احاطه دارد.(طلاق/12). و در اينجا" علم و آگاهى از قدرت و علم خداوند" به عنوان هدفى براى آفرينش آسمان ها و زمين (و آنچه در آن ها است) ذكر شده است.
در آيه ديگر مىخوانيم: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ*إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ». اگر پروردگارت مىخواست همه مردم را امّت واحده (و بدون هيچگونه اختلاف) قرار مىداد، ولى آنها همواره مختلفند*مگر کسی که پروردگارت به او رحم كند، و براى همين (رحمت) آنها را آفريده.(هود/118و119). طبق اين آيه "رحمت الهى" هدف اصلى آفرينش انسان است.
کتاب تفسیر نمونه، در شرح آیات فوق چنین بیان نموده است:
اما آيات مورد بحث تنها روى مساله عبوديّت و بندگى تكيه مىكند، و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهايى آفرينش جنّ و انسان معرفى مىنمايد. اندكى تامّل در مفهوم اين آيات، و آنچه مشابه آن است، نشان مىدهد كه هيچ تضادّ و اختلافى در ميان آن ها نيست، در واقع بعضى هدف مقدّماتى، بعضى متوسّط و بعضى هدف نهايىاند و بعضى نتيجه آن. هدف اصلى همان" عبوديّت" است كه در آيات مورد بحث به آن اشاره شده، و مساله" علم و دانش" و" امتحان و آزمايش" اهدافى هستند كه در مسير عبوديّت قرار مىگيرند، و" رحمت واسعه خداوند" نتيجه اين عبوديّت است. به اين ترتيب روشن مىشود كه ما همه براى عبادت پروردگار آفريده شدهايم، اما مهم اين است كه بدانيم حقيقت" عبادت" چيست؟ آيا تنها انجام مراسمى مانند ركوع و سجود و قيام و قعود و نماز و روزه منظور است؟ يا حقيقتى است ما وراى اين ها؟ هر چند عبادات رسمى نيز همگى واجد اهميّتند. براى يافتن پاسخ اين سؤال بايد روى واژه" عبد" و" عبوديت" تكيه كرد و به تحليل آنها پرداخت. "عبد" از نظر لغت عرب به انسانى مىگويند كه سر تا پا تعلّق به مولا و صاحب خود دارد، ارادهاش تابع اراده او، و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالك چيزى نيست، و در اطاعت او هرگز سستى به خود راه نمىدهد و به تعبير ديگر" عبوديّت"- آن گونه كه در متون لغت آمده- اظهار آخرين درجه خضوع در برابر معبود است، و به همين دليل تنها كسى مىتواند معبود باشد كه نهايت انعام و اكرام را كرده است و او كسى جز خدا نيست. بنا بر اين عبوديّت نهايت اوج تكامل يك انسان و قرب او به خدا است. عبوديّت نهايت تسليم در برابر ذات پاك او است. عبوديّت اطاعت بى قيد و شرط و فرمانبردارى در تمام زمينه هاست. و بالآخره عبوديّت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد، جز در راه او گام بر ندارد، و هر چه غير او است فراموش كند، حتّى خويشتن را! و اين است هدف نهايى آفرينش بشر كه خدا براى وصول به آن، ميدان آزمايشى فراهم ساخته و علم و آگاهى به انسان داده، و نتيجه نهائيش نيز غرق شدن در اقيانوس" رحمت" او است.(2)
پس تا به این جا نتیجه این شد که هدف از خلقت اشیاء، انسان و هدف از خلقت انسان، عبودیّت است.
راه تحصیل عبودیّت.
برای رسیدن به عبودیّت، ابتدا باید خدائی را که معبود حقیقی انسان است و تسلیم محض بودن و اطاعت بی قید و شرط از او، مایه کمال انسان می شود، شناخت و به او ایمان آورد. قرآن کریم در بیان طُرُق شناخت خدای متعال می فرماید:
«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُون». در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتي هايى كه در دريا به سود مردم در حركتند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمين را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنين) در تغيير مسير بادها و ابرهايى كه ميان زمين و آسمان مسخّرند، نشانههايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مىانديشند!(بقره/164)
«إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْباب». مسلّماً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفتِ شب و روز، نشانههاى (روشنى) براى خردمندان است.(آل عمران/190)
«وَفِي الْأَرْضِ آَيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ*وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ». و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است. و در وجود خود شما (نیز آیاتی است) آیا نمی بینید؟!(ذاریات/20و21)
و آیات بسیار دیگری که بیان همه آن ها در این مختصر نمی گنجد.آنچه از این آیات و نظائر آن پیداست، این است که نگاه به آیات آفاقی و انفسی، راهنمای انسان به سوی ایمان و یقین است. در این مسیر، این انبیاء و اولیاء الهی هستند که از جانب خدای متعال، معلّم بشریّتند و انسان را با ارائه ادلّه و معجزات، و مکارم اخلاق و احکام و آداب الهی، به سر منزل مقصود که همان عبودیّت است، می رسانند. امّا در مسیر عبودیّت و سیر راه های بندگی، خدای متعال شیوه دیگری را نیز به کار گرفته است که هر انسانی از پیمودن آن ناگزیر است، و آن طریق آزمایش و امتحان است. «أَفَحَسِبَ النّاسُ أَن یُترَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنّا وَ هُم لا یُفتَنُونَ». آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم»، به حال خود رها مىشوند و آزمايش نخواهند شد؟! (سوره عنکبوت/2).
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ». و بدانيد اموال و اولاد شما، وسيله آزمايش است و (براى كسانى كه از عهده امتحان برآيند،) پاداش عظيمى نزد خداست! (سوره انفال/28).
«كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُون». هر انسانى طعم مرگ را مىچشد! و شما را با بدي ها و خوبي ها آزمايش مىكنيم و سرانجام به سوى ما بازگردانده مىشويد. (سوره انبیاء/35).
«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلى حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِين». بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مىپرستند (و ايمان قلبيشان بسيار ضعيف است) همين كه (دنيا به آنها رو كند و نفع و) خيرى به آنان برسد، حالت اطمينان پيدا مىكنند اما اگر مصيبتى براى امتحان به آنها برسد، دگرگون مىشوند(و به كفر رو مىآورند)! (به اين ترتيب) هم دنيا را از دست دادهاند، و هم آخرت را و اين همان خسران و زيان آشكار است.(سوره حج/11).
« وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ يَمْشُونَ فِي الْأَسْواقِ وَ جَعَلْنا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَ تَصْبِرُونَ وَ كانَ رَبُّكَ بَصِيراً». ما هيچ يك از رسولان را پيش از تو نفرستاديم مگر اينكه غذا مىخوردند و در بازارها راه مىرفتند و بعضى از شما را وسيله امتحان بعضى ديگر قرار داديم، آيا صبر و شكيبايى مىكنيد (و از عهده امتحان برمىآييد)؟! و پروردگار تو همواره بصير و بينا بوده است. (سوره فرقان/20).
« فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُون». هنگامى كه انسان را زيانى رسد، ما را (براى حلّ مشكلش) مىخواند سپس هنگامى كه از جانب خود به او نعمتى دهيم، مىگويد: «اين نعمت را بخاطر كاردانى خودم به من دادهاند» ولى اين وسيله آزمايش (آنها) است، امّا بيشترشان نمىدانند. (سوره زمر/49).
مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام درباره دنیا این گونه می فرمایند: « الدّنيا دار بالبلاء محفوفة». دنیا خانه ای است که به بلا ها و آزمایش ها پیچیده شده است.(3)
در واقع انسان ها در سختی ها و ناملایمات است که ورزیده شده و به توان اصلی و استعدادهای خود پی می برند، البته در صورتی که برای عبور از این سختی ها، مسیر درست را انتخاب نموده و با صبر و بردباری و توکّل به خدای متعال و توسّل به اولیاء الهی، از این آزمایشات سر بلند بیرون آیند.«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ ألَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُون». به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است!» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مىشوند، كه: «نترسيد و غمگين مباشيد، و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است.(سوره فصّلت/30)
«إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ * أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُون». كسانى كه گفتند: «پروردگار ما اللَّه است»، سپس استقامت كردند، نه ترسى براى آنان است و نه اندوهگين مىشوند* آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن مىمانند اين پاداش اعمالى است كه انجام مىدادند.(سوره احقاف/13و14).
برای سربلند بیرون آمدن از آزمایشات الهی تنها ایمان داشتن کفایت نمی کند، بلکه در کنار آن عنصر دیگری لازم است، که همان عمل صالح می باشد. در جای جای قرآن کریم هر گاه از ایمان سخن به میان آمده، در کنار آن عمل صالح نیز بیان شده است.
«وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيها خالِدُون». به كسانى كه ايمان آورده، و كارهاى شايسته انجام دادهاند، بشارت ده كه باغ هايى از بهشت براى آن هاست كه نهرها از زير درختانش جاريست. هر زمان كه ميوهاى از آن، به آنان داده شود، مىگويند: «اين همان است كه قبلا به ما روزى داده شده بود. (ولى اينها چقدر از آنها بهتر و عاليتر است.)» و ميوههايى كه براى آنها آورده مىشود، همه (از نظر خوبى و زيبايى) يكسانند. و براى آنان همسرانى پاك و پاكيزه است، و جاودانه در آن خواهند بود. (سوره بقره/25).
«وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُون». و آن ها كه ايمان آورده، و كارهاى شايسته انجام دادهاند، آنان اهل بهشتند و هميشه در آن خواهند ماند. (سوره بقره/82).
آیاتی که دلیل بر این مدّعی است بیش از آن است که در این مختصر گنجانده شود. برای مشاهده آیات بیشتر می توانید به این آیات مراجعه نمائید: بقره/277، آل عمران/57، نساء/57، نساء/122، نساء/173، مائده/9، مائده/93، اعراف/42، یونس/4، یونس/9 و ... .
نتیجه و خلاصه آن چه گذشت
جمع بندی آنچه گفته شد این است که جهان آفرینش برای این آفریده شده است که انسان، از آن در مقام علم و عمل بهره گیرد تا با پشت سر گذاردن امتحانات پروردگار و موفقیّت در آن ها به مقام عبودیّت نائل آید و در این راه تنها داشتن ایمان کفایت نمی کند و این عمل صالح است که در کنار ایمان نتیجه نهایی را حاصل می سازد.
و امّا تقوا و معنای آن
عمل صالح تنها در پرتو گنجینه ای به نام "تقوا" تحقّق پذیر است. به عبارت دیگر بدون رعایت تقوا نمی توان به عبودیّت که هدف خلقت انسان است دست پیدا کرد. تقوا در لغت از ماده « الوِقَايَةُ» است، به معنای: حفظُ الشّيءِ ممّا يؤذيه و يضرّه. حفظ کردن شیء از آن چه باعث اذیّت و ضرر به آن می شود.(4) که معنای آن بدین اعتبار: «محفوظ داشتن خود و پرهیز کردن» می باشد.(5)
در تفسیر دقیق «تقوا» در اصطلاح، باید به کلمات گهربار ائمّه اطهار علیهم السّلام مراجعه نمود.
