اهميّت نذر
پرسش 270. درباره اهميّت نذر و سابقه تاريخى آن توضيح دهيد؟
يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً
«آنان به نذر خويش وفا مى كنند و از روزى كه شرّ و عذابش گسترده است (قيامت) مى ترسند».[1]
«نذر» در لغت به معناى وعده دادن و پيمان به چيزى است و در اصطلاح پيمان خاصى با خداوند است كه انسان آن را بر خود واجب مى كند. نذر به دو صورت مى تواند انجام گيرد: نذر مشروط و نذر مطلق.
«نذر مشروط» آن است كه شخص به خاطر انجام دادن عمل نيك و يا اجتناب از كار ناشايست، آن را بر خود واجب مى كند تا در نتيجه آن، خداوند متعال حاجت او را برآورد. به عنوان مثال مى گويد: «اگر فرزندم خوب شد و سلامتى خود را بازيافت، هزار تومان به فقير كمك مى كنم».
«نذر مطلق» نذرى است كه هيچ قيد و شرطى در آن مطرح نيست؛ به عنوان مثال مى گويد: «من براى خدا نذر مى كنم كه نماز شب بخوانم».
نذر داراى پيشينه زيادى است و انسان در طول تاريخ از آن سود جسته و با نذر سعى كرده تا رضايت معبود خويش را در جهت تأمين نيازهايش جلب كند. اين امر همواره مورد توجّه پيامبران و امت هاى گذشته بوده[2] و در اسلام نيز مشروعيت يافته است. قرآن كريم در آياتى، داستان نذر حضرت مريم (علیهاالسلام) و مادرش را بيان مى كند.[3] همچنين ويژگى هاى بندگان خدا را وفاى به نذر برمى شمارد: «آنان به نذر خويش وفا مى كنند و از روزى كه شرّ و عذابش گسترده است (قيامت) مى ترسند».[4]
امام صادق (علیه السلام) در شأن نزول اين آيه مى فرمايد: «هنگامى كه حسن و حسين (علیهما السلام) مريض بودند، روزى پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به ملاقات آنان آمد و به على (علیه السلام) فرمود: خوب است جهت سلامتى فرزندانت نذر كنى. على (علیه السلام) فرمود: من نذر مى كنم: «چنانچه اين دو بهبود يابند، سه روز را به جهت تشكر از خداوند روزه بگيرم». سپس فاطمه (علیهاالسلام) و فضه (خدمتگزار آنان)، همين نذر را تكرار كردند. خداى متعال نيز لباس عافيت به اندام آن دو امام پوشاند و ايشان نيز روزه گرفتند».[5]
نذر ممكن است حكمت هاى گوناگونى داشته باشد كه مهم ترين آنها، رسيدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت و تقويت انگيزش در جهت سير و سلوك معنوى است.
نذر يكى از احكام عملى و جارى اسلام و داراى احكام و شرايطى است. اين عمل نياز به صيغه خاص دارد كه اگر به هر زبانى خوانده شود، كفايت مى كند. البته بايد نام «الله» يا ترجمه آن ذكر شود. بدون رعايت اين شرايط، نذر تحقق نمى يابد. پس اگر بگويد: «چنانچه مريض من خوب شود، براى خدا بر من است كه ده تومان به فقير بدهم»، نذر او صحيح است.
شرايط نذر
پرسش 271. شرايط نذر كدام است؟
شرايط نذر عبارت است از:
1. نذر كننده بالغ باشد، عاقل و با قصد و اختيار باشد.
2. انجام دادن آن ممكن باشد.
3. انجام دادن آن مطلوب شرع باشد (مانند نماز، روزه، قربانى كردن، كمك به ديگران، عيادت مريض و... ).
4. ترك آنها مطلوب شرع باشد (ترك حرام يا مكروه ).
تبصره. اگر متعلق نذر مباح باشد؛ يعنى، انجام دادن يا ترك آن از هر جهت مساوى باشد، نذر باطل است. اما اگر انجام دادن يا ترك آن، از جهتى بهتر باشد، صحيح است. براى مثال نذر كند: غذايى بخورد كه براى عبادت نيرو بگيرد و يا غذايى نخورد كه مايه سستى بدن او از انجام دادن عبادت مى شود.
