کد مطلب: ۸۳
تعداد بازدید: ۲۶۶۱
تاریخ انتشار : ۰۸ مرداد ۱۳۹۴ - ۱۴:۲۶
معرفی مفاخر شیعه/8
شيخ بزرگ در جوار بارگاه امير مؤمنان علیه السّلام به بحث و تحقيق و تأليف خود ادامه داد و خدمت شايانى به اسلام نمود و گام بلندى در احياى فرهنگ غنى تشيّع برداشت و آن، تأسيس نخستين دانشگاه اسلامى در نجف است.‏
شیخ طوسی‏

ابوجعفر، محمّد بن حسن بن على طوسى، مشهور به «شيخ»- على الاطلاق- و «شيخ الطائفه» در رمضان المبارك سال 385 ق ( 995 ميلادى) در طوس ديده به جهان گشود. خاندان شيخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بوده‏ اند. پسرش شيخ ابو على ملقّب به «مفيد ثانى» فقيه جليل القدرى است و بنا بر نقل مستدرك ( ج 3، ص 498) كتابى به نام«أمالى» دارد و كتاب «النهايه» تأليف پدرش را نيز شرح كرده است. مطابق نقل كتاب «لؤلؤة البحرين» دختران شيخ طوسى نيز فقيهه و فاضله بوده‏ اند. شيخ ابو على فرزندى به نام «شيخ ابو الحسن» داشت كه بعد از پدرش مرجعيّت و رياست حوزه علميّه به او منتقل گرديد و حوزه علميّه نجف را توسعه داد. عماد طبرى گفته است: اگر صلوات بر غير انبيا روا بود، من بر اين مرد صلوات مى ‏فرستادم. او (پسر شيخ) در سال 540 هجرى درگذشت.

ادوار زندگى شيخ طوسى‏

زندگى شيخ را به پنج مرحله مى توان تقسيم كرد.

مرحله اول: 385- 408 (ه. ق) كه دوران ولادت در طوس و فراگيرى علوم دينى او مى باشد.

مرحله دوم: 408- 413 (ه. ق) كه شاگردى شيخ مفيد را نموده است.

مرحله سوم: 413- 436 (ه. ق) كه از وجود پر خير و بركت سيّد مرتضى بهره مند گشته است.

مرحله چهارم: 436- 448 (ه. ق) بزرگ و زعيم دينى مردم در بغداد بوده است.

مرحله پنجم: 448- 460 (ه. ق) مهاجرت او به نجف و تأسيس حوزه علميّه به دست مباركش و سرانجام رحلت مصيبت بارش در جوار حرم مولاى متقيان على علیه السّلام.

شيخ به مدت 23 سال( 385- 408) در زادگاه خود اقامت نمود و آن گاه براى كسب علم و دانش به بغداد مهاجرت كرد و به مدّت 5 سال( 408- 413) از محضر پر فيض شيخ مفيد، بهره گرفت. در اين هنگام كه از چشمه جوشان وجود سيّد مرتضى علم الهدى نيز استفاده مى نمود؛ پس از مرگ شيخ، حضور خويش را به مدّت 26 سال( 413- 436) نزد سيّد به خوبى حفظ كرد و خود نيز به تحقيق و تأليف و تدريس اشتغال داشت. پس از مرگ سيّد مرتضى، 12 سال در بغداد تنها مرجع و زعيم مذهبى شيعيان بود تا اين كه در سال 448 ق به نجف اشرف هجرت نمود.

اقامت شیخ در طوس‏

طوس يكى از چهار شهر معروف خراسان بود. اسناد تاريخى و نويسندگان ترجمه حال، درباره احوال اين ديار چندان مطلبى بيان نداشته اند. شيخ طوسى دركتاب «الفهرست»، خود را طوسى ناميده است. شهر طوس در زمان اقامت شيخ، زير سلطه و فشار سياسى تركان نومسلمان غزنوى قرار داشت كه بالتّبع شيعيان آسايشى نداشتند. شايد علّت اين كه برخى از مورّخين و تراجم نگاران، شيخ را شافعى مذهب دانسته اند؛ نفوذ و گسترش سياسى شافعيّه در خراسان باشد.

