اختلاف نظر مراجع تقليد در ثبوت اول ماه، امرى نيست كه تازه به وجود آمده باشد؛ بلكه در گذشته نيز اين مسئله، در نزد ايشان مورد فكر و نظر بوده است. رؤيت هلال
پرسش 195. راه هاى ثبوت اول ماه را به طور مختصر بيان كنيد؟
اول ماه از چند راه ثابت مى شود:
- خود انسان ماه را ببيند؛
- دو مرد عادل شهادت بدهند كه ماه را ديده اند؛
- عده اى كه از گفته آنان يقين پيدا مى شود، بگويند ماه را ديده اند؛
- سى روز از اول ماه شعبان بگذرد؛
- حاكم شرع (مجتهد جامع شرايط) حكم كند كه اول ماه است.[1]
تبصره. آية اللّه سيستانى و آية اللّه وحيد معتقدند با حكم حاكم اول ماه ثابت نمى شود.
اختلاف نظر مراجع
پرسش 196. علت اختلاف نظر مراجع تقليد، در اعلام اول ماه رمضان و عيد فطر چيست؟ آيا در گذشته اين اختلاف بوده است؟
اختلاف نظر مراجع تقليد در ثبوت اول ماه، امرى نيست كه تازه به وجود آمده باشد؛ بلكه در گذشته نيز اين مسئله، در نزد ايشان مورد فكر و نظر بوده است. عوامل متعددى باعث اختلاف نظر گرديده است كه موارد ذيل را مى توان از مهم ترين آنها دانست:
- اعتبار اتحاد افق؛ عده اى بر اين باورند كه اگر هلال ماه، در نقطه اى از كره زمين ديده شود ـ كه افق در آنجا با جاهاى ديگر تفاوت داشته باشد ولى در شب مشترك باشند ـ اول ماه در آن مكان ها ثابت مى شود. در مقابل اين نظريه، فقهايى هستند كه اتحاد در افق را معتبر مى دانند و معتقدند: اگر هلال ماه در شهرى ديده شود كه افق آن، با شهر يا كشور ديگر اختلاف داشته باشد، اول ماه از نظر شرعى براى شهر دوم ثابت نمى شود. بديهى است طبق نظر اول به طور معمول، اول ماه يك روز زودتر ثابت مى شود.
- اعتبار حكم حاكم؛ حجيت و نفوذ حكم حاكم ميان فقيهان، نظرى مشهور است؛ ولى برخى از آنان، حكم حاكم را در رؤيت هلال ماه معتبر نمى دانند.
- شهادت بيّنه نزد حاكم؛ گاه مجتهد جامع شرايط، از شهادت كسانى كه ماه را ديده اند، اطمينان پيدا مى كنند و بر اين اساس ثبوت اول ماه را اعلام مى دارند. چه بسا ممكن است به جهت فقدان برخى شرايط، براى مجتهد ديگرى اين اطمينان حاصل نشده باشد.
اختلاف فقيهان در امور ياد شده، به جهت اختلاف در يك سرى از مبانى نظرى و اصول فكرى است كه آرا و افكار متفاوتى را بر مى تابد. نظريه پردازى مختلف در ادبيات و اصول فقه، برداشت متفاوت از آيات و روايات و اختلاف نظر در سند احاديث و شناخت راويان، به طور طبيعى موجب تفاوت در بعضى از فتاوا مى شود.