* قال رسول الله صلّی الله علیه و آله: «تَمَامُ التَّقْوَى أَنْ تَتَعَلَّمَ مَا جَهِلْتَ وَ تَعْمَلَ بِمَا عَلِمْت». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: تمام تقوا این است که آن چه را نمی دانی بیاموزی و به آن چه آموختی عمل کنی.(6)
* أنَّ رسول الله صلّی الله علیه و آله قال: «أَتْقَى النَّاسِ مَنْ قَالَ الْحَقَّ فِيمَا لَهُ وَ عَلَيْه». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: با تقواترین مردم کسی است که حقیقت را بگوید گرچه به سود یا زیان او باشد.(7)
* قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله: «اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَكُنْ أَتْقَى النَّاسِ». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: به واجبات خدا عمل کن تا با تقواترین مردم باشی.(8)
* قال علیٌّ علیه السّلام: «التَّقْوَى أَنْ يَتَّقِيَ الْمَرْءُ كُلَ مَا يُؤْثِمُه». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا این است که انسان پرهیز کند از هرآن چیزی که او را به گناه می اندازد.(9)
* قال علیٌّ علیه السّلام: «الْمُتَّقِي مَنِ اتَّقَى الذُّنُوب». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: با تقوا کسی است که از گناهان بپرهیزد.(10)
* قال علیٌّ علیه السّلام: «رَأْسُ التَّقْوَى تَرْكُ الشَّهْوَةِ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: اساس و رأس تقوا ترک شهوت (تمایلات شیطانی) است.(11)
* قال علیٌّ علیه السّلام: «عِنْدَ حُضُورِ الشَّهَوَاتِ وَ اللَّذَّاتِ يَتَبَيَّنُ وَرَعُ الْأَتْقِيَاءِ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هنگام پیشامد شهوت ها و لذّت هاست که پرهیزگاری اهل تقوا آشکار می شود.(12)
* قال علیٌّ علیه السّلام: «مِلَاكُ الْتُّقَى رَفْضُ الدُّنْيَا». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: ملاک تقوا رها کردن دنیا است.(البته ناگفته نماند منظور از دنیا در این روایت که سفارش به ترک آن شده است-با توجّه به روایات دیگر از اهل بیت علیهم السّلام- دنیائی است که باعث غفلت از خدای متعال گردد).(13)
*عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ [اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ] فَقَالَ: يُطَاعُ فَلَا يُعْصَى وَ يُذْكَرُ فَلَا يُنْسَى وَ يُشْكَرُ فَلَا يُكْفَرُ». از ابابصیر روایت شده است که گفت: از امام صادق علیه السّلام درباره کلام خدای عزّ و جلّ [تقوای الهی پیشه کنید به صوری که حق تقوای خدا را به جا آورید] پرسیدم، حضرت فرمودند: اطاعت شود و نافرمانی نشود، پیوسته یاد شود و فراموش نگردد و شکرش به جا آورده شود و ناسپاسی نشود.(14)
بنابراین انسانی در کنار ایمان، موفّق به انجام عمل صالح و به تبع آن قبولی در آزمون های الهی است که اهل پرهیز باشد. پرهیز از آن چه خدای متعال از آن نهی فرموده و ارتکاب آن انسان را از تقرّب به درگاه الهی باز می دارد.
تقوا در قرآن
در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که سفارش به تقوا نموده و ثمرات عدیده ای که بر آن مترتّب است را برای اهل بصیرت بیان می نماید. ما به اقتضاء حال و مجال، به قسمتی از این آیات شریفه اشاره می نمائیم.
1-«... إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِين». ... هر كس تقوا پيشه كند، و شكيبايى و استقامت نمايد، (سرانجام پيروز مىشود) چرا كه خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمىكند. (سوره یوسف/90).
2-«... وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً* وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِب ...». ... و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مىكند* و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مىدهد ... . (سوره طلاق/2و3)
3-«... وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرا». ... و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند كار را بر او آسان مىسازد. (سوره طلاق/4).
4-«... وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْرا». ... و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهانش را مىبخشد و پاداش او را بزرگ مىدارد. (سوره طلاق/5).
5-«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون». ... و تقوا پيشه كنيد، تا رستگار گرديد. (سوره بقره/189).
6-«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِين». ... و از خدا بپرهيزيد (و زياده روى ننماييد)! و بدانيد خدا با پرهيزكاران است. (سوره بقره/194).
7-«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِين». ... و از خدا بپرهيزيد و بدانيد او را ملاقات خواهيد كرد و به مؤمنان، بشارت ده. (سوره بقره/223).
8-«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيم». ... از خدا بپرهيزيد! و خداوند به شما تعليم مىدهد خداوند به همه چيز داناست. (سوره بقره/282).
9-«قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ». بگو: «آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين (سرمايههاى مادى)، بهتر است؟» براى كسانى كه پرهيزگارى پيشه كردهاند، (و از اين سرمايهها، در راه مشروع و حق و عدالت، استفاده مىكنند،) در نزد پروردگارشان (در جهان ديگر)، باغ هايى است كه نهرها از پاىِ درختانش مىگذرد، هميشه در آن خواهند بود و همسرانى پاكيزه، و خشنودى خداوند (نصيب آنهاست). و خدا به (امورِ) بندگان، بيناست. (سوره آل عمران/15).