تاج الدّین السُّبكى مى گويد: سلطان محمود غزنوى نخست حنفى مذهب و سپس به شافعيّه گرايش پيدا كرد. امّا از لحاظ فرهنگى، شهر طوس يكى از پر آوازه ترين شهرهاست، زيرا از آن جا شاعرى همتاى فردوسى و نابغه اى در فقه و كلام و حديث و تفسير نظير شيخ طوسى،-رضوان الله علیهما- و محقّقى مانند خواجه نصير- عليه الرّحمة- و متكلّمى هم سنگ غزالى و اديبى چون نظام الملك برخاسته است.

شیخ طوسی در بغداد

در اين زمان ( دهه اوّل و دوّم اقامت شيخ) زمام امور بغداد به دست بويهيان شيعه مذهب است و شيعيان از اقتدار و نفوذ شايانى برخوردارند، مراكز علمى و فرهنگى نيز توسعه چشم گيرى يافته است. شيخ طوسى پس از اقامت در بغداد، در زمان شيخ مفيد به شرح كتاب «المقنعه» وى پرداخت و نام آن را « تهذيب الاحكام» گذارد. شيخ طوسى پس از بر شمارى آثار شيخ مفيد در كتاب «الفهرست» خود مى گويد: تمام اين كتاب ها را نزد او خوانده ايم، برخى يك بار و بعضى ديگر چند بار بر او قرائت شده و او شنيده است. سيّد مرتضى نيز از جايگاه علمى و سياسى ويژه اى برخوردار بود. شيخ طوسى از حوزه درسى سيّد - عليه الرحمه- در علم كلام و فقه و اصول استفاده كرد و اكثر آثار سيّد را بر وى قرائت نمود. شيخ الطائفه از سبك سيّد در فقه و اصول و كلام پيروى نمود و دو كتاب خلاف و مبسوط را به روش سيّد نگاشت. پس از وفات سيّد، مقام والاى مرجعيّت به شيخ منتقل گرديد. برجستگى علمى و نفوذ مذهبى و اجتماعى شيخ موجب گشت كه خليفه عباسى « القائم»، كرسى علم كلام را به وى عطا كند. طبيعى است كه شيخ به عنوان مرجع كلّ و رهبر شيعيان در قرن پنجم، ابتدا در بغداد و سپس در نجف، محل رجوع مردم باشد؛ به طورى كه گروه هاى مختلف مردم جهت پرداخت وجوه و پرسيدن مسائل شرعى خود، آهنگ وى مى نمودند.

شيخ طوسى، بنيانگذار حوزه علميّه نجف

ليكن ديرى نپاييد كه با ورود طغرل بيك به بغداد در سال 448، و درگیری هایی که میان شیعیان و مخالفینشان صورت گرفت، مخالفين به منزل شیخ يورش برده و كتابخانه و كرسى علم كلام و ديگر وسائل منزل وى را مقابل چشمان مردم به آتش كشيدند و شيخ ناچار به نجف اشرف هجرت كرد. آن طور كه به نظر مى رسد، نجف قبل از هجرت شيخ، از عمران و آبادى و رونق و علم بى نصيب، و صرفاً مزار و مدفن امير المومنين على علیه السّلام بوده است و جز گروهى كه كارشان خدمت به زوّار بوده، ديگر كسى زندگى نمى كرده است.‏