پرسش 197. شما مى گوييد اگر دو نفر عادل شهادت بدهند كافى است؛ آيا اعلام عيد از سوى چند مرجع، به اندازه دو نفر عادل نيست؟
كسى منكر عدالت مرجع تقليد نيست. آنچه گفته شده، آن است كه دو نفر عادل، شهادت دهند كه خودشان ماه را ديده اند؛ ولى مراجع معظم خودشان ماه را نمى بينند؛ بلكه از گفته ديگران اطمينان به رؤيت پيدا مى كنند و اين دو جهت با هم تفاوت مى كند و شهادت بر شهادت ـ كه شهادت علمى ناميده مى شود ـ در اين مورد اعتبار شرعى ندارد.[2]
پرسش 198. با توجه به اينكه هر سال در ثبوت اول ماه رمضان، دچار اختلاف مى شويم، تكليف شب قدر چه مى شود؟
براى انجام اعمال شب قدر كافى است هر كس در مسئله رؤيت هلال، به ديدگاه مرجع تقليد خود يا حكم حاكم و يا اطمينان شخصى خود، عمل كند و سه شب را به احيا و شب زنده دارى بپردازد در اين صورت به طور حتم خداوند او را از ثواب و پاداش معين شده، محروم نمى سازد و به احتمال قوى شب قدر را نيز درك مى كند. براى درك حتمى شب قدر و فيوضات و بركات آن، بهتر است شش شب را احيا نمايد تا آن شب بزرگ و با عظمت و مخفى درك گردد. شاهد اين امر، روايات منقول از معصوم (علیه السلام) است.[3]
پرسش 199. اگر بين مراجع تقليد در ثبوت عيد فطر، اختلاف پيش آيد، وظيفه مكلف چيست؟ آيا هر مقلد بايد به نظر مرجع تقليد خود مراجعه كند؟
همه مراجع: در ثبوت اول ماه تقليد راه ندارد، بلكه اگر شخص از گفته و اعلام نظر مرجع تقليد، اطمينان به رؤيت ماه پيدا كند، بايد روزه خود را افطار كند و اگر شك داشت، بايد آن روز را روزه بگيرد.[4]
ثبوت ماه رمضان
پرسش 200. اگر پيش از ظهر اعلام كردند كه امروز اول ماه رمضان است؛ تكليف روزه آن روز چه مى شود؟
همه مراجع (به جز تبريزى و وحيد): اگر مبطلات روزه را مرتكب نشده، بايد نيت كند و روزه اش صحيح است و اگر يكى از آنها را مرتكب شده، روزه او باطل است؛ ولى (به احترام ماه رمضان) بايد تا اذان مغرب از كارى كه روزه را باطل مى كند، خوددارى نموده و بعد از ماه رمضان آن روز را قضا كند.[5]
آيات عظام تبريزى و وحيد: اگر مبطلات روزه را مرتكب نشده، بايد نيت كند و روزه بگيرد و بنابر احتياط واجب بعد از ماه رمضان قضا نمايد و اگر يكى از آنها را مرتكب شده، روزه اش باطل است؛ ولى (به احترام ماه رمضان) بايد تا اذان مغرب از كارى كه روزه را باطل مى كند، خوددارى نموده و بعد از ماه رمضان آن روز را قضا كند.[6]
محاسبات تقويمى
پرسش 201. آيا اول ماه بر اساس تقويم محاسبات منجمان ثابت مى شود؟
همه مراجع: خير، ثابت نمى شود؛ مگر آنكه انسان از گفته آنان اطمينان پيدا كند.[7]
رؤيت هلال در سفر
پرسش 202. افرادى كه براى كار به كشورهاى حوزه خليج فارس مى روند، با توجه به اينكه در آنجا رؤيت هلال اول ماه، يك روز زودتر اعلام مى شود؛ تكليف روزه آنان در ماه رمضان و عيد فطر بايد بر مبناى كدام محل باشد؟
همه مراجع: اگر از راه هاى شرعى و معتبر اول ماه در آنجا ثابت شود، بايد بر مبناى محلى كه هلال رؤيت مى شود، عمل كنند.[8]
اختلاف افق
پرسش 203. اگر هلال ماه در عربستان ديده شود، آيا براى ايران نيز اول ماه ثابت مى شود؟
همه مراجع (به جز تبريزى، صافى و نورى): خير، براى ايران اول ماه ثابت نمى شود.[9]
آيات عظام تبريزى، صافى، فاضل، نورى و وحيد: اگر از راه هاى شرعى و معتبر ثابت شود، براى ايران نيز اول ماه ثابت مى شود.[10]
تبصره. ديدگاه آيات عظام: تبريزى، صافى، فاضل، نورى و وحيد بر اساس آن است كه اشتراك در شب بين مناطق مختلف جهت ثبوت اول ماه كفايت مى كند و لازم نيست اتحاد افق داشته باشند.
پرسش 204. اگر هلال ماه رمضان يا شوال، در كشورى ديده شود ـ كه افق آنها يك يا دو ساعت با شهر ما تفاوت دارد ـ آيا اول ماه براى ما هم ثابت مى شود؟
آيات عظام امام، بهجت، خامنه اى و مكارم: اگر شهر يا كشورى كه ماه در آن ديده شده از بلاد شرقى باشد، اول ماه ثابت مى شود و اگر از بلاد شرقى نباشد (مانند عربستان)، اول ماه ثابت نمى شود.[11]
آيات عظام تبريزى، فاضل، صافى، نورى و وحيد: اگر در شب مشترك باشند، اول ماه ثابت مى شود؛ هر چند در افق يكى نباشند و از بلاد شرقى نباشد.[12]
تبصره 1. به عنوان مثال كشور افغانستان در بخش شرقى ايران قرار دارد؛ اگر ماه در آنجا ديده شود، براى كشور ايران نيز ثابت مى شود و يا اگر ماه در شهر مشهد ديده شود، براى شهر تهران نيز ثابت مى شود.