10-«لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرار». ولى كسانى (كه ايمان دارند، و) از پروردگارشان مىپرهيزند، براى آنها باغ هايى از بهشت است، كه از زير درختانش نهرها جارى است، هميشه در آن خواهند بود. اين، نخستين پذيرايى است كه از سوى خداوند به آنها مىرسد و آنچه در نزد خداست، براى نيكان بهتر است. (سوره آل عمران/198).
11-«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيم». و اگر اهل كتاب ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند، گناهان آنها را مىبخشيم و آنها را در باغهاى پرنعمت بهشت، وارد مىسازيم. (سوره مائده/65).
12-« وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون». و اين كتابى است پر بركت، كه ما (بر تو) نازل كرديم، از آن پيروى كنيد، و پرهيزگارى پيشه نمائيد، باشد كه مورد رحمت (خدا) قرار گيريد. (سوره انعام/155).
13-«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُون». و اگر اهل شهرها و آبادي ها، ايمان مىآوردند و تقوا پيشه مىكردند، بركات آسمان و زمين را بر آن ها مىگشوديم ولى (آنها حق را) تكذيب كردند ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم (سوره اعراف/96).
14-«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ». اى كسانى كه ايمان آوردهايد! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، براى شما وسيلهاى جهت جدا ساختن حقّ از باطل قرار مىدهد (روشنبينى خاصّى كه در پرتو آن، حقّ را از باطل خواهيد شناخت) و گناهانتان را مىپوشاند و شما را مي آمرزد و خداوند صاحب فضل و بخشش عظيم است. (سوره انفال/29).
15-«وَ قِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا ما ذا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا خَيْراً لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِين». (ولى هنگامى كه) به پرهيزگاران گفته مىشد: «پروردگار شما چه چيز نازل كرده است؟» مىگفتند: «خير (و سعادت)» (آرى،) براى كسانى كه نيكى كردند، در اين دنيا نيكى است و سراى آخرت از آن هم بهتر است و چه خوب است سراى پرهيزگاران. (سوره نحل/30).
16-«ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيها جِثِيًّا». سپس آنها را كه تقوا پيشه كردند از آن (جهنّم) رهايى مىبخشيم و ظالمان را- در حالى كه (از ضعف و ذلّت) به زانو درآمدهاند- در آن رها مىسازيم. (سوره مریم/72).
17-«لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَعْدَ اللَّهِ لا يُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعاد». ولى آنها كه تقواى الهى پيشه كردند، غرفههايى در بهشت دارند كه بر فراز آنها غرفههاى ديگرى بنا شده و از زير آنها نهرها جارى است اين وعده الهى است، و خداوند در وعده خود تخلّف نمىكند. (سوره زمر/20).
18-«وَ يُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ يَحْزَنُون». و خداوند كسانى را كه تقوا پيشه كردند با رستگارى رهايى مىبخشد، هيچ بدى به آنان نمىرسد و هرگز غمگين نخواهند شد. (سوره زمر/61).
19-«وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِين». و كسانى كه تقواى الهى پيشه كردند گروه گروه به سوى بهشت برده مىشوند، هنگامى كه به آن مىرسند درهاى بهشت گشوده مىشود و نگهبانان به آنان مىگويند: «سلام بر شما! گوارايتان باد اين نعمتها! داخل بهشت شويد و جاودانه بمانيد. (سوره زمر/73).
20-«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيم». اى كسانى كه ايمان آوردهايد! تقواى الهى پيشه كنيد و به رسولش ايمان بياوريد تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و براى شما نورى قرار دهد كه با آن (در ميان مردم و در مسير زندگى خود) راه برويد و گناهان شما را ببخشد و خداوند غفور و رحيم است. (سوره حدید/28).
21-«بَلى مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِين». آرى، كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد، (خدا او را دوست مىدارد زيرا) خداوند پرهيزگاران را دوست دارد. (سوره آل عمران/76).
22-«... إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين». ... خدا، تنها از پرهيزگاران مىپذيرد. (سوره مائده/27).
23-«أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِين». يا بگويد: اگر خداوند مرا هدايت مىكرد، از پرهيزگاران بودم. (سوره زمر/57).
24-«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقامٍ أَمِين». پرهيزگاران در جايگاه امنى قرار دارند.(سوره دخان/51).
25-«... وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِين». ... امّا خداوند يار و ياور پرهيزگاران است. (سوره جاثیه/19).
و ...
نتیجه آیات
از آیاتی که مِن باب نمونه ذکر شد، می توان به ثمرات مهمّی از تقوا پی برد که برخی از آن ها را مرور می کنیم:
1-اجر و پاداش اخروی که شامل: باغ های پر نعمت بهشت، منازل، چشمه سارها و همسران پاکیزه و ... می باشد. 2-نشان دادن راه نجات. 3-دادن روزی از جائی که گمان نمی رود. 4-آسان شدن امور. 5-پوشیده شدن گناهان از غیر خدای متعال. 6-آمرزیده شدن گناهان. 7-بزرگ شدن پاداش. 8-باعث رستگاری. 9-همراهی با خدای متعال. 10-دادن علم. 11-خشنودی و رضوان خدای تعالی. 12-کسب رحمت الهی. 13-گشایش در برکات آسمانی و زمینی. 14-تحصیل فرقان(نیروی تمییز حقّ از باطل-بصیرت). 15-جایگاه نیکو. 16-نجات از جهنّم. 17-رهائی از حزن و اندوه. 18-نجات از بدی ها. 19-استقبال نگهبانان بهشت. 20-اکتساب دو سهم از رحمت حضرت حقّ عزّوجلّ. 21-زندگی میان مردم با نوری که ظلمت جهل و گناه را برطرف می سازد. 22-محبوب خدا شدن. 23-قبول اعمال. 24-هدایت الهی. 25-امنیّت. 26-نصرت الهی. و ... .