 شيخ بزرگ در جوار بارگاه امير مؤمنان علیه السّلام به بحث و تحقيق و تأليف خود ادامه داد و خدمت شايانى به اسلام نمود و گام بلندى در احياى فرهنگ غنى تشيّع برداشت و آن، تأسيس نخستين دانشگاه اسلامى در نجف است.‏ پس از پديد آمدن اغتشاش هايى كه بغداد را براى شيعيان نا امن كرد و سبب سوختن كتابخانه و خانه شيخ ‏الطائفه طوسى رحمه ‏الله گرديد، آن مرحوم، حوزه نجف را بنيان نهاد و به حقّ، اين حوزه در تاريخ شيعه اثرى ماندگار و ارجمند داشته است. بنيان گذار اين حوزه مرحوم شيخ طوسى از چنان مكانت و موقعيّتى در ميان اماميّه برخوردار است كه كم تر نصيب كسى گرديده است. مرحوم شيخ در راه تدوين و تنظيم اصول و فقه چنان درخشيد كه حتّى معاندان را نيز به تعظيم در برابر عظمت و موقعيّت علمى خويش وادار ساخت. حوزه ‏اى كه شيخ ‏الطائفه بنيان نهاد، از جهات بسيارى قابل توجّه است. اين حوزه، حوزه‏ اى كامل بود، زيرا توانسته بود استدلال و عقل را هم پاى نَقل و حديث، ارج بخشد و در عين حال در راه استدلال و خِردگرايى راه افراط نپويد، در حالى كه حوزه ‏هاى پيشين معمولًا گرفتار يكى از اين دو شده بودند. در اين حوزه فقه مقارن و تطبيقى كه در حوزه بغداد متولّد شده بود، با كتاب «الخلاف» شيخ طوسى به كمال رسيد و اهل سنّت را در مقابل عظمت فقه شيعه به تعظيم واداشت. افزون بر اين، دو كتاب مرجع شيعه «تهذيب» و «الاستبصار»، توسّط شيخ تدوين گرديد كه اوّلى 13590 حديث و دوّمى 5511 حديث را گرد آورده است. حوزه علميّه نجف در اثر آشوب ها و درگيري هايى كه اواخر عهد عبّاسيان را در برگرفت و به حمله مغولان به بغداد انجاميد، از رونق افتاد و حوزه ‏هاى حلّه و اصفهان جايگزين آن شد، امّا پس از آن اين حوزه با ظهور مردان نام ‏آورى چون وحيد بهبهانى، سيّد بحرالعلوم، كاشف الغطاء، ملّا احمد نراقى و به ويژه شيخ مرتضى انصارى باز درخشيد. و امّا حوزه اى كه شيخ طوسى، خشت اوّل آن را گذاشت در خلال قرن ها ثمره اش هزاران مؤلّف و مصنّف از بزرگان دين و فقهاى بزرگ و فلاسفه با عظمت و متكلّمين نابغه و مفسّرين بى نظير و لغويّون بى مانند و سايرينى شد كه از اين سفره بهره مند گشتند.

شيخ و تربیت شاگرد‏

شيخ، بيش از 300 شاگرد داشته است؛ در اين باره حاج شيخ عبّاس قمى- رضوان الله عليه- مى گويد:

« شاگردان خبره او كه جملگى مجتهد بودند افزون بر 300 تن و از اهل سنّت، بى شمار و نامحدود بودند.»

از جمله مشاهير تلاميذ شيخ، مى توان از ابو على طوسى فرزند وى، ملقّب به مفيد ثانى( 515 ه. ق)، شهر آشوب سروى جدّ صاحب معالم العلماء و ابو الفتح كراجكى ياد كرد.

تأليفات شيخ طوسى‏

آثار و مؤلّفات شيخ، اكنون به صورت دائرة المعارفى در دسترس قرار دارد. آنچه مسلّم است آن كه، شيخ الطّائفه از كتابخانه هاى بزرگى چون دار الكتب شاپور پسر اردشير در بغداد كه آن را در سال 383 ق وقف نمود و كتابخانه سيّد رضى و سيّد مرتضى- رحمه الله عليهما- كه مشتمل بر هشتاد هزار كتاب بوده، به خوبى بهره برده است. ايشان در زمينه هاى گوناگون علوم اسلامى دست به تأليف و نگارش زده است. برخى از آثار وى به صورت جوابيه و نامه، نگاشته شده است و پاره اى ديگر، به صورت املاء و قرائت، تدريس و سپس توسط خود شيخ يا در مواردى توسط شاگردانش، زير نظر وى به رشته تحرير در آمده است. تأليفات شيخ مجموعاً پنجاه و سه كتاب و رساله است، که برخی از آن ها به مرور زمان متأسفانه مفقود گردیده و خبری از آن ها نیست و بعض دیگر که یا به چاپ رسیده و در بازار کتاب موجود است و یا به صورت نُسَخ خطّی در کتابخانه ها نگهداری می شود. از آن جایی که تألیفات شیخ بسیار است تنها برخی از كتاب هاى چاپ شده ایشان را مِن باب نمونه ذکر می کنیم:‏ 1- الاستبصار (يكى از كتب اربعه حديث شيعه)؛ 2- الاقتصاد الهادى الى طريق الرشاد؛ 3- الامالى/المجالس؛ 4- التبيان فى تفسير القرآن؛ 5- الخلاف فى الاحكام/مسائل الخلاف؛ 6- تلخيص الشافی (مختصر شافى سيّد مرتضى در كلام)؛ 7- تهذيب الاحكام (يكى از كتب اربعه حديث شيعه)؛ 8- الرجال (يكى از كتب اربعه رجاليه شيعه)؛ 9- رجال الكشى- اختيار الرجال (يكى ديگر از كتب اربعه رجاليه شيعه)؛ 10- عدة الاصول؛ 11- الغيبة؛ 12- الفهرست (يكى ديگر از كتب اربعه رجاليه شيعه)؛ 13- المبسوط؛ 14- مصباح المتهجّد؛ 15- النهايه فى الفقه و ... .

