«تیمّم» در لغت به معناى قصد و اراده كردن است و در اصطلاح فقه «عملى است كه در شرايط خاص، جايگزين وضو و غسل مى شود». اهميت تیمّم
پرسش 92. درباره دليل تیمّم و فايده آن برايم توضيح دهيد؟
﴿فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتیمّموا صَعِيداً طَيِّباً ﴾[1]؛
«[اگر] آب [براى غسل يا وضو] نيابيد، با خاك پاكى تیمّم كنيد».
«تیمّم» در لغت به معناى قصد و اراده كردن است و در اصطلاح فقه «عملى است كه در شرايط خاص، جايگزين وضو و غسل مى شود».
تیمّم به اين صورت انجام مى گيرد: ابتدا كف دو دست را بر چيزى كه تیمّم بر آن جايز است، مى زنيم. سپس هر دو دست را بر تمام پيشانى و دو طرف آن ـ از جايى كه موى سر مى رويد ـ تا روى ابروها و بالاى بينى مى كشيم. بعد با كف دست چپ، بر تمام پشت دست راست ـ از مچ تا سر انگشتان ـ و در آخر كف دست راست را بر تمام پشت دست چپ مى كشيم (انگشتان هم جزو كف دست است).[2]
تیمّم دو فايده و فلسفه مهم دارد:
1. فايده بهداشتى:
خاك به جهت داشتن باكترى هاى فراوان، مى تواند آلودگى ها را از بين ببرد. اين باكترى ها معمولاً در سطح زمين ـ كه از هوا و نور آفتاب بهتر استفاده مى كنند ـ فراوانند. از اين نظر خاك مى تواند تا حدودى جانشين آب شود. با اين تفاوت كه آب حلّال است؛ يعنى، ميكروب ها را حل كرده و با خود مى برد؛ ولى خاك ميكروب كش است و خاكى اين اثر بخشى را دارد كه كاملاً پاك باشد. از اين رو قرآن از آن به «طيّب» تعبير كرده است.
2. فايده اخلاقى:
تیمّم يكى از عبادات است؛ زيرا انسان پيشانى خود را ـ كه شريف ترين عضو او است ـ با دستى كه بر خاك زده، لمس مى كند تا فروتنى و تواضع خود را در پيشگاه خداوند متعال آشكار سازد و به دنبال اين كار، متوجه نماز و يا ساير عباداتى شود كه در آن وضو و غسل شرط است. به اين ترتيب تیمّم در پرورش روح تواضع و عبوديت و شكر گزارى در بندگان اثر دارد.[3]
تیمّم بر دو نوع است:
تیمّم بدل از وضو و تیمّم بدل از غسل. كسى كه وظيفه اش تیمّم است، تا هنگامى كه عذر او باقى است، مى تواند تمام كارهايى را كه با وضو و غسل انجام مى دهد، با تیمّم به جا آورد. اگر يكى از امور باطل كننده وضو، از او سر بزند، تیمّمش باطل مى شود. بايد دانست كه تیمّم تنها بر زمين و هر چه كه اين عنوان بر آن صدق مى كند (خاك، ريگ، كلوخ، سنگ مرمر و ساير اقسام سنگ ها) جايز است.[4]
موارد تیمّم
پرسش 93. در چه مواردى بايد تیمّم كنيم؟
1. وقت تنگ باشد.
2. دسترسى به آب نباشد.
3. آب براى انسان ضرر داشته باشد.
4. بدن يا لباس او نجس بوده و آب بيش از تطهير آن نيست و لباس ديگرى ندارد.
5. اگر آب را به مصرف وضو يا غسل برساند، افراد مرتبط با او از تشنگى هلاك يا بيمار مى شوند و يا به سختى مى افتند.
جنابت و ميهمانى
پرسش 94. اگر شخص در جايى كه مهمان است جنب شود، آيا به جهت خجالت مى تواند به جاى غسل، تیمّم كند؟
همه مراجع:
خجالت مجوز تیمّم نيست و بايد غسل كند.[5]
تبصره. چنانچه صبر كند تا وقت نماز تنگ شود ـ اگر چه گناه كرده ـ تیمّم او در آن هنگام صحيح است و مى تواند پس از تطهير بدن و لباس، با آن نماز بخواند.