تقوا در روایات اهل بیت عصمت علیهم السّلام
1-قَالَ النَّبِيُّ صلّی الله علیه و سلّم: «مَنِ اتَّقَى اللَّهَ عَاشَ قَوِيّاً وَ سَارَ فِي بِلَادِ عَدُوِّهِ آمِناً». رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر کس تقوای الهی داشته باشد، نیرومند زندگی می کند و در سرزمین دشمن خود ایمن تردّد خواهد کرد.(15)
2-قال علیٌّ علیه السّلام: «عَلَيْكَ بِالتُّقَى فَإِنَّهُ خُلُقُ الْأَنْبِيَاءِ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: بر تو باد به رعایت تقوا، به درستی که تقوا خلق و خوی انبیاء است.(16)
3-قال علیٌّ علیه السّلام: «ألتّقوى لا عِوَضَ عنهُ وَ لا خَلَف فيه». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا هیچ عوض و جایگزینی ندارد.(17)
4-عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَالَ: «... أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، فَإِنَّ التَّقْوَى أَفْضَلُ كَنْزٍ، وَ أَحْرَزُ حِرْزٍ، وَ أَعَزُّ عِزٍّ، فِيهَا نَجَاةُ كُلِّ هَارِبٍ، وَ دَرَكُ كُلِّ طَالِبٍ، وَ ظَفَرُ كُلِّ غَالِبٍ، وَ أَحُثُّكُمْ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ، فَإِنَّهَا كَهْفُ الْعَابِدِينَ، وَ فَوْزُ الْفَائِزِينَ، وَ أَمَانُ الْمُتَّقِينَ». از ابن عبّاس روایت است که (روزی) امیرالمؤمنین علیه السّلام خطبه خواندند و فرمودند: ... شما را به تقوای الهی سفارش می کنم، به درستی که تقوا بالاترین گنج، محکم ترین پناهگاه، و عزیزترین عزّت است. در آن نجات هر فراری و امید هر جوینده ای و پیروزی هر پیروزی است. و شما را بر طاعت خدا برمی انگیزم، همانا که طاعت خدا پناه عبادت کنندگان و رستگاری رستگاران و امان اهل تقواست.(18)
5-قال علیٌّ علیه السّلام: «التَّقْوَى غَايَةٌ لَا يَهْلِكُ مَنْ تَبِعَهَا وَ لَا يَنْدَمُ مَنْ يَعْمَلُ بِهَا لِأَنَّ بِالتَّقْوَى فَازَ الْفَائِزُونَ وَ بِالْمَعْصِيَةِ خَسِرَ الْخَاسِرُون». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا هدفی است که هر کس از آن تبعیّت کند هلاک نمی شود و هر کس بدان عمل کند پشیمان نمی گردد، زیرا به وسیله تقواست که رستگاران رستگار شدند و به سبب معصیت است که زیان کاران زیان کردند.(19)
6- قال علیٌّ علیه السّلام: «إِنَّ مَنْ فَارَقَ التَّقْوَى أُغْرِيَ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ وَ وَقَعَ فِي تِيهِ السَّيِّئَاتِ وَ لَزِمَهُ كَثِيرُ التَّبِعَاتِ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هر کس از تقوا جدا شود، شیفته لذّت ها و شهوات می گردد و در بیابان سرگردان کننده گناهان می افتد و تبعات و پیامدهای (ناگوار) کثیری گریبانش را خواهد گرفت.(20)
7- قَالَ علیٌّ علیه السّلام: «إنّ تقوى اللّهِ عمارةُ الدّينِ وَ عِمادُ اليقينِ وَ إنّها لَمِفتاحُ صلاحٍ وَ مِصباحُ نَجاحٍ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: به درستی که تقوا آبادانی دین و تکیه گاه یقین است و همانا تقوا کلید صلاح و چراغ نجات است.(21)
8- قَالَ علیٌّ علیه السّلام: «مَنْ غَرَسَ أَشْجَارَ التُّقَى جَنَى ثِمَارَ الْهُدَى». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هر کس درختان تقوا را بکارد، میوه های هدایت می چیند.(22)
9- قال علیٌّ علیه السّلام: «ثَوْبُ الْتُّقَى أَشْرَفُ الْمَلَابِسِ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: لباس تقوا، شریف ترین لباس هاست.(23)
10- قال علیٌّ علیه السّلام: «مَن أَشعَرَ التَّقوى قَلبَهُ بَرَّزَ مَهَلُهُ، وَ فازَ عَمَلُهُ». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هر کس تقوا را لباس زیرین دل خود نماید، در خیر و نیکی از دیگران سبقت گرفته و عملش موفّق خواهد شد.(24)
11- قال علیٌّ علیه السّلام: « ألتّقوى حصن المؤمن». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا دژ مؤمن است.(25)
12- قَالَ علیٌّ علیه السّلام: «التُّقَى رَئِيسُ الْأَخْلَاق». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا رئیس تمام خوی هاست.(26)
13- قَالَ علیٌّ علیه السّلام: «فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِكُمْ وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِكُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِكُمْ وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِكُمْ وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِكُمْ وَ جِلَاءُ [غِشَاءِ] عَشَا أَبْصَارِكُمْ وَ أَمْنُ فَزَعِ جَأْشِكُمْ وَ ضِيَاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِكُم». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا و ترس از خدا، داروى بيماري هاى قلوب، بينائى دلها، شفاى آلام جسمانى، صلاح و مرهم زخم هاى جان ها، پاكيزه كننده آلودگى ارواح، جلاى نابينائى چشمها، امنيت در برابر نا آرامي ها و اضطراب ها و روشنائى تيرگي هاى شما است.(27)
14-قال علیٌّ علیه السّلام: «ألتّقوى آكدُ سببٍ بينَكَ وَ بينَ اللّهِ إن أخَذتَ بِهِ وَ جُنَّةٌ مِن عذابٍ أليمٍ». مولاامیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: تقوا محکم ترین رشته میان تو و خداست اگر به آن چنگ زنی، و سپری از عذاب دردناک است.(28)