شكوفايى فقه شيعه در عصر شيخ طوسى‏

تاريخ علم فقه گواه اين نكته است كه فقه شيعه و ادلّه استنباط احكام شرعى در زمان شيخ طوسى دست خوش تحوّل عظيمى شد. قبل از شيخ در واقع دو جريان عمده در فقه وجود داشت: 1- فقه اصحاب حديث( افرادى همچون شيخ كلينى، شيخ صدوق و...). 2- فقه متكلّمان( افرادى چون ابن ابى عقيل، شيخ مفيد و سيّد مرتضى و...). فقه شيخ طوسى را مى توان پلى ميان اين دو جريان به شمار آورد. شيخ طوسى، اوّلين بار به طور وسيع به تفريع و تطبيق فروع بر اصول پرداخت و فقه اجتهادى را عملاً به كار گرفت و به كمال رسانيد. همان امرى كه خود شيخ در مقدّمه كتاب المبسوط فى فقه الاماميه آن را يك خلأ در فقه شيعه و موجب طعن مخالفان ذكر مى‏ كند و با درك نياز عصر خويش، در صدد رفع آن برآمده و مى‏ گويد: «من هميشه مى ‏شنيدم كه فقهاى اهل سنّت و جماعت، فقه ما شيعيان اماميه را تحقير كرده و به قلّت فروع و نارسايى متّهم مى كنند و همواره در اشتياق به سر مى ‏بردم كه كتابى متضمّن فروع تأليف كنم ولى اشتغالات و گرفتارى ‏هايى مانع اين كار بود و از جمله چيزهايى كه عزم مرا سست مى‏ كرد اين بود كه اصحاب ما كم ترين رغبتی به اين كار نشان نمى ‏دادند؛ زيرا با متون اخبار و الفاظ صريح روايات خو گرفته بودند و حتّى حاضر نبودند لفظى تغيير كند؛ به گونه ‏اى كه اگر لفظى به جاى لفظى ديگر قرار مى‏ گرفت در شگفت مى ‏شدند و فهمشان از درك آن معنى قاصر مى ‏شد». شيخ در ادامه مى گويد:« تأليف اين كتاب به فقه اماميه استقلال داد وآن را از انزوا بيرون آورد و جامعيّت و قدرت پاسخ ‏گويى فقه نسبت به مسائل مختلف را تبيین كرد و اين نكته را مبرهن ساخت كه برخلاف گفته مخالفان، فقه شيعه به دليل عدم استفاده از رأى و قياس، ناقص نيست و به بركت احاديث وارده از ائمّه عليهم السّلام و تفريع و تحليل عقلى، شيعه مى‏ تواند تمام مسائل و احكام فرعى را استنباط كند، بدون اين كه نيازى به إعمال قياس و رأى و امثال اين روش ‏ها باشد».

