حجاب در دین مبین اسلام و قرآن کریم (۱)
اسلام به عنوان آخرین و کامل‌ترین دین الهی، لباس و پوشش را «هدیه‌ی الهی» معرفی نموده و وجوب پوشش برای زن و مرد را با تعدیل و نظم مناسبی به جامعه‌ی بشری ارزانی داشته است. از انحرافات و یا افراط و تفریط‌هایی که پیرامون پوشش زنان وجود داشته است اجتناب نموده و در تشریح قانون حجاب، حدّ و مرزی متناسب با غرایز انسانی را در نظر گرفته است.
حجاب در دین اسلام، سهل انگاری مضرّ و یا سخت‌گیری بی‌مورد نبوده، و آن‌گونه که غرب تبلیغ میکند، به معنای حبس زن در خانه یا پرده‌نشینی و دوری از شرکت در مسائل اجتماعی نیست؛ بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه، موی سر و اندام را بپوشاند و به جلوه‌گری و خودنمایی نپردازد. با توجه به غریزه‌ی قدرتمند جنسی، احکام و دستورهای اسلام، تدابیری است که خداوند برای تعدیل و رام کردن و همچنین ارضای صحیح این غریزه، تشریح فرموده است.[1] قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان و برنامه‌ی مکتوب هدایت و سعادت بشر در چند جای مختلف به بیان موضوع حجاب و پوشش پرداخته است که به ترتیب به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
سوره‌ی احزاب
یکی از آیاتی که به بحث حجاب پرداخته، آیه 59 از سوره‌ی احزاب است. خداوند متعال در این آیه شریفه می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً». اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلباب‌ها [روسرىهاى بلند] خود را بر خويش فروافكنند، اين كار براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است (و اگر تا كنون خطا و كوتاهى از آن‌ها سر زده توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده‌ی رحيم است.[2]
جلباب چیست؟
مفسّرین در توضیح این آیه شریفه می‌نویسند: در اين كه منظور از «جلباب» چيست، مفسّران و ارباب لغت چند معنى براى آن ذكر كردهاند: 1- ملحفه (چادر) و پارچه‌ی بزرگى كه از روسرى بلندتر است و سر و گردن و سينهها را مىپوشاند. 2- مقنعه و خمار (روسرى). 3- پيراهن گشاد.
گرچه اين معانى با هم متفاوتند ولى قدر مشترك همه‌ی آن‌ها اين است كه بدن را به وسيله آن بپوشاند. امّا بيشتر به نظر مىرسد كه منظور پوششى است كه از روسرى بزرگ‌تر و از چادر كوچك‌تر است چنان كه نويسنده‌ی «لسان العرب» روى آن تكيه كرده است. و منظور از «يدنين» (نزديك كنند) اين است كه زنان «جلباب» را به بدن خويش نزديك سازند تا درست آن‌ها را محفوظ دارد، نه اين كه آن را آزاد بگذارند به طورى كه گاه‌وبي‌گاه كنار رود و بدن آشكار گردد، و به تعبير ساده‌ی خودمان لباس خود را جمع‌وجور كنند.
به هر حال از اين آيه استفاده مى‌شود كه حكم حجاب و پوشش براى زنان قبل از اين زمان نازل شده بود، ولى بعضى روى سادهانديشى درست مراقب آن نبودند، لذا آيه فوق تاكيد مى‌كند كه در رعايت آن دقيق باشند. و از آن جا كه نزول اين حكم، جمعى از زنان با ايمان را نسبت به گذشته پريشان مىساخت، در پايان آيه مى‌افزايد: «خداوند همواره غفور و رحيم است (وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً)»، هر گاه از شما تا كنون در اين امر كوتاهى شده، چون بر اثر جهل و نادانى بوده است خداوند شما را خواهد بخشيد، توبه كنيد و به سوى او باز گرديد، و وظيفه‌ی عفّت و پوشش را به خوبى انجام دهيد.[3]
حجاب نشانه‌ی عفّت، وسیله‌ی مصونیت
مرحوم علّامه‌ی طباطبایی در تفسیر المیزان درباره‌ی این قسمت از آیه «ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ/ اين كار براى اين كه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است» می‌‌نویسد: «يعنى پوشاندن همه‌ی بدن به شناخته شدن به اين كه اهل عفّت و حجاب و صلاح و سدادند نزديك‌تر است، در نتيجه وقتى به اين عنوان شناخته شدند، ديگر اذيت نمى‌شوند، يعنى اهل فسق و فجور متعرّض آنان نمى‌گردند. بعضى از مفسّرين در معناى آن گفته‌اند: اين پوشيدگى، نزديك‌تر بودن ايشان به مسلمان بودن و آزاد بودن را مى‌شناساند، چون زنان غير مسلمان در آن دوره حجاب نداشتند و حجاب علامت زنان مسلمان بود و در نتيجه كسى متعرّض آنان نمى‌شد، و حتّى كسى نمى‌پنداشت كه ايشان كنيز و يا غير مسلمانند، و از ملّت يهود و نصارى هستند، ليكن معناى اوّل به ذهن نزديك‌تر است».[4]
متولّیان فرهنگ جامعه باید از خود آغاز کنند
نکته‌ی مهمّی را می‌توان از این آیه به دست آورد، و آن این که: در دستور حجاب، نخست همسران پيامبر صلّی الله علیه و آله مطرح شدهاند، سپس دختران او، و بعد زنان با ايمان، یعنی باید هر گونه اصلاحى را از خود و خانواده‌ی خود شروع كنى و اين برنامهاى است براى همه‌ی اصلاح‌گران بشرى؛ و در ميان همسران و دختران، نخست همسران را عنوان مى‌كند، چرا كه آن‌ها به مرد نزديك‌ترند، زيرا دختران همسر مى‌گيرند و به خانههاى همسران خود منتقل مىشوند.[5]
آری این تذکّری است برای تمام کسانی که خود را متولّی فرهنگ و تدیّن جامعه می‌‌دانند. اگر ایشان خود عامل به دستور حجاب نبوده و خود و خانواده‌هایشان نسبت به امر حجاب بیگانه باشند، بی‌تردید در اقامه و احیاء این دستور قرآن و فرهنگ‌سازی آن در میان مردم موفّق نخواهند بود.