15- قال أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السّلام: «كُونُوا بِقَبُولِ الْعَمَلِ أَشَدَّ اهْتِمَاماً بِالْعَمَلِ فَإِنَّهُ لَا يَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوَى وَ كَيْفَ يَقِلُّ عَمَلٌ يُتَقَبَّل». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: به پذیرفته شدن عمل بیشتر اهتمام ورزید تا به خود عمل، زیرا عملی که با تقوا همراه باشد هرگز کم نیست، چگونه کم باشد عملی که پذیرفته می شود.(29)
16- قال علیٌّ علیه السّلام: «مَنِ اتَّقَى اللَّهَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِ ضِيقٍ مَخْرَجاً». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: هر کس تقوای الهی را رعایت کند، خداوند او را از هر غمی برهاند و از هر تنگنائی خارج نماید.(30)
17-قال علیٌّ علیه السّلام: «... فَمَنْ أَخَذَ بِالتَّقْوَى عَزَبَتْ عَنْهُ الشَّدَائِدُ بَعْدَ دُنُوِّهَا وَ احْلَوْلَتْ لَهُ الْأُمُورُ بَعْدَ مَرَارَتِهَا وَ انْفَرَجَتْ عَنْهُ الْأَمْوَاجُ بَعْدَ تَرَاكُمِهَا وَ أَسْهَلَتْ لَهُ الصِّعَابُ بَعْدَ إِنْصَابِهَا وَ هَطَلَتْ عَلَيْهِ الْكَرَامَةُ بَعْدَ قُحُوطِهَا. وَ تَحَدَّبَتْ عَلَيْهِ الرَّحْمَةُ بَعْدَ نُفُورِهَا وَ تَفَجَّرَتْ عَلَيْهِ النِّعَمُ بَعْدَ نُضُوبِهَا وَ وَبَلَتْ عَلَيْهِ الْبَرَكَةُ بَعْدَ إِرْذَاذِهَا». مولا امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: ... آن كس كه دست به دامن تقوا زند، شدائد و سختى ها از وى دور گردند، تلخي ها شيرين، امواج ناراحتي هاى متراكم از هم گشوده، مشكلات پى در پى و خسته كننده آسان، مجد و عظمت و بزرگواري هاى از دست رفته همچون باران دانه درشت بر او فرو بارند، رحمت قطع شده خداوند به او توجّه كند، نعمت ها پس از فرو نشستن به جوشش آيند، و بركات كم شده، به فراوانى بر او ببارند.(31)
18-قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام: «زين [أَزْيَنُ] اللِّبَاسِ لِلْمُؤْمِنِ لِبَاسُ التَّقْوَى». امام صادق علیه السّلام فرمودند: لباس زیبای مؤمن [زیباترین لباس مؤمن] لباس تقواست.(32)
19-عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: «... مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَقَاهُ وَ مَنْ شَكَرَهُ زَادَهُ وَ مَنْ أَقْرَضَهُ جَزَاه». از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: هر کس تقوای الهی داشته باشد، خداوند او را حفظ می کند و هر کس شکر او را به جای آورد، خدا به او زیادتی و برکت عنایت خواهد کرد و هر کس به خدا قرض دهد (به خاطر خدا به گرفتاری قرض دهد) خدای متعال به او پاداش خواهد داد. (33)
20-عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام يَقُولُ: «مَا نَقَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْداً مِنْ ذُلِ الْمَعَاصِي إِلَى عِزِّ التَّقْوَى إِلَّا أَغْنَاهُ مِنْ غَيْرِ مَالٍ وَ أَعَزَّهُ مِنْ غَيْرِ عَشِيرَةٍ وَ آنَسَهُ مِنْ غَيْرِ بَشَرٍ». يعقوب بن شعيب گويد: شنيدم امام صادق عليه السّلام مي فرمود: خداى عزّ و جلّ بندهاى را از خوارى گناه به عزّت تقوى نبرد، جز آنكه بدون مال بى نيازش كند و بدون فاميل عزيزش كند و بدون آدمى مأنوسش كند (يعنى با خود مأنوسش سازد).(34)
21- عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: «الْقِيَامَةُ عُرْسُ الْمُتَّقِينَ». از امام صادق علیه السّلام روایت شده است: قیامت عروس (یا عروسی) تقواپیشگان است.(35)
22-قال الصّادق علیه السّلام: «قَدْ أَجْمَعَ اللَّهُ تَعَالَى مَا يَتَوَاصَى بِهِ الْمُتَوَاصُونَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ فِي خَصْلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هِيَ التَّقْوَى قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: [وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ] وَ فِيهِ جِمَاعُ كُلِّ عِبَادَةٍ صَالِحَةٍ وَ بِهِ وَصَلَ مَنْ وَصَلَ إِلَى الدَّرَجَاتِ الْعُلَى وَ الرُّتَبِ الْقُصْوَى وَ بِهِ عَاشَ مَنْ عَاشَ بِالْحَيَاةِ الطَّيِّبَةِ وَ الْأُنْسِ الدَّائِمِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ: [إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ* فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِر]». حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: خداوند متعال همه وصيت ها را كه از اوّلين و آخرين رسيده است، در يك موضوع جمع فرموده است، مىفرمايد: [و ما به كسانى كه پيش از شما، كتاب آسمانى به آنها داده شده بود، سفارش كرديم، (همچنين) به شما (نيز) سفارش مىكنيم كه از (نافرمانى) خدا بپرهيزيد.] و تقوى مجموعه هر گونه عبادت صالحى است، و به سبب آن به درجات بلند و مرتبتهاى بالا رسيده است هر كسى كه موفق شده است، و به وسیله آن زندگی نموده، هر کسی که پاك و با انس همیشگی زندگى كرده است. خداوند عزّ و جلّ مىفرمايد: [يقيناً پرهيزگاران در باغها و نهرهاى بهشتى جاى دارند، در جايگاه صدق نزد خداوند مالك مقتدر!].(36)
23-رَوَى أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمِيثَمِيُّ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ قَالَ قَرَأْتُ جَوَاباً مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام إِلَى رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ: «أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ ضَمِنَ لِمَنِ اتَّقَاهُ أَنْ يُحَوِّلَهُ عَمَّا يَكْرَهُ إِلَى مَا يُحِبُّ- وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُخْدَعُ عَنْ جَنبِهِ وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِطَاعَتِه».
احمد بن حسين ميثمى از يكى از يارانش روايت كرده است كه گفت: در پاسخى از حضرت صادق عليه السّلام به يكى از اصحابشان خواندم كه نوشته بودند: امّا بعد، من تو را به تقواى خداى عزيز و جليل سفارش مىكنم، چون براى متّقى، تضمين كرده است كه وى را از آن چه بدش می آید، به آنچه محبوب اوست، تغییر دهد و از راهى كه گمانش را نمىبرد، به او روزى برساند. خداى عزيز و جليل از طرف خود كسى را فريب نمىدهد و آنچه در نزد اوست جز از طريق طاعتش به دست نمىآيد.(37)
24-كَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السّلام إِلَى سَعْدٍ الْخَيْرِ: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَمَّا بَعْدُ ... إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقِي بِالتَّقْوَى عَنِ الْعَبْدِ مَا عَزَبَ عَنْهُ عَقْلُهُ وَ يُجْلِي بِالتَّقْوَى عَنْهُ عَمَاهُ وَ جَهْلَهُ وَ بِالتَّقْوَى نَجَا نُوحٌ وَ مَنْ مَعَهُ فِي السَّفِينَةِ وَ صَالِحٌ وَ مَنْ مَعَهُ مِنَ الصَّاعِقَةِ وَ بِالتَّقْوَى فَازَ الصَّابِرُونَ وَ نَجَتْ تِلْكَ الْعُصَبُ مِنَ الْمَهَالِك ...». حضرت باقر علیه السّلام به سعدالخیر نوشتند: بسم الله الرحمن الرحیم، امّا بعد ... خداوند عزّ و جلّ به واسطه تقوا آن چه را که عقل بنده به آن نمی رسد، از وی دور می گرداند و به وسیله تقوا کوری و نادانی او را بر طرف می سازد. به کمک تقوا بود که نوح و کسانی که با او در کشتی بودند نجات یافتند و صالح و پیروانش از صاعقه رستند و با تقواست که اهل صبر کامیاب شدند و آن گروه ها از مهلکه ها رهایی یافتند....(38)
سزاوار است در پایان این قسمت به موعظه ای از مولای متّقیان امیرمؤمنان علی علیه السّلام اشاره کنیم که در آن آثار چشم گیری از تقوای الهی برشمرده شده است و حضرت در کلامی شیوا نتیجه رعایت تقوا را زهد در دنیا معرّفی می نمایند. با دقّت در کلمات این موعظه عرشی، انسانِ آگاه به خوبی اذعان می کند که در اهمیّت رعایت تقوا اگر نبود جز همین کلامِ مولا علیه السّلام، هر آینه کفایت می کرد. در واقع می توان این حدیث شریف را مقدّمه مناسبی برای خطبه همام بر شمرد، جملاتی که با اعجاز علمی و معنوی خود، جان های تشنه معارف الهی را از زلال چشمه علوی نوشانده و در ادامه، خطبه ملکوتی امام الأتقیاء و عماد الأولیاء امیرالمؤمنین علیه السّلام خطاب به همام رضوان الله علیه، دل های آماده ایشان را نورانی و سیراب می سازد. البته به جهت اختصار و عدم اطاله کلام، ناچار شدیم ترجمه کلمات گهربار حضرت را بیان نموده و مطالعه متن عربی حدیث شریف را به آدرس مندرج در پاورقی ارجاع دهیم.
25-امام صادق عليه السّلام فرمودند: امير المؤمنين عليه السّلام به يكى از اصحابشان به عنوان موعظه نوشتند:
«تو را و خودم را به تقواى كسى سفارش مي كنم كه نافرمانيش روا نيست و اميد و بىنيازى جز به او و از او نباشد، زيرا هر كه از خدا پروا كرد، عزيز و قوى شد و سير و سيراب گشت و عقلش از اهل دنيا بالا برده می شود، تنها پيكرش همراه اهل دنياست، ولى دل و خردش نگران آخرت است، آنچه را از محبّت دنيا چشمش ديده، نور قلبش خاموش نموده، حرامش را پليد دانسته و از شبهاتش دورى گزيده، به خدا كه به حلال خالص دنيا هم توجه ننموده جز به مقدارى كه ناچار از آن است، مانند پاره نانى كه به پيكرش نيرو دهد و جامهاى كه عورتش را بپوشاند، آن هم از درشت ترين خوراك (غذاهای ساده نه غذاهای گران و تشریفاتی که مناسب مجالس ثروتمندان بی درد و بی تفاوت است) و ناهموارترين لباسى (لباس ساده و بی آلایشی که انسان را از یاد خدا غافل نساخته و متمایل به دنیا نمی کند) كه به دستش آيد، و نسبت به آن چه ناچار هم مي باشد، اطمينان و اميدى ندارد، و اطمينان و اميدش به آفريننده همه چيز است. (در مسیر تقوا و بندگی خدا) تلاش و كوشش می كند و تنش را به زحمت می اندازد تا جائی که استخوان هايش نمودار می شود و ديدگانش به گودى می رود، و خداوند در عوض (آن)، نيروى بدنى و توانائى عقلي به او می دهد، و آنچه در آخرت برايش اندوخته بيشتر است، دنيا را رها كن كه محبّت دنيا، كور و كر و لال و زبون كند، پس در آن چه از عمرت باقيمانده جبران گذشته نما و فردا و پس فردا مگو، زيرا پيشينيانت كه هلاك شدند، به خاطر پايدارى بر آرزوها و امروز و فردا كردن بود، تا آن كه ناگهان فرمان خدا به سويشان آمد (مرگشان رسيد) و آن ها غافل بودند، سپس بر روى تابوت به سوى گورهاى تنگ و تاريك خود رهسپار گشته و فرزندان و اهل بيتش او را رها كردند، پس با دلى متوجّه و از همه بريده و ترك دنيا نموده، با تصميمى كه شكست و بريدگى ندارد، به سوى خدا رود. خدا من و تو را بر اطاعتش يارى كند و به موجبات رضايتش موفّق دارد.(39)
حال مسأله مهمّ این جاست که اهل تقوا، دقیقاً از چه چیز هائی باید پرهیز کنند؟، و اساساً متّقین(پرهیزکاران) چه صفاتی دارند؟ تا با مراجعه به آن موارد و صفات، در کسب تقوا و نتیجتاً انجام عمل صالح، موفّق و پیروز باشیم. در این زمینه یکی از بهترین منابع و مراجع، کلام شیوائی از امیر کلام، باب علم نبیّ صلّی الله علیه و آله و سلّم، مولانا امیرالمؤمنین علیه السّلام است که در کتاب شریف نهج البلاغه(دشتی) خطبه 193، با عنوان خطبه همّام، شهرت پیدا کرده است و راه گشای تشنگان طریق حقیقت و سالکان به سوی معبود یگانه می باشد. مطالعه این خطبه بی نظیر از طرفی، شور و شعف وصف ناپذیری در دل های مشتاق ایجاد می کند و از سوی دیگر کوهی از درد و غم بر دل آزاد مردان عالم سرازیر می سازد. درد و غمی که منشأ آن غربت و خانه نشینی مردیست که این خطبه غرّاء، از دو لب مبارکش جاری گشته، شخصیّتی که به جای آن که عالمی از فیض وجود او سیراب شود و انوار علم و معنویّتش جهان را منوَّر کند، آن قدر در تنهائی و غربت به سر برد و حقّ او در روز روشن به تاراج رفت، تا عاقبت با دلی پر درد و فرقی از شمشیر حسادت و کینه شکافته، در فراق یار معصومه اش زهرای اطهر علیها السّلام، جان خود را در محراب عبادت و در حال سجود، به معبود خود تسلیم نمود و شربت شهادت را نوشید.
پی نوشت‌ها:
1. الجواهر السنية في الأحاديث القدسية (كليات حديث قدسى) ص 710.
2. تفسیر نمونه ج 22 ص 386.
3. غرر الحكم و درر الكلم ص 104.
4. المفردات فی غریب القرآن ج 1 ص 881.
5. قاموس قرآن ج 7 ص 236.
6. تنبيه الخواطر و نزهة النواظر ج 2 ص 120.
7. من لا يحضره الفقيه ج 4 ص 395.
8. الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 82.
9. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم ص 268.
10. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم ص 268.
11. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 263.
12. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 337.
13. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 486.
14. الزهد ص 17.
15. الدعوات (للراوندي) ص 292.
16. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 335.
17. غرر الحكم و درر الكلم ص 124.
18. الأمالي (للطوسي) ص 684.
19. تحف العقول ص 164.
20. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 154.
21. غرر الحكم و درر الكلم ص 241.
22. كنز الفوائد ج 1 ص 279.
23. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 217.
24. نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 741.
25. غرر الحكم و درر الكلم ص 56.
26. نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 548.
27. نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 312.
28. غرر الحكم و درر الكلم ص 117.
29. تنبيه الخواطر و نزهة النواظر ج 1 ص 64.
30. عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 435.
31. نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 313.
32. مصباح الشريعة ص 30.
33. المحاسن ج 1 ص 3.
34. الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 76.
35. الخصال ج 1 ص 13.
36. مصباح الشّریعة ص 163.
37. عدة الداعي و نجاح الساعي ص 306.
38. الكافي (ط - الإسلامية) ج 8 ص 52.
39. الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 136.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
نویسنده: مسلم زکی زاده
خدا خیر بده به همتون و موفق باشین . روزه هاتون ام قبول