تأثير مقام علمی شيخ طوس بر نظرات فقهاى بعد از خود

مهم‏ترين منابع علوم نقلى( علوم حديث، فقه و اصول، تفسير و كلام) در شيعه از آثار و تأليفات شيخ طوسى است. شيخ آقا بزرگ تهرانى مى ‏گويد: «ويژگى خاص مؤلّفات شيخ که در تأليفات علماى شيعى قبل از او يافت نمى ‏شود در اين است كه منبع اوّل و تنها مصدر براى بيشتر مؤلّفان قرن ميانه اسلامى است». سيّد مهدى بحرالعلوم در كتاب الفوائد الرجاليه مى‏ گويد: «تمام فقهاى بزرگى كه بعد از شيخ آمده‏ اند در كتاب‏ هاى وى تفقّه كرده و از آن ها استفاده برده و مقصود خود را بر گرفته‏ اند». پس از وفات شيخ تا حدود يك قرن، همه فقهاى شيعه از فتاوى او تقليد مى ‏كردند و به دليل عظمت علمى و كمالات نفسانى و اعتماد به آرا و احساس عجز در مقابل استحكام مبانى شيخ، هرگونه اظهار نظر در قبال فتاوى او را نوعى جسارت و گستاخى و چه بسا اهانت به شخصيت شيخ تلقّى مى ‏كردند. از اين رو هيچ‏ گونه انتقاد و مخالفت و ردّى بر آراى شيخ صورت نمى‏ گرفت و كتاب ‏هاى زيادى در فقه تأليف نمى‏ شد. اين دوره به علّت تقليد از نظر آرا و فتاوى شيخ، دوره «مقلّده» ناميده شده است‏.

گفتار بزرگان درباره شیخ طوسی

علّامه حلّی: «شیخ طوسی، پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه است. او در علوم حدیث، رجال، فقه، اصول و کلام صاحب‏نظر بود و تمام فضیلت‏ ها به وی منسوب است».

علّامه بحرالعلوم : «شیخ طوسی، برپا کننده پرچم‏ های شریعت فقه و پیشوای شیعه بعد از ائمه معصومان و تکیه‏ گاه شیعیان در تمام موضوعاتی است که به مذهب و دین تعلّق دارد».

نجاشی: «ابوجعفر طوسی، بزرگی از اصحاب ما، ثقه، از شاگردان استاد ما مفید می باشد او تألیفاتی دارد، یکی از آن ها تهذیب الاحکام و آن کتاب بس بزرگی است، و دیگری الاستبصار و... .».

خواجه نصیرالدّین طوسی: «شب ‏ها را بیدار می ‏ماند و سرگرم مطالعه بود. کتاب‏ های زیادی در کنار خود می‏ گذاشت و هنگامی که از مطالعه یک نوع از آن خسته می ‏شد، به مطالعه نوع دیگر می ‏پرداخت. او ظرف آبی در کنار خود قرار می ‏داد تا به وسیله آن خواب را از چشمان خود دور کند تا بیشتر مطالعه نماید. هنگام سحر که با مطالعه فراوان بعضی از مشکلات علمی را حل می‏ کرد، می‏ گفت: کجایند پادشاهان و فرزندان آن ها، تا این لذّت را ببینند».

امام خمینی: «شیخ طوسی در 52 سالگی نیز درس می‏ رفته است، در صورتی که در سن بیست و سه سالگی برخی از کتاب های خود را نگاشته است، کتاب تهذیب الاحکام را گویا در همین سن نوشته، او در سن 52 سالگی در حوزه درس مرحوم سیّد مرتضی حاضر شده است که به آن مقام والا دست پیدا کرده است».

وفات شيخ‏

سرانجام شيخ الطائفه در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 (ه ق) در سن 75 سالگى در نجف اشرف به رضوان ايزدى و لقاء حق پيوست. بنا بر وصيت خودش او را در منزلش به خاك سپردند. خانه ايكه اينك از مشهورترين مساجد نجف به حساب آمده و در طول تاريخ محل درس و بحث علماى بزرگ و مراجعى همچون صاحب جواهر، آخوند خراسانى، شيخ شريعت اصفهانى، آقا ضياء الدّين عراقى وسيّد محسن حكيم بوده است. مزار او تا به امروز جایگاهی گردیده که عوام و خواص از آن تبرّک می جویند و یاد و آثار او تا به قیامت در قلوب مؤمنین زنده و جاوید خواهد ماند.

پی نوشت ها

برگرفته از کتاب شریف: ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار(المقدمة)، الرسائل العشر(حیاة الشّیخ الطوسی)، نرم افزار شیخ طوسی[شخصیت شناسی شیخ] (مؤسسه نور) و سایت پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص) [جشنواره بین المللی پژوهشی شیخ طوسی (ره)]

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

مسلم زکی زاده

ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: