شرح دعای مکارم‌الاخلاق (۲۰)| سؤال‌های قیامت| ۳

در شماره‌های قبل به تعدادی از سؤالات روز قیامت اشاره شد، و اکنون باقی‌مانده‌ی سؤالات را موردبررسی قرار می‌دهیم.
 
7- سؤال از عهد و پیمان:
پروردگار متعال در سوره اسراء می‌فرماید: «... وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً». و به عهد (خود) وفا كنيد، كه از عهد سؤال می‌شود.[1] وفای به عهد در روایات اسلامی، از علامات تدیّن، تقوا و ایمان است. یعنی اگر بخواهیم انسان مؤمن، باتقوا و متدیّن واقعی را بنگریم، نمی‌توانیم تنها به نماز و روزه‌ی او اکتفا کنیم، چراکه طبق روایات ممکن است این کار بر اثر عادت از او رخ بدهد و یا خدای‌نکرده بر اساس منفعت‌های شخصی دنیوی و از روی تظاهر و ریا انجام شود، که در این صورت این نماز و روزه به‌هیچ‌وجه علامت ایمان و تقوا نیست بلکه در برخی موارد سبب نفاق و دورویی است، چنان‌که بسیاری از دشمنان و قاتلین ائمّه‌ی اطهار علیهم السّلام، در ظاهر اهل نماز و روزه بودند ولی درواقع به جنگ دین و اولیاء خدا رفتند.
امّا یکی از علائم تشخیص تدیّن و تقوا و دین‌داری، همین وفای به عهد است، و به همین جهت در قرآن کریم به‌صراحت درباره‌ی سؤال از وفای به عهد در قیامت سخن گفته‌شده است. امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می‌فرمایند: «إِنَّ لِأَهْلِ الدِّينِ عَلَامَاتٍ يُعْرَفُونَ بِهَا صِدْقُ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ و ...». به‌درستی که برای اهل دین (دین‌داران حقیقی) نشانه‌هایی است که با آن شناخته می‌شوند: راست‌گفتاری، اداء امانت، وفای به عهد و ... .[2] در جای دیگر مولا می‌فرمایند: «مِنْ دَلَائِلِ الْإِيمَانِ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ». از دلائل و نشانه‌های ایمان، وفای به عهد است.[3] و باز در کتاب شریف مشکاة الانوار از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت‌شده است که فرمودند: «لِأَهْلِ التَّقْوَى عَلَامَاتٌ يُعْرَفُونَ بِهَا صِدْقُ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ و ...». برای اهل تقوا نشانه‌هایی است که با آن شناخته می‌شوند: راست‌گفتاری، اداء امانت، وفای به عهد و ... .[4]
 
8- سؤال از پذیرش و عدم پذیرش دعوت انبیاء:
پیش‌ازاین درباره‌ی سؤال از انبیاء درباره‌ی انجام‌وظیفه‌ی تبلیغ و عکس‌العمل مردم در برابر ایشان سخن گفتیم، امّا در سوره‌ی انعام آمده است که از خود مردم نیز درباره‌ی پذیرش و عدم پذیرش دعوت انبیاء در قیامت سؤال خواهد شد: «يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى‏ أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ». (در آن روز به آن‌ها می‌گوید:) اى گروه جنّ و انس! آيا رسولانى از شما به‌سوی شما نيامدند كه آيات مرا برايتان بازگو می‌کردند، و شما را از ملاقات چنين روزى بيم می‌دادند؟! آن‌ها می‌گویند: «بر ضدّ خودمان گواهى می‌دهیم (آرى،) ما بد كرديم)» و زندگى (پر زرق و برق) دنيا آن‌ها را فريب داد و به زيان خود گواهى می‌دهند كه كافر بودند.[5]
و جالب اینجاست که به خاطر این‌که در قیامت همه‌چیز روشن بوده و قابل‌انکار نیست، خطاکاران در جواب این سؤال حضرت حق، شروع به اعتراف علیه خود می‌کنند و بر عدم پذیرش دعوت انبیاء و خطای خود اقرار می‌نمایند. و چرا این‌گونه نباشد وقتی‌که قیامت به فرموده‌ی قرآن کریم: «يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِر»[6] روزی است که تمام حجاب‌ها کنار می‌رود و اسرار نهان آشکار می‌گردد و حتّی پوست بدن و اعضا و جوارح انسان بر کرده خویش شهادت می‌دهند.
 
9- سؤال از اعضا و جوارح:
یکی دیگر از سؤال‌های روز قیامت، سؤال پروردگار از اعضا و جوارح انسان است. نه‌تنها در موارد مختلف از خود انسان سؤال می‌شود، بلکه در بعضی مواقف از اعضا و جوارح انسان نیز به‌طور مستقلّ سؤال می‌شود که در دنیا چه کردند و صاحب آن‌ها از آن‌ها چگونه استفاده نمود؟ قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً». و از چيزى كه به آن علم ندارى [بلكه برگرفته از شنیده‌ها، ساده‌نگری‌ها، خيالات و اوهام است‏] پيروى مكن زيرا گوش و چشم و دل [كه ابزار علم و شناخت واقعی‌اند] موردِ بازخواست‌اند.[7]
در آن روز آن‌ها واقعیّت را می‌گویند ولو به ضرر صاحبشان باشد. در سوره‌ی فصّلت می‌خوانیم: «حَتَّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ * وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ وَ هُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ». وقتى به آتش می‌رسند، گوش و چشم و پوستشان به اعمالى كه همواره انجام می‌دادند، گواهى می‌دهند. * و آنان به پوستشان می‌گویند: چرا بر ضد ما گواهى داديد؟ می‌گویند: همان خدايى كه هر موجودى را به سخن آورد، ما را گويا ساخت، و او شما را نخستين بار آفريد و به‌سوی او بازگردانده می‌شوید.[8]
در سوره یس می‌فرماید: «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى‏ أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ». امروز بر دهانشان مُهر می‌نهیم، و دست‌هایشان با ما سخن می‌گویند و پاهايشان كارهايى را كه انجام می‌دادند شهادت می‌دهند.[9] همچنین در سوره نور دراین‌باره آمده است: «يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ». در آن روز زبان‌ها و دست‌ها و پاهايشان بر ضدّ آن‌ها به اعمالى كه مرتكب می‌شدند گواهى می‌دهد.[10]
 
