ولادت
علّامه بزرگوار، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی معروف به امين الاسلام طبرسى در حدود سال هاى 460 تا 470 هجرى به دنيا آمد. او از جمله اندیشمندان نادری است که هر چند در دانش های رایج عصر خویش خبره بود، ولی منزلت او در تفسیر، تمام ابعاد و جوانب علمی اش را تحت الشّعاع قرار داده، وی را به مثابه مفسّری سترگ در دنیای دانش و معرفت معرّفی نمود.
طبرسى را بسيارى از بزرگان، منسوب به طبرستان دانسته اند ولی برخی از محقّقین معتقدند که او منسوب به تفرش است. بيهقى نیز در كتاب تاريخ بيهق او را منسوب به تفرش مى داند و با توجّه به هم عصر بودن آنان و اين كه هر دو، چند سال در بيهق بوده اند و با يكديگر آشنايى نزديك داشته اند، قول بیهقی نیز مورد توجّه علماء قرار دارد.
اشتراك در عنوان
عنوان طبرسى بيشتر اوقات بر امين الاسلام طبرسى صاحب مجمع البيان اطلاق مى گردد. امّا علاوه بر او بر بعضى ديگر از بزرگان نيز اطلاق مى شود از جمله:
1- احمد بن على طبرسى مؤلّف كتاب احتجاج كه معاصر امين الاسلام است.
2- حسن بن فضل طبرسى فرزند امین الاسلام و نويسنده كتاب مكارم الأخلاق.
3- ابو محمّد بن فضل طبرسى كه معاصر امين الاسلام است و ابن شهر آشوب از او نيز روايت نقل كرده است و...
خاندان
خاندان طبرسى از جمله علماى بزرگ شيعه هستند. آنان آن چنان شهرتى در دنياى اسلام دارند و كتاب هايشان به قدرى مورد وثوق و اطمينان همگان است كه علّامه مجلسى در ابتداى بحار الأنوار وقتى به نام اين بزرگواران مى رسد مى گويد: «كتاب هاى خاندان طبرسى از نظر اطمينان و شهرت مانند خورشيدى در وسط آسمان مى درخشد و هيچ نيازى به تعريف يا توضيح ندارند». پدر او حسن بن فضل، خود از علماى عصر خويش بوده است. فرزند او رضى الدّين، حسن بن فضل طبرسى نيز چون خورشيدى در آسمان علم و زهد و تقوا مى درخشد. او از شاگردان پدر بوده و مؤلّف كتب فراوانى از جمله مكارم الأخلاق مى باشد. نوه امين الاسلام طبرسى نيز دنباله راه پدر و جدّ خويش را گرفته و كتابى ارزشمند چون مشكاة الأنوار از او به يادگار مانده است.
تحصیلات
فضل بن حسن دوران کودکی و تحصیل خود را در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم علیه السّلام گذراند و پس از چند سال حضور در مکتب، و فراگیری و خواندن و نوشتن و یادگیری قرائت قرآن ، خود را به منظور تحصیل علوم اسلامی و شرکت در جلسه درس بزرگان دین آماده ساخت. او در فراگیری علومی چون ادبیات عرب، قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و کلام فوق العاده تلاش کرد، بدان حد که در هر یک از رشته ها صاحب نظر گردید. با وجودی که در مدارس آن عصر علومی چون حساب، جبر و مقابله رایج نبود و کسی برای فراگیری آن رغبت نمی ورزید، او به سوی آن علوم شتافت و از صاحب نظران آن فن به شمار می آمد.
تعلیم و تربیت
امین الاسلام در راستای خدمت به مذهب حقّه تشیّع از تربیت شاگردانی مفید، غفلت نورزید. تربیت یافتگانی از مکتب او در جامعه مسلمین سر برآوردند که هر کدام هم چون ستاره ای در آسمان علم و ایمان درخشیده و مایه هدایت تشنگان حقیقت شدند. شاگردان مرحوم امين الاسلام طبرسى بسيارند، امّا از جمله چهره هاى سرشناس آن ها مى توان به:
1- فرزند بزرگوار او رضى الدّين حسن بن فضل طبرسى، صاحب كتاب شريف مكارم الأخلاق 2- ابن شهر آشوب مازندرانى، مؤلّف كتاب معالم العلماء 3- شيخ منتجب الدّين صاحب فهرست 4- قطب الدّين راوندى و... اشاره نمود.