تیمّم بدل از وضو
پرسش 95. آيا فرقى بين تیمّم بدل از وضو و غسل است؟ كيفيت هر دو را بيان كنيد؟
آيات عظام امام، مكارم و نورى:
كيفيت تیمّم در هر دو به يك شكل است؛ ولى بهتر است در تیمّم بدل از غسل، بعد از مسح صورت و دست ها يك بار ديگر دست ها را بر زمين زند و با آن پشت دست راست و سپس پشت دست چپ را مسح كند.[6]
آيات عظام بهجت، تبريزى، سيستانى، صافى و وحيد:
كيفيت تیمّم در هر دو به يك شكل است؛ ولى بهتر است در هر دو، بعد از مسح صورت و دست ها يك بار ديگر دست ها را بر زمين زند و با آن پشت دست راست و سپس پشت دست چپ را مسح كند.[7]
آية اللّه خامنه اى:
كيفيت تیمّم در هر دو به يك شكل است و احتياط واجب آن است در هر دو، بعد از مسح صورت و دست ها يك بار ديگر دست ها را بر زمين زند و با آن پشت دست راست و سپس پشت دست چپ را مسح كند.[8]
آية اللّه فاضل:
کيفيت تیمّم در هر دو به يك شكل است؛ ولى بهتر است در هر دو، زدن دست ها بر زمين سه بار انجام گيرد، به اين ترتيب كه دو مرتبه پشت سر هم دست ها را بر زمين زند و بر پيشانى بكشد و يك مرتبه ديگر بر زمين زند و بر پشت دست ها بكشد.[9]
تیمّم بدل از غسل
پرسش 96. آيا بعد از تیمّم بدل از غسل، تیمّم بدل از وضو نيز لازم است؟
همه مراجع (به جز سيستانى، مكارم، نورى و وحيد):
در تیمّم بدل از غسل جنابت، براى نماز، وضو يا تیمّم بدل از وضو لازم نيست؛ ولى در تیمّم بدل از ساير غسل ها، براى نماز وضو يا تیمّم بدل از وضو نيز لازم است.[10]
آيات عظام سيستانى، مكارم، نورى و وحيد:
خير، لازم نيست براى نماز، وضو يا تیمّم بدل از وضو بگيرد (خواه غسل جنابت باشد يا غسل هاى ديگر)، به جز غسل استحاضه متوسطه؛ ولى اگر به جا آورد، بهتر (احتياط مستحب) است.[11]
وقت تیمّم
پرسش 97. كسى كه شك دارد اگر غسل كند، وقت براى نماز او مى ماند يا نه؛ تكليفش چيست؟
همه مراجع:
در اين صورت، بايد تیمّم كند.[12]
نماز با تیمّم
پرسش 98. پس از بر طرف شدن عذر، آيا نمازهايى را كه با تیمّم خوانده ايم، بايد دوباره قضا كنيم؟
همه مراجع:
خير، قضا لازم نيست.[13]
پرسش 99. آيا كسى كه براى جنابت، تیمّم بدل از غسل كرده است، مى تواند نمازهاى بعدى را نيز با آن تیمّم بخواند؟
همه مراجع:
آرى، تا هنگامى كه تیمّم و عذرش باقى است، مى تواند با همان تیمّم نمازهاى بعدى را بخواند.[14]
محل تیمّم
پرسش 100. آيا لازم است محل تیمّم گرد و غبار هم داشته باشد؟
آيات عظام امام، بهجت، خامنه اى، صافى، فاضل، مكارم و نورى:
خير؛ ولى مستحب است گردى هم داشته باشد.[15]
آيات عظام تبريزى، سيستانى و وحيد:
تا آنجا كه امكان دارد، بنابر احتياط واجب بايد گردى هم داشته باشد.[16]
تیمّم و قرآن
پرسش 101. آيا كسى كه وظيفه اش به جاى غسل تیمّم بوده، مى تواند دست به قرآن بزند و يا به مسجد برود؟
آيات عظام امام و نورى:
اگر به جهت ضرر داشتن آب و مانند آن، تیمّم كرده ـ در صورتى كه تیمّم و عذرش باقى است ـ مى تواند كارهاى ياد شده را انجام دهد. اما اگر به جهت تنگى وقت، به جاى غسل تیمّم كرده است، بنابر احتياط واجب نمى تواند.[17]
آيات عظام بهجت، تبريزى، سيستانى، خامنه اى، صافى، فاضل و وحيد:
اگر به جهت ضرر داشتن آب و مانند آن، تیمّم كرده ـ در صورتى كه تیمّم و عذرش باقى است ـ مى تواند كارهاى ياد شده را انجام دهد. اما اگر به جهت تنگى وقت، به جاى غسل تیمّم كرده است، نمى تواند.[18]
آية اللّه مكارم:
اگر تیمّم و عذرش باقى است، مى تواند كارهاى ياد شده را انجام دهد.[19]
پی‌نوشت‌ها
[1] . نساء (4) ، آيه 43.
[2] . بنا بر نظر آية اللّه خامنه اى، احتياط واجب آن است كه بار ديگر دست ها را به زمين بزند و سپس كف دست چپ را بر پشت دست راست و كف دست راست را به پشت دست چپ بكشد. (خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، 209) .
[3] . تفسير نمونه، ج 3، ص 443.
[4] . البته در مواردى ميان مراجع تقليد اختلاف نظر هست (مانند تيمم بر آجر، گچ و مانند آن) كه هر كس بايد بر طبق فتواى مرجع تقليد خود عمل كند.
[5] . امام، استفتائات، ج 1، تيمم، س 236 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 215 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 2،184 و دفتر: همه مراجع.
[6] . امام و نورى، تعليقة على العروة، ج 1، شرايط التيمم، م 18 ؛ توضيح المسائل مراجع، م 701.
[7] . توضيح المسائل مراجع، م 701 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 708.
[8] . خامنه اى، اجوبة، س 209.
[9] . توضيح المسائل مراجع، م 701.
[10] . توضيح المسائل مراجع، م 723 ؛ دفتر: خامنه اى.
[11] . سيستانى و مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 723 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 730 و نورى، توضيح المسائل، م 724.
[12] . توضيح المسائل مراجع، م 680 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 681 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 687 ؛ دفتر: خامنه اى.
[13] . توضيح المسائل مراجع، م 727 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 728 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 734 ؛ دفتر: خامنه اى.
[14] . توضيح المسائل مراجع، م 726 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 726 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 733 و خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 202 و 204.
[15] . توضيح المسائل مراجع، م 698 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 699 ؛ دفتر: خامنه اى.
[16] . توضيح المسائل مراجع، م 698 و وحيد، توضيح المسائل، م 705.
[17] . امام، توضيح المسائل مراجع، م 726 و نورى، توضيح المسائل، م 727.
[18] . توضيح المسائل مراجع، م 726 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 733 و خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 202.
[19] . مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 726.