10- سؤال از زیردستان:
در دنیا هرکسی به‌نوعی مسئولیتی دارد و بنا به مسئولیت خود، زیردستانی را تحت نظرش مدیریّت می‌کند تا به کمک هم مجموعه‌ای را اداره کنند. یکی از سؤال‌های روز قیامت از مسئولین است درباره‌ی نحوه‌ی برخورد و معاشرت با زیردستانشان و کاملاً بدیهی است که هرقدر مسئولیت انسان مهمّ‌تر و حسّاس‌تر باشد، از او در قیامت بیشتر و جدّی‌تر سؤال خواهد شد. به همین جهت کسانی که در کسب پُست و مقام‌های بالای دنیوی تلاش می‌کنند، یادشان نرود که در قیامت به‌سختی مورد بازخواست خداوند متعال قرار خواهند گرفت و در قیامت هیچ راهی برای توجیه و عذرتراشی و یا پوشاندن حقیقت و فریب مأمورین الهی وجود ندارد. با این حساب چه بهتر است که انسان از رسیدن به پُست و مقام دوری کند و تا وقتی که خالصاً لله احساس تکلیف ننموده، از این متاع زودگذر دوری نماید.
در این رابطه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: «أَلَا كُلُّكُمْ‏ رَاعٍ‏ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ فَالْأَمِيرُ عَلَى النَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ فَالْمَرْأَةُ رَاعِيَةٌ عَلَى أَهْلِ بَيْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِيَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ وَ الْعَبْدُ رَاعٍ عَلَى مَالِ سَيِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلَا فَكُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِه».‏
آگاه باشید! كه هر كدام از شما سرپرست هستيد و تمام شما نسبت به رعيّت (زیردست) خود مورد بازخواست قرار می‌گیرید، بنا بر اين فرمان رواى مردم (و هر کسی که به‌نوعی بر مردم امارت و سلطه دارد مثل دولت‌مردان، نماینده‌های مجلس و ...) از رعيّت خود بازخواست می‌شود، و مرد نسبت به خانواده‌اش سرپرست و مسئول است، و زن سرپرست اهل خانه‌ی شوهر و فرزندانش و مسئول آن‌هاست، و خدمتكار، ناظر بر مال آقاى خود، و مسئول آن است. آگاه باشید! كه هر كدام از شما سرپرست هستيد و تمام شما نسبت به رعيّت (زیردست) خود مورد بازخواست قرار می‌گیرید.[11]
بنا بر این، از مسئولین مملکتی، از رهبر، رئیس‌جمهور، وزراء، وکلای مجلس و ... گرفته تا برسد به مسئولین نهاد کوچک امّا پُر اهمیّت خانواده، یعنی پدر و مادر، همه و همه روز قیامت نسبت به وظیفه‌ای که در قبال زیردستان خود بر عهده داشته‌اند، مورد بازخواست و حسابرسی خدای متعال قرار خواهند گرفت. درباره‌ی مسئولین خانواده، خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ». اى كسانى كه ايمان آورده‌اید خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه‌دارید، آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده‌شده‌اند (به‌طور كامل) اجرا می‌نمایند.[12] یعنی نه‌تنها انسان نسبت به رفتار خود مسئول است، بلکه نسبت به اهل و خانواده‌ی خود نیز مسئولیت دارد و در قیامت درباره‌ی آن‌ها از انسان سؤال خواهد شد.
 