تبصره 2. بايد رؤيت هلال در آنجا از راه هاى شرعى و معتبر ثابت شود، تا براى كشور ما نيز اول ماه ثابت شود.
پرسش 205. اگر هلال ماه در عراق ديده شود، آيا براى مردم ساكن تهران نيز اول ماه ثابت مى شود؟
آيات عظام امام، بهجت، سيستانى، خامنه اى، مكارم و نورى: با توجه به اينكه اختلاف افق بين اين دو مكان، كم و ناچيز است (تقريبا ده دقيقه)، اول ماه براى مردم ساكن تهران ثابت مى شود.[13]
آيات عظام تبريزى، صافى، نورى و وحيد: آرى اول ماه براى آنان ثابت مى شود.[14]
حكم حاكم
پرسش 206. آيا حكم حاكم شرع، در ثبوت اول ماه، براى غيرمقلّدان او نيز حجت است؟
همه مراجع (به جز سيستانى و وحيد): آرى، حكم حاكم شرع در ثبوت اول ماه، براى همه حجت است و بايد به حكم او عمل كنند؛ مگر آنكه بفهمند حاكم شرع اشتباه كرده است.[15]
آية اللّه سيستانى: اول ماه با حكم حاكم شرع ثابت نمى شود.[16]
آية اللّه وحيد: بنا بر احتياط واجب، اول ماه به حكم حاكم شرع ثابت نمى شود.[17]
اخبار عادل
پرسش 207. اگر چند نفر عادل شهادت بدهند كه دو نفر عادل ماه را ديده اند؛ آيا اول ماه رمضان يا شوال ثابت مى شود؟
همه مراجع: خير، بايد دو نفر عادل خودشان براى انسان شهادت بدهند كه ماه را ديده اند و اگر رؤيت ماه را با واسطه نقل كنند، كافى نيست؛ مگر آنكه از گفته آنان، اطمينان به رؤيت هلال پيدا شود.[18]
چشم مسلح
پرسش 208. آيا رؤيت ماه به وسيله چشم مسلح و تلسكوپ ها و وسايل نجومى، اعتبار دارد؟
همه مراجع (به جز خامنه اى و فاضل): خير، مگر آنكه از اين راه براى شخص اطمينان پيدا شود كه اول ماه است.[19]
آيات عظام خامنه اى و فاضل: آرى، اول ماه به وسيله چشم مسلح و تلسكوپ و يا وسايل نجومى، ثابت مى شود.[20]
حدس و گمان
پرسش 209. اگر از گفته عده اى حدس بزنيم كه فردا عيد فطر است، آيا مى توانيم روزه بگيريم؟
همه مراجع: تا هنگامى كه براى شخص اطمينان پيدا نشود كه فردا عيد فطر و اول شوال است، نمى تواند روزه را افطار كند.[21]
پی‌نوشت:
[1] . توضيح المسائل مراجع، م 1730.
[2] . العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
[3] . من لا يحضره الفقيه، ج 2، باب الغسل فى الليالى المخصوصه، ص 159.
[4] . العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
[5] . توضيح المسائل مراجع، م 1561.
[6] . تبريزى، توضيح المسائل مراجع، م 1561؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1569.
[7] . توضيح المسائل مراجع، م 1732؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1740.
[8] . العروه الوثقى، ج 2، فصل فى طرق ثبوت الهلال.
[9] . توضيح المسائل مراجع، م 1735؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 837، 839.
[10] . توضيح المسائل مراجع، م 1735؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1743 و دفتر: فاضل.
[11] . توضيح المسائل مراجع، م 1735؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 837، 839.
[12] . توضيح المسائل مراجع، م 1735؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1743.
[13] . توضيح المسائل مراجع، م، 1739؛ 1735؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 837 و 839.
[14] . توضيح المسائل مراجع، م 1735؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1743.
[15] . توضيح المسائل مراجع، م 1731؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 842 و 843؛ بهجت، وسيلة النجاه، ج 1، م 1162.
[16] . سيستانى، توضيح المسائل، م 1731.
[17] . وحيد، توضيح المسائل، م 1739.
[18] . العروة الوثقى، ج 2، الصوم، طرق ثبوت الهلال، م 1.
[19] . دفتر: همه مراجع.
[20] . دفتر: فاضل و خامنه اى.
[21] . توضيح المسائل مراجع، م 1730؛ وحيد، توضيح المسائل، م 1738.
سیدمجتبی حسینی