صيغه نذر
پرسش 272. صيغه نذر چيست و آيا جمله خاصى دارد؟
همه مراجع: آرى، نذر صيغه خاصى دارد؛ براى مثال شخصى در مورد شفا يافتن بيمارى اش نذر مى كند كه مبلغى به فقير بدهد؛ پس چنين مى گويد: «اِنْ شَفَى اللّه مَرَضَى فَلِلّهِ عَلَىَّ اَن اُعْطِىَ الْفَقيرَ كَذا». البته لازم نيست به عربى بخواند. همين اندازه كافى است كه بگويد: اگر بيمارى من شفا يابد، براى خدا بر عهده من است كه فلان مبلغ را به فقير بدهم.[6]
تغيير نذر
پرسش 273. آيا تغيير نذر جايز است؟ براى مثال كسى كه نذر كرده در روز عاشورا، به مردم حليم بدهد، آيا مى تواند به جاى آن خوراكى ديگرى بدهد؟ يا حليم را در روزهاى ديگر ماه محرم به مصرف برساند؟
همه مراجع: اگر نذر طبق صيغه معتبر شرعى بوده، تغيير آن جايز نيست؛ بلكه بايد به همان صورت كه نذر كرده، عمل كند و در غير اين صورت تغيير مورد نذر، اشكال ندارد.[7]
عمل به نذر
پرسش 274. آيا عمل به نذر فورى است؟ مثلاً چنانچه شخص نذر كند كه اگر حاجتش برآورده شود، ده روز روزه بگيرد؛ آيا بايد بلافاصله اين كار را بكند؟
همه مراجع: اگر براى گرفتن روزه ها زمان معيّن نكرده، لازم نيست بعد از برآورده شدن حاجتش، بلافاصله روزه بگيرد.[8]
تبصره. البته سهل انگارى و كوتاهى در عمل به نذر، جايز نيست.
زمان نذر
پرسش 275. اگر انسان براى نذر خود وقت تعيين كند؛ ولى در زمان خود نتواند آن را انجام دهد، وظيفه اش چيست؟
همه مراجع: اگر نذر او روزه است، چنانچه در وقت عمل به آن عذرى مانند بيمارى، سفر ضرورى و... پيش آيد، عمل به آن واجب نيست و كفاره هم ندارد ولى بايد قضاى آن را بجا آورد. و در غير روزه، اگر در وقت انجام دادن نذر، نتواند آن را به جا آورد، تكليف از او ساقط است و كفاره هم ندارد.[9]
شك در نذر
پرسش 276. نذرى كرده ام، ولى بين دو چيز (روزه گرفتن و صدقه دادن به فقير) شك دارم و نمى دانم كدام يك از آن دو است؛ تكليف چيست؟
همه مراجع: بايد احتياط كرده و به هر دو عمل كنيد.[10]
فراموشى نذر
پرسش 277. كسى نذر كرده به فقير مبلغى پول بدهد، ولى فراموش كرده كه مقدار آن چقدر است؛ تكليف چيست؟
همه مراجع: اگر نذر طبق صيغه معتبر شرعى بوده، مى تواند به مقدار حداقل اكتفا كند. به عنوان مثال اگر بين هزار تومان يا بيشتر ترديد دارد؛ پرداخت همان هزار تومان كافى است [ و اگر بيشتر هم بدهد، كار پسنديده اى است].[11]
كفاره نذر
پرسش 278. كفاره نذرى كه از روى عمد به جا نياورده و چندين مدت از زمان آن گذشته، چگونه است؟
همه مراجع (به جز تبريزى، خامنه اى، سيستانى و وحيد): كفاره آن آزاد كردن يك بنده، يا اطعام شصت فقير و يا گرفتن دو ماه روزه پى در پى به طور تخيير است.[12]
آيات عظام تبريزى، خامنه اى، سيستانى و وحيد: كفّاره آن آزاد كردن يك بنده يا اطعام ده فقير يا پوشاندن آنان است و اگر اينها را نتوانست، بايد سه روز پى در پى روزه بگيرد.[13]
نذر فرزند
پرسش 279. آيا براى نذر اجازه پدر لازم است؟
آيات عظام امام و خامنه اى: خير، اجازه پدر لازم نيست و او نمى تواند فرزند را از نذر منع كند.[14]
آیتالله بهجت: بنا بر احتياط واجب، اجازه پدر لازم است و اگر بدون اجازه او نذر كند، بنا بر احتياط بايد به نذرش عمل كند.[15]
آيات عظام تبريزى، صافى، فاضل، نورى و وحيد: خير، اجازه پدر لازم نيست؛ ولى اگر پدر از كارى منع كند كه فرزند نذر آن را كرده، نذر او صحيح نيست.[16]
آیتالله سيستانى: خير، اجازه پدر لازم نيست؛ ولى اگر پدر از كارى منع كند كه فرزند آن را نذر كرده ـ چنانچه نهى او از روى شفقت و دوستى باشد و مخالفت فرزند باعث آزار او گردد ـ نذر او صحيح نيست.[17]
آیتالله مكارم: خير، اجازه پدر لازم نيست؛ مگر آنكه كار او باعث آزار پدر باشد. در اين صورت نذر صحيح نيست.[18]
نذر زن
پرسش 280. آيا زن مى تواند بدون اذن شوهر، از مال خودش نذر كند؟
آيات عظام امام و خامنه اى: خير، نذر زن در اموال خودش، بدون اذن شوهر صحيح نيست.[19]
آیتالله بهجت: نذر زن بدون اذن شوهر [حتى در اموال خودش]، بنابر احتياط واجب صحيح نيست.[20]
