سؤال: دقیقترین و معتبرترین مطلب درباره مادر امام سجاد (ع) را بنویسید آیا مادر ایشان ایرانی بودند؟
جواب:
درباره والده محترمه امام سجاد(ع) دیدگاهها و نظرات مختلفی گفتهشده و روایات تاریخی فراوانی چه در کتب شیعه و چه اهل سنت آمده. پیرامون نام مبارک ایشان اختلافات زیادی است. سُلافه، غزاله، سلامه و بیشتر در منابع شیعی «شاه زنان» و «شهربانو» ذکرشده است.
اینکه ایشان ایرانی بودهاند مورد اتفاق مورخین و محدثین میباشد، اما اینکه آیا شهربانو دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانی بوده یا نه؟ مورد اختلاف است.
مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی در ابتدای کتاب خود (گذری بر «زندگانی امام علی بن الحسین(ع)») انتساب جناب شهربانو به یزدگرد را نمیپذیرد، اما استاد احمد مهدوی دامغانی از اساتید دانشگاه تهران و هاروارد آمریکا مقاله مفصلی در این زمینه نگاشته و اثبات میکند شهربانو، مادر گرامی امام سجاد ع دختر یزدگرد ساسانی بوده است. این مقاله بهطور جداگانه در کتابی به نام «شاهدخت والاتبار شهربانو والده معظمه حضرت امام علی بن الحسین السجاد علیهما السلام» توسط نشر دعا چاپشده که مطالعه آن تحقیق - که در نوع خود کمنظیر است - توصیه میشود.
اما بهطور اختصار از کسانی که مادر آن امام همام را دختر پادشاه ساسانی عنوان کردهاند میتوان به شیخ کلینی در کتاب گرانقدر کافی[1]، حسن بن محمد قمی در کتاب تاریخ قم[2]، شیخ صدوق در عیون أخبار الرضا ع[3]، شیخ مفید در الإرشاد[4]، زمخشری در ربیع الأبرار[5]، ابن فندق در لباب الأنساب[6] و ابن شهرآشوب در مناقب[7] اشاره کرد.
داستانی در بسیاری از کتب تاریخی و روایی ازجمله در کافی و بصائر الدرجات[8] در نحوه اسارت دختر(یا دختران) یزدگرد ساسانی ذکرشده که به زمان خلیفه دوم بازمیگردد. مرحوم مجلسی در بیان خود پس از نقل این واقعه آن را بعید میداند، چرا که ولادت امام سجاد ع در زمان حکومت ظاهری امیرالمؤمنین ع بوده و قریب بیست سال پس از ازدواج امام حسین ع با شهربانو(بنا بر این قول) صورت پذیرفته، همچنین قتل یزدگرد در زمان عثمان خلیفه سوم اتفاق افتاده، لذا ایشان احتمال میدهد که در نسخه دخل و تصرف صورت گرفته و عثمان بهجای عمر قرارگرفته است.[9]
بنابراین دقیقترین نقل و مأخذ، کتاب شریف «عیون أخبار الرضا ع» میباشد که مرحوم صدوق روایتی بدینصورت از وجود مبارک امام رضا ع نقل میکند:
عَنْ سَهْلِ بْنِ الْقَاسِمِ النُّوشْجَانِيِّ قَالَ: قَالَ لِيَ الرِّضَا ع بِخُرَاسَانَ إِنَّ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ نَسَباً قُلْتُ وَ مَا هُوَ أَيُّهَا الْأَمِيرُ قَالَ إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كَرِيزٍ لَمَّا افْتَتَحَ خُرَاسَانَ أَصَابَ ابْنَتَيْنِ لِيَزْدَجَرْدَ بْنِ شَهْرِيَارَ مَلِكِ الْأَعَاجِمِ فَبَعَثَ بِهِمَا إِلَى عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ فَوَهَبَ إِحْدَاهُمَا لِلْحَسَنِ وَ الْأُخْرَى لِلْحُسَيْنِ ع فَمَاتَتَا عِنْدَهُمَا نُفَسَاوَيْنِ وَ كَانَتْ صَاحِبَةُ الْحُسَيْنِ ع نَفِسَتْ بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع فَكَفَلَ عَلِيّاً بَعْضُ أُمَّهَاتِ وَلَدِ أَبِيهِ فَنَشَأَ...[10]
(از سهل بن قاسم نوشجانی روايت كرده كه حضرت رضا ع در خراسان به من فرمودند: ميان ما و شما يك رابطه خویشاوندی وجود دارد، گفتم: ای آقای من، آن کدام است؟ فرمودند: هنگامیکه عبد اللَّه بن عامر بن كريز خراسان را فتح كرد، دو تن از دختران يزدگرد، پادشاه سرزمين عجمها را به اسارت گرفت و نزد عثمان بن عفّان فرستاد و او يكى را به حسن ع بخشيده و ديگرى را به حسين ع و هر دو اينان در حال نفاس از دنيا رفتند و همسر حسين ع به علىّ بن الحسين عليهما السّلام حامله شده بود و چون در حال زايمان از دنيا رفته بود، يكى از كنيزان ایشان مادرى ایشان را به عهده گرفت و حضرت بزرگ شدند ...(
البته چون در میان همسران امام حسن ع نامی از دختران یزدگرد برده نشده، احتمالاً این اشتباه در نقل ناقل بوده، چرا که احتمالاً امام رضا ع فرموده باشند: آن دو را به دو فرزند امیرالمؤمنین ع بخشید و از آنجایی که امیرالمؤمنین ع پس از شهادت محمد ابن ابی بکر فرمودند: «... ولداً ناصحاً و عاملاً کادحاً ...» (فرزندی نیکخواه و کارگزاری تلاشگر ...) احتمالاً منظور محمد بن ابی بکر است، زیرا در تاریخ آمده که مادر قاسم بن محمد بن ابی بکر از دختران یزدگرد میباشد[11] و امام سجاد ع و قاسم پسرخاله یکدیگر بودهاند.
پینوشت:
[1] الکافی، جلد 1، صفحه 366
[2] تاریخ قم، صفحه 197-196
[3] عیون أخبار الرضا، جلد 2، صفحه 128
[4] الإرشاد، صفحه 137
[5] ربیع الأبرار، جلد 3، صفحه 19-18
[6] لباب الأنساب، صفحه 349-346
[7] مناقب إبن شهرآشوب، جلد 3، صفحه 311
[8] بصائر الدرجات، صفحه 140
[9] بحارالأنوار، جلد 46، صفحه 10 -9
[10] عیون أخبار الرضا ع، همان
[11] رجال شیخ طوسی، صفحه 100
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
صادق تهرانی