11 و 12- سؤال از عمر مخصوصاً جوانی، سؤال از کسبِ درآمد و کیفیّت خرج کردن آن:
امام باقر علیه السّلام می‌فرمایند: «وَ اعْلَمْ أَنَكَ سَتَسْأَلَ غَداً إذا وَقَفْتَ بَيْنَ يَدَيِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: عَنْ أربع، شَبابِكَ فِيما أبْلَيْتَ‏، وَ عُمْرِكَ فِيما أفْنَيْتَهُ، وَ ماِلك مِمَّا اكْتَسَبْتَ، وَ فِيما أَنْفَقْتَهُ فَتَأَهَّبْ لِذلِكَ وَ أَعِدْ لَهُ جَواباً». و بدان همانا تو، فردا هنگامی‌که در برابر خدای عزّ و جلّ ایستادی، از چهار چیز مورد سؤال و بازخواست قرار خواهی گرفت: 1-جوانی‌ات را در چه راهی کهنه کردی و به پیری رساندی؟ 2-و عمرت را در چه مسیری تمام ساختی؟ 3-و مال و دارائی‌ات را از چه راهی به دست آوردی؟ 4-و دارائی‌ات را در چه راهی خرج کردی؟ پس برای این سؤال‌ها خود را آماده کن و جوابی را برایشان مهیّا ساز.[13]
فرصت عمر نعمت بزرگی است که خداوند به انسان‌ها عنایت کرده و برای استفاده‌ی هر چه بیشتر از این سرمایه‌ی گران‌بها و جبران‌ناپذیر برای کمال و تعالی بشر، بندگان خود را از طریق نور فطرت و راهنمایی عقل، به انضمام انزال کتب آسمانی و ارسال پیامبران الهی، راهنمایی نموده است. بنا بر این خلقت انسان هدفمند بوده و باید بر اساس هدفی که خالق متعال برایش ترسیم نموده استفاده شود. به همین دلیل یکی دیگر از سؤالات روز قیامت درباره‌ی نعمت گران‌قدر عمر است، مخصوصاً بازه‌ی خاصّی از آن به نام جوانی، چراکه جوانی اوج فصل رویش و رشد هر انسانی است که عموماً نقش تعیین‌کننده‌ای در مسیر زندگی و عاقبت او دارد.
از سوی دیگر بَنا بر قانون دنیا، هر فردی موظّف است برای اداره‌ی زندگی و معیشت خود، کار نموده و تحصیل درآمد کند. در روایات ما هم کار کردن یکی از ارزش‌های انسان مؤمن شناخته‌شده و از منظر دین، کسی که برای تأمین معیشت خود و خانواده کار می‌کند و زحمت می‌کشد، درواقع مشغول عبادت است، به‌طوری‌که اگر مرگ او در حین کار فرابرسد، اجر شهید فی سبیل الله را خواهد داشت. ولی چیزی که در مورد کار و تحصیل درآمد بسیار مهمّ و حیاتی است، نحوه کار کردن و شیوه‌ی به دست آوردن درآمد است. درآمدی که از طریق تضییع حقوق دیگران و یا آسیب زدن به اجتماع حاصل می‌شود، شرعاً و عقلاً ایراد دارد و ارتزاق از آن علاوه بر حرمت شرعی، موجب عوارض وخیمی چون انحراف از راه حق، قساوت قلب و ... می‌شود.
به همین دلیل کسب درآمد نیز از امور مهمّی است که از آن سؤال خواهد شد. نکته‌ی بعدی آن است که درآمد حاصله چگونه خرج شده و در چه مسیری مورداستفاده قرارگرفته است؟ بر فرض که درآمد از راه حلال و صحیح به‌دست‌آمده باشد، امّا اگر در راهی غیر از رضای پروردگار خرج شود، آن‌وقت صاحب آن باید خود را برای بازخواست روز قیامت آماده کند. چون کار غیرشرعی و درآمد حرام، و یا استفاده از دارایی‌ها در راه معصیت و حرام، مخالف با هدف خلقت انسان و کمال و تعالی اوست.  
 