امین الاسلام از منظر علماء
سيّد محسن امين صاحب اعيان الشيعه گويد: فضيلت و مقام طبرسى و بزرگوارى و عظمت وى در ميان علماى اماميه روشنتر از اين است كه بيان گردد، وفور علم و دانش و كمالات عاليه وى بر همگان واضح و مبرهن است و كسى را در اين مورد سخنى نيست، وثاقت و عدالت او نيز نزد علماى رجال مُحرَز و مسلَّم مي باشد، كتاب مجمع البيان بزرگ ترين شاهد بر وسعت اطّلاعات و كمال او است.
تفرشی در «نقد الرجال» گويد: طبرسى از ثقات و اجلّاء مذهب اماميه به شمار می رود. عدالت و فضيلت و شايستگى وى بر هيچ كس پوشيده نيست، تصانيف و تأليفات او هر كدام در موضوع خود كم نظير و قابل استناد مي باشد، آثار طبرسى در ميان آثار علماى شيعه مانند ستارگان فروزان مي درخشند.
میرزا محمّد باقر موسوی خوانساری در «روضات الجنّات» می نویسد: شيخ شهيد سعيد، و محقّق فقيه فريد، امين الدّين ابو علي فضل بن حسن طبرسى از فضلاى عالي قدر و محقّقين ارجمند است، طبرسى در فقه، حديث، تفسير، ادبيات، سر آمد علماى زمان خود بود و در هر دانشى تبحّر داشت. جلالت قدر و عظمت مقام وى در نزد همگان روشن و واضح است، تفسير مجمع البيان و جوامع الجامع وى از مهم ترين آثار علمى هستند كه وفور دانش و كثرت اطّلاعات او را بيان مي كنند.
محدّث نورى در خاتمه مستدرك چنين گويد: افتخار علماى اعلام و امين ملّت اسلام، مفسّر بزرگوار، فقيه ارجمند، ابو على فضل بن حسن طبرسى از بزرگان علماء و رجال كامل و با جلالت است، تفسير مجمع البيان كه از هنگام تأليف تا كنون مورد استفاده مفسّرين بوده و تمام جويندگان علوم قرآن از وى استفاده مي برند، از آثار اين عالم جليل القدر است، اين عالم بزرگوار تأليفات ديگرى نيز دارد كه هر كدام در موضوع خود جالب و قابل استفاده مي باشند.
تأليفات
بزرگانى چون بيهقى وقتى سخن از تأليفات طبرسى به ميان آورده اند تأليفات او را « كثير» دانسته اند، چرا كه طبرسى داراى تأليفات زيادى است. امّا آنچه به دست ما رسيده به 20 عنوان نمى رسد و قطعاً تأليفات او بيشتر از اين مقدار بوده.
از جمله كتب طبرسى عبارتند از:
1- مجمع البيان (در تفسير قرآن كه در 10 جلد تأليف شده. اين كتاب از بهترين تفاسير شيعه است و شهرتى جهانى دارد). 2- الكاف الشّاف من كتاب الكشّاف (خلاصه اى است از كتاب تفسير كشّاف زمخشرى). 3- جوامع الجامع (مصنّف اوّلين تفسيرى كه نوشت مجمع البيان بود و در آن زمان كشّاف زمخشرى را نديده بود امّا پس از اطلاع از كتاب كشّاف، تفسير جوامع الجامع را نوشت كه به طور مختصر، جامع فوايد مجمع البیان و كشّاف باشد). 4- المستمدّ من البيان (از البيان شيخ طوسى انتخاب شده). 5- الوافي در تفسير قرآن. 6- إعلام الورى بأعلام الهدى (در فضائل ائمه عليهم السّلام). 7- تاج المواليد در اَنساب. 8- الآداب الدينية للخزانة المعينية. 9- النور المبين. 10- كنوز النجاح. 11- عدة السفر و عمدة الحضر و... .
مجمع البیان اثری ماندگار
او با مدد گرفتن از خداوند سبحان و عنایات اهل بیت عصمت علیهم السّلام توفیق یافت تا نگارش کتابی را آغاز نموده و به پایان برساند که در نهایت فشردگی و پیراستگی و حسن نظم و ترتیب، حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعمّ از علم قرائت، اعراب و لغت، قصص، حدود و احکام و ... در بردارد و حاوی استدلالات بسیاری در صحّت اعتقادات خود اعمّ از اصول و فروع و معقول و منقول به گونه ای معتدل و مختصر و بالاتر از ایجاز و پایین تر از تفصیل می باشد. آزاد اندیشی، بلند نگری، سعه صدر، عفّت قلم و انصاف در پژوهش از خصایص بارزی است که در کتاب «مجمع البیان» وی به چشم می خورد. او خود را در منبع یا منابع محدودی محصور نساخت، بلکه اندیشه هالی مخالف و موافق را نظاره کرده، دامنه پژوهش و تحقیق را از مرزهای اندیشه خود گذراند. گرایش روحی بر نوشتن تفسیر با ابتکار و سبکی منحصر به فرد که از روزگار جوانی در علّامه طبرسی جولان داشت و همچنین تشویق یار و دوست نزدیکش، محمّد بن یحیی (از سادات آل زباره و از شخصیت های بر جسته سبزوار) دو عامل و انگیزه بود که او را به نگارش این اثر ماندگار دعوت نمود چنان که خود او در مقدمه کتاب بدان اشاره کرده است. برخی از مورّخان با بیان داستانی از طبرسی، انگیزه دیگری را در باب علّت نوشتن این تفسیر گران سنگ دخیل می دانند. آن حکایت از این قرار است: زمانی سکته ای بر علّامه عارض می شود و خاندانش به این گمان که او به رحمت ایزدی پیوسته است وی را به خاک می سپارند. او پس از مدّتی به هوش آمده، خود را درون قبر می بیند و هیچ راهی برای خارج شدن و رهایی از آن نمی یابد. در آن وضعیّت نذر می کند که اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد کتابی در تفسیر قرآن بنویسد. در همان شب قبرش به دست فرد کفن دزدی نبش می شود و آن گور کن پس از شکافتن قبر شروع به باز کردن کفن او می کند. در آن هنگام علّامه دست او را می گیرد! کفن دزد از ترس، تمام بدنش به لرزه می افتد. علّامه با او سخن می گوید، ولی ترس و وحشت آن مرد بیشتر می شود. علّامه طبرسی به منظور آرام ساختن او، ماجرای خود را شرح می دهد و پس از آن می ایستد. کفن دزد نیز آرام شده، با درخواست علّامه که قادر به حرکت نبود، او را بر پشت خود نهاده و به منزلش می رساند. طبرسی نیز به پاس زحمات آن گورکن، کفن خود را همراه مقدار بسیاری پول به او هدیه می کند، آن مرد نیز با مشاهده این صحنه توبه کرده، از کردار گذشته اش از درگاه خداوند طلب آمرزش می کند. طبرسی نیز پس از آن به نذر خود وفا نموده، کتاب مجمع البیان را می نویسد.
نظر برخی دانشمندان اهل سنّت در باره مجمع البیان
در حین بحث هائی که مطرح شد با نظرات علماء شیعه درباره اثر گران قدر «مجمع البیان» آشنا شدیم. خوب است آراء چند تن از دانشمندان عامّه (اهل سنّت) را در مورد این کتاب شریف بیان کنیم:
مفتی اعظم مصر «شیخ عبد المجید» و رئیس اسبق دانشگاه اسلامی »الازهر» می گوید: مجمع البیان کتابی است گرانقدر، سرشار از دانش و معرفت و آکنده از فوائد و معانی، با ترتیبی نیکو و شایسته، اگر بگویم این تفسیر سرآمد تمام تفاسیر قرآن و مرجع دانش ها و مباحث قرآنی است، مبالغه و گزاف نگفته ام، و راه خطا نپیموده ام.
استاد «شیخ شلتوت» پیشوا و منادی وحدت جهان اسلام و مفتی سابق مصر و رئیس دانشگاه الازهر،در مقدّمه مبسوطی که بر چاپ مصری مجمع البیان نگاشته اند، حقائق گسترده ای در حقّ این تفسیر آورده است که ما گزیده ای از گفتار و اظهار نظر او را در اینجا می‌آوریم: مجمع البیان در کتاب های تفسیری قرآن، بی همتا است، این تفسیر با گستردگی خاص و ژرفائی ویژه و عمق معانی و تنوّع بخش هایش و در تبویب، تنظیم و ویرایش مطالب، از امتیاز و ویژگی خاصّی برخوردار است که در میان تفاسیر پیشین چنین ترتیبی نبوده است و در میان آثار پس از آن نیز، کم نظیر است. سابقه ذهنی که از کتاب های گذشتگان داریم، این است که آیات و روایات را در مسائل مختلف گرد آوری می کنند و همه را هنگام بحث یک جا می آورند که گاهی فنّی به فن دیگر اختلاط و اشتباه می شود و خواننده نمی تواند خود را از میان آن مجموعه نجات دهد، گاهی به یک بعد از ابعاد مسأله در حدّ ملال آور پرداخته می شود و در برخی از ابعاد، در حدّ اخلال کوتاه می آیند، ولی تفسیر مجمع البیان شاید نخستین تفسیری باشد که توانسته است حقّ مطلب را اداء کند و توأم با طراوت بحث و عمق درس، این نظم و ترتیب و سبک عالی را داشته باشد.
«ذهبی« صاحب »التفسیر و المفسّرون« اظهار می دارد: حق این است که تفسیر طبرسی-گذشته از انگیزه های اعتقادی و اعتزالی که در لابلای صفحات خود جا داده است- کتاب بسیار بزرگی در موضوع خود می باشد و کاملاً می رساند که نویسنده، تبحّر کاملی در فنون مختلف از علم و معرفت داشته است، و مجمع البیان همان گونه که نویسنده اش اظهار می دارد، ترتیب خوب و زیبائی دارد و در هر موردی که وارد بحث شده اسـت در قرائت، لغت، وجوه اعراب، شرح معانی، شأن نزول، بیان ارتباط آیات و... به خوبی از عهده اش بیرون آمده است.
وفات
مفسّر بزرگ قرآن و عالم ربّانى، امين الاسلام طبرسى در مشهد مقدّس طوس زندگى مي كرد و از آن جا به سبزوار مهاجرت نمود. او در سبزوار به تدريس و تأليف مشغول بود تا سرانجام در همين شهر پس از عمری با برکت و زندگى سراسر تلاش و مجاهده در سال 548 هجرى ديده از جهان فرو بست و جنازه اش را به مشهد مقدّس انتقال دادند و در آن جا در مقبره قتلگاه در جوار مرقد شریف و نورانی امام هشتم حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السّلام به خاك سپردند. بنابر نقل بزرگانى چون علّامه سيّد محسن امين، طبرسى به مرگ طبيعى از دنيا نرفت؛ بلكه به دست دشمنان به شهادت رسيد، امّا از جزئيّات شهادت او اطّلاعى در دست نيست. مرقد شريف او که در ابتدای خیابان طبرسی (باغ رضوان) واقع شده است،هم اكنون نيز زيارتگاه شيعيان و ارادتمندان خاندان پيامبر عليهم السّلام است.
پی نوشت
برگرفته از: زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام (ترجمه إعلام الورى)، مقدمه، ص: 7/ گلشن ابرار ج1/ مجلّه درس هائی از مکتب اسلام شماره4 (از ص 24 تا 30)/ کتابشناسی نرم افزار جامع تفاسیر نور 5/2.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی زاده