آيات عظام تبريزى و مكارم: اگر نذر زن مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او [در هر حال] صحيح نيست و اگر مزاحم نباشد، احتياط مستحب آن است كه با اجازه او باشد [حتى در اموال خودش].[21]
آيات عظام سيستانى، صافى و وحيد: اگر نذر زن مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او (در هر حال) صحيح نيست و بنابر احتياط واجب در اموال خودش نيز ـ غير از حج، زكات، صله رحم و احسان به پدر و مادر ـ با اذن شوهر نذر كند.[22]
آیتالله فاضل: اگر نذر زن مزاحم حقوق شوهر باشد، بدون اذن او [در هر حال] صحيح نيست و اگر مزاحم نباشد، احتياط واجب آن است كه با اذن او باشد؛ به خصوص در نذر اموال (هر چند متعلق به خودش باشد ).[23]
آیتالله نورى: آرى، نذر زن از مال خودش، بدون اذن شوهر صحيح است.[24]
نذر روزه
پرسش 281. آيا نذر روزه در سفر صحيح است؟
آيات عظام امام، تبريزى، صافى، فاضل، نورى و وحيد: در مسافرت، نذر روزه جايز نيست.[25]
آيات عظام بهجت، خامنه اى و سيستانى: آرى، در مسافرت نذر روزه جايز و صحيح است.[26]
آیتالله مكارم: روزه در سفر در هر صورت جايز نيست، هر چند نذر كرده باشد.[27]
پینوشتها
[1] . انسان (76) ، آيه 7.
[2] . فقه القرآن، ج 2، ص 275.
[3] . آل عمران (3) ، آيه 36.
[4] . انسان (76) ، آيه 7.
[5] . وسائل الشيعه، ح 23، باب 6 ؛ ميزان الحكمه، ح 10، ص 48.
[6] . توضيح المسائل مراجع، م 2641 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 2705 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2639 و خامنه اى، استفتاء، س 1060 و 1100.
[7] . توضيح المسائل مراجع، م 2651 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 2715 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2649 و خامنه اى، استفتاء، س 1072.
[8] . توضيح المسائل مراجع، م 2652 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2650 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 2716 و خامنه اى، استفتاء، س 1116.
[9] . امام، تحرير الوسيلة، ج 2، النذر، م 11، 12 و 24 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1729 و توضيح المسائل مراجع،2653 ؛ صافى، هداية العباد، ج 2، النذر، م 11، 12 و 24 ؛ سيستانى، توضيح المسائل مراجع، م 2647 و 2653 ؛ خامنه اى، استفتاء، س 1074 و دفتر: فاضل، نورى، مكارم، وحيد، بهجت.
[10] . خامنه اى، استفتاء، س 1109، فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1329 و دفتر: همه مراجع.
[11] . فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 1173 ؛ تبريزى، استفتائات، س 1731 ؛ خامنه اى، اجوبة الاستفتائات، س 1109 و دفتر: همه مراجع.
[12] . توضيح المسائل، مراجع، م 2654 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2652.
[13] . تبريزى، منهاج الصالحين، ج 2، م 1564 ؛ سيستانى، منهاج الصالحين، ج 3، م 746 ؛ خامنه اى، استفتاء، س 1149 و 1109 ؛ وحيد، منهاج الصالحين، ج 3، م 1564.
[14] . امام، تحرير الوسيله، ج 2، النذر، م 3 و خامنه اى، استفتاء، س 1067.
[15] . دفتر: بهجت.
[16] . توضيح المسائل مراجع، م 2646 ؛ نورى، توضيح المسائل، م 2644 ؛ وحيد، توضيح المسائل، م 2710.
[17] . توضيح المسائل مراجع، م 2646.
[18] . توضيح المسائل مراجع، م 2646.
[19] . امام، استفتائات، ج 2، نذر، س 10 و خامنه اى، استفتاء، س 1093.
[20] . بهجت، توضيح المسائل مراجع، م 2644.
[21] . مكارم، توضيح المسائل مراجع، م 2644 و تبريزى، منهاج الصالحين، ج 2، م 1551.
[22] . صافى و سيستانى، توضيح المسائل مراجع، م 2644 و وحيد، توضيح المسائل، م 2708.
[23] . فاضل، توضيح المسائل مراجع، م 2644.
[24] . استفتائات، ج 1، س 759.
[25] . نورى، استفتائات، ج 1، س 231 ؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 584 ؛ دفتر: وحيد، تبريزى، امام و صافى.
[26] . دفتر: خامنه اى، سيستانى و بهجت.
8. مكارم، استفتائات ، ج 2، س 482 و 475.
سیدمجتبی حسینی