13- سؤال از ثقلین:
بزرگ‌ترین وصیّت و سفارش رسول خدا صلّی الله علیه و آله، که تمامی اصول و فروع دین را در بر دارد، و خطاب به تمام امّت از صدر اسلام تا قیام قیامت است، سفارش به قرآن و عترت می‌باشد. در حدیث معروف ثقلین که مورد اتّفاق شیعه و سنّی است، رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «إِنِّي تَارِكٌ‏ فِيكُمُ‏ الثَّقَلَيْنِ‏ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي [مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَبَداً] وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ». به‌درستی که من در میان شما دو گوهر گران‌بها‏ به‌جا می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم، اهل‌بیتم. تا زمانی که به این دو متوسّل شده و چنگ بزنید، هرگز پس از من گمراه نخواهید شد و این دو هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا این‌که در کنار حوض کوثر به من ملحق شوند.[14]
لذا در قیامت نه‌تنها خدای متعال درباره‌ی این دو از امّت اسلام سؤال خواهد کرد بلکه در روایات چنین واردشده که خود رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله نیز امّت را از این دو ثقل عظیم بازخواست خواهد نمود. پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه و آله فرمودند: «أَنَا أَوَّلُ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ كِتَابُهُ وَ أَهْلُ بَيْتِي ثُمَّ أُمَّتِي ثُمَّ أَسْأَلُهُمْ مَا فَعَلْتُمْ‏ بِكِتَابِ‏ اللَّهِ‏ وَ بِأَهْلِ بَيْتِي». من اوّلین کسی هستم که در روز قیامت بر خداوند عزیز جبّار وارد می‌شوم و (پس از من) کتاب خدا و اهل‌بیتم وارد می‌شوند و سپس امّت من (بر خدا وارد می‌گردند). سپس من از امّتم سؤال می‌کنم: با کتاب خدا و اهل‌بیت من چه کردید؟[15]
در کتاب مسند احمد (حنبل) از منابع معتبر اهل سنّت نیز آمده است که رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: «و إنّي سائِلُكُم حينَ تَردُونَ عَلَيَّ عَنِ الثَّقَلَينِ، فَانظُرُوا كيفَ تَخلِفُونِي فيهِما، الثقلِ الأكبرِ، كتابِ اللهِ عزَّ وَ جلَّ، سببٌ طرفُهُ بِيدِ اللهِ، وَ طرفُهُ بِأيديكُم، فَاستَمسِكُوا بِهِ لا تَضِلُّوا وَ لا تبدلُوا، وَ عترَتي أهلِ بيتي، فَانَّهُ قَد نَبَّأنِيَ اللَّطيفُ الخبيرُ، أنَّهُما لَن يَنقَضِيا حَتّى يَرِدا عَلَيَّ الحوضَ». و همانا هنگامی‌که (در قیامت) بر من وارد می‌شوید، درباره‌ی ثقلین از شما سؤال خواهم کرد، پس بنگرید به‌جای من چگونه با این دو رفتار خواهید کرد، ثقل اکبر کتاب خدای عزّ و جلّ (است) که سببی است که یک‌طرف آن به دست خدا و طرف دیگرش در دستان شماست، پس به آن تمسّک جوئید که (در این صورت) گمراه نشده و منحرف نمی‌گردید، و عترتم اهل‌بیتم (ثقل دوّم است)، پس همانا خداوند لطیف خبیر به من خبر داد که این دو ثقل هرگز از بین نرفته تا در کنار حوض بر من وارد شوند.[16]
این سؤال‌ها نمونه‌ای از سؤال‌های روز قیامت بود که در آیات و روایات از آن‌ها یادشده است. امام سجّاد علیه السّلام در دعای مکارم الاخلاق از خدای متعال می‌خواهند تا توفیق اشتغال به این امور که در سرای آخرت مورد سؤال قرار می‌گیرد را به ایشان عنایت کند. این عبارت در حقیقت نوعی هشدار و بیدار باش به تمامی انسان‌هاست که مبادا زندگی دنیا با روزمره‌ها و زرق‌وبرق‌هایش شما را از توجّه به این امور غافل ساخته و به اموری مشغول کند که محدود به دنیا شده و نفعی برای آخرت و زندگی ابدی شما ندارد بلکه در بسیاری از اوقات به ضرر دنیا و آخرت می‌باشد.
 

[1] سوره اسراء/ آیه 34 (ترجمه مکارم).

[2] التمحيص ص 68/ الامالی (للصدوق) ص 221.

[3] عيون الحكم و المواعظ (لليثي) ص 471.

[4] مشكاة الأنوار في غرر الأخبار ص 45.

[5] سوره انعام/ آیه 130 (ترجمه مکارم).

[6] سوره طارق/ آیه 9.

[7] سوره إسراء/ آیه 36 (ترجمه انصاریان).

[8] سوره فصّلت/ آیه 20 و 21 (ترجمه انصاریان).

[9] سوره یس/ آیه 65 (ترجمه مکارم).

[10] سوره نور/ آیه 24 (ترجمه مکارم).

[11] مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام (ترجمه تنبيه الخواطر) ص 25 و 57.

[12] سوره تحریم/ آیه 6 (ترجمه مکارم).

[13] روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه (ط - القديمة) ج ‏12 ص 182.

[14] المسترشد في إمامة علي بن أبي طالب علیه‌السلام ص 559/ قریب به همین مضمون از منابع اهل سنّت: مسند أحمد (ط الرسالة) ج 17 ص 171و173.

[15] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 600.

[16] مسند أحمد (ط الرسالة) ج 17 ص 173.
 

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

مسلم زکی‌زاده