بی‌حجابی و مفاسد اجتماعی
نکته‌ی دیگر این آیه آن است که: مفاسد اجتماعى چون غالباً تك علّتى نيست، بايد مبارزه با آن را از همه‌ی جوانب شروع كرد، و جالب اين كه در آيه‌ی فوق براى جلوگيرى از مزاحمت‌هاى افراد هرزه، نخست به زنان با ايمان دستور مى‌دهد كه بهانه‌اى به دست آن‌ها ندهند، سپس مزاحمين را با شديدترين تهديد بر سر جاى خود مىنشاند. و اين هم برنامهاى است براى هميشه و همگان، هم دوست را بايد اصلاح كرد، و هم دشمن را با قدرت بر سر جاى خود نشانيد.[6]
در واقع با کمی بررسی می‌توان دریافت که غالباً علّت گناه و هرزگی بسیاری از افراد لاابالی، شرایط آلوده و وسوسه کننده‌ای است که در محیط پیرامون آن‌ها حاکم می‌باشد. و شاید به همین دلیل است که آیه‌ی شریفه، برای مبارزه با فساد اخلاقی در جامعه ابتدا از حجاب و پوشش زنان آغاز میکند.
سوره‌ی نور
آیه‌ی دیگری که در قرآن کریم به مسأله‌ی حجاب می‌پردازد، آیه‌ی 31 از سوره‌ی نور است. پروردگار متعال می‌فرماید: «وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَواتِهِنَّ أَوْ نِسائِهِنَّ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلى عَوْراتِ النِّساءِ وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».
و به زنان با ايمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوسآلود) فروگيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را - جز آن مقدار كه نمايان است- آشكار ننمايند و (اطراف) روسرىهاى خود را بر سينه‌ی خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان، يا پدرانشان، يا پدر شوهرانشان، يا پسرانشان، يا پسران همسرانشان، يا برادرانشان، يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان، يا زنان هم‌كيششان، يا بردگانشان [كنيزانشان]، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند، يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند و هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود (و صداى خلخال كه برپا دارند به گوش رسد). و همگى به سوى خدا بازگرديد اى مؤمنان، تا رستگار شويد.[7]
آیه سی ام از همین سوره به انضمام ابتدای آیه‌ی 31 درباره‌ی پوشاندن چشم و نگاه نکردن به آن چه دیدنش در شرع مقدّس حرام شمرده شده و همچنین حفظ عفّت و پرهیز از روابط نامشروع برای مردان و زنان مؤمن سخن می‌گوید که ان شاء‌الله در بحث جداگانه‌ای ذیل موضوع عفاف در آینده بدان خواهیم پرداخت. امّا در این آیه شریفه به موضوع حجاب زنان پرداخته و با سه عنوان آن را مطرح نموده است:
پوشاندن زینت
(1)- آن‌ها نبايد زينت خود را آشكار سازند جز آن مقدار كه طبيعتاً ظاهر است (وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها).
در باره‌ی اين كه منظور از زينتى كه زنان بايد آن را بپوشانند و همچنين زينت آشكارى كه در اظهار آن مجازند چيست؟ در ميان مفسّران سخن بسيار است. بعضى زينت پنهان را به معنى زينت طبيعى (اندام زيباى زن) گرفته‌اند، در حالى كه كلمه‌ی زینت به اين معنى كمتر اطلاق مى‌شود. بعضى ديگر آن را به معنى محلّ زينت گرفته‌اند، زيرا آشكار كردن خود زينت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهايى مانعى ندارد، اگر ممنوعيتى باشد مربوط به محلّ اين زينت‌ها است، يعنى گوش‌ها و گردن و دست‌ها و بازوان.
بعضى ديگر آن را به معنى خود زينت آلات گرفته‌اند منتها در حالى كه روى بدن قرار گرفته و طبيعى است كه آشكار كردن چنين زينتى همراه با آشكار كردن اندامى است كه زينت بر آن قرار دارد.
حقّ اين است كه ما آيه را بدون پيش‌داورى و طبق ظاهر آن تفسير كنيم كه ظاهر آن همان معنى سوّم است و بنابراين زنان حق ندارند زينت‌هايى كه معمولاً پنهانى است آشكار سازند هر چند اندامشان نمايان نشود و به اين ترتيب آشكار كردن لباس‌هاى زينتى مخصوصى را كه در زير لباس عادى يا چادر مىپوشند مجاز نيست، چرا كه قرآن از ظاهر ساختن چنين زينت‌هايى نهى كرده است.
البته در جای خود در آینده بیان خواهد شد که از نظر فقهی و طبق نظر مراجع تقلید مستند به آیات و روایات، میزان لازم و واجب پوشش بانوان گرامی در برابر نامحرمان، تمام بدن به جز گردی صورت تا حدی که در وضو باید شسته شود و دست‌ها تا سر مچ دست می‌باشد و بدین ترتیب سر و موی آن، گردن، سینه، بازوان و ساعد دست‌ها و دیگر مواضع ایشان باید پوشیده شود.
پوشاندن سر و گردن و سینه از نامحرم
(2)- آن‌ها بايد خمارهاى خود را بر سينههاى خود بيفكنند (وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ).
«خمر» جمع «خمار» (بر وزن حجاب) در اصل به معنى پوشش است، ولى معمولاً به چيزى گفته مى‌شود كه زنان با آن سر خود را مىپوشانند (روسرى).
«جيوب» جمع «جيب» (بر وزن غيب) به معنى يقه‌ی پيراهن است كه از آن تعبير به گريبان مى‌شود و گاه به قسمت بالاى سينه به تناسب مجاورت با آن نيز اطلاق مىگردد.
از اين جمله استفاده مى‌شود كه زنان قبل از نزول آيه، دامنه‌ی روسرى خود را به شانهها يا پشت سر مى‌افكندند، به طورى كه گردن و كمى از سينه‌ی آن‌ها نمايان مىشد، قرآن دستور مى‌دهد روسرى خود را بر گريبان خود بيفكنند تا هم گردن و هم آن قسمت از سينه كه بيرون است مستور گردد.
محارم زنان در قرآن کریم
(3)- در سومين حكم مواردى را كه زنان مىتوانند در آن جا (البته با رعایت موازینی که در آینده به آن‌ها خواهیم پرداخت) حجاب خود را برگيرند و زينت پنهان خود را آشكار سازند با اين عبارت شرح مى‌دهد: آن‌ها نبايد زينت خود را آشكار سازند (وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ). مگر (در دوازده مورد): 1- شوهر 2- پدر 3- پدر شوهر 4- پسرانشان 5- پسران همسرشان (البته با شرطی که خواهد آمد) 6- برادرانشان 7- برادرزاده‌هایشان 8- خواهرزاده‌هایشان 9- زنان هم‌کیششان (زنان دیگر) 10-کنیزانشان 11- افراد سفيه و ابلهى كه ميل جنسى در آن‌ها وجود ندارد 12- كودكانى كه از عورات زنان (امور جنسى) آگاه نيستند.
دقّت در رعایت عفاف
البته حکم چهارمی را هم بیان میکند که به مفهوم عفاف برگشت میکند که در آن جا بیشتر به آن می‌پردازیم و آن این مطلب است که: آن‌ها به هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود (و صداى خلخالى كه بر پا دارند به گوش رسد) (وَ لا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ).
آن‌ها در رعايت عفّت و دورى از امورى كه آتش شهوت را در دل مردان شعلهور مىسازد و ممكن است منتهى به انحراف از جاده‌ی عفّت شود، آن چنان بايد دقيق و سخت‌گير باشند كه حتّى از رساندن صداى خلخالى را كه در پاى دارند به گوش مردان بيگانه خود دارى كنند، و اين گواه باريك بينى اسلام در اين زمينه است. و در پایان کسانی را که در رعایت حجاب و عفاف دچار کوتاهی و نافرمانی شده اند دعوت به توبه و بازگشت به سوی خدا میکند و آن را مایه فلاح و رستگاری دانسته، مى فرماید: همگى به سوى خدا باز گرديد اى مؤمنان! تا رستگار شويد (وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ).[8]
البته آیات دیگری در باره حجاب در قرآن کریم باقی مانده که مدد حضرت حق در مقاله‌ی بعدی به آن‌ها خواهیم پرداخت.
در مخزن شرف گهرى جز حجاب نيست/ شمشير ديده را سپرى جز حجاب نيست
اى ملّتى كه يكسره در خواب غفلتيد/ در كاستن ز فرّ نياكان شتاب چيست[9]
پی‌نوشت‌ها