فضایل حضرت امیرالمؤمنین(ع)| ۲۰
از «ابوسعید خدری» نقل می‌کند که رسول خدا فرمودند: این آیه درباره پنج نفر نازل شده است. من و علی و حسن و حسین و فاطمه. نظر دانشمندان شیعه و جمعی از بزرگان اهل سنّت
علامه محقق جناب آقای «رحمانی همدانی» می‌فرماید:
«اَجمَعَ اَصحَابُنَا فِی اَنَّ اَهلَ البَیتِ الَّذِینَ أذهَبَ الله عَنهُم الرِّجس فِی هَذِهِ الآیةِ هُمُ الخَمسَة الَّذِینَ كَانُوا اَصحاب الكَساءِ وَ هُم رَسُولُ الله وَ ابن عَمِّه المُرتَضَى الَّذِی هُوَ بِمَنزَلَةِ رُوحِهِ وَ نَفَسِهِ وَ ابنَتِه الَّتِی هِی مُهَجَّة قَلبِهِ وَ ثَمَرَة فُؤادِهِ، وَ سِبطاء الشَّهِیدانِ اللَّذِینَ هُما رِیحَانَتَاهُ مِنَ الدُّنیا، فَهَؤلاء هُم أصحاب هَذِه الآیة».[1]
اصحاب ما (یعنی عالمان و صاحبان نظران شیعه) اتفاق‌نظر دارند بر اینکه مقصود از (اهل‌بیت) که خداوند به حکم این آیه شریفه هرگونه زشتی و پلیدی را از آن‌ها برده است، پنج تن آل عبا هستند که عبارت‌اند از: رسول خدا و پسر عموی او علی مرتضی که به‌منزله روح و جان اوست و دختر گرامی‌اش که شادی قلب و میوه دل اوست و دو نواده شهید او که دو گل خوشبوی او از دنیا بودند، اینان موردنظر آیه هستند.[2]
اما نظر دانشمندان اهل سنّت
اخبار و احادیثی که بر این معنا دلالت دارد و از طریق اهل سنّت رسیده بسیار زیاد است.
«ابوجعفر محمد بن جریر طبری» (م ۳۱۰ ه. ق) در تفسیر بزرگ خود به نام «جامع البیان» چندین حدیث با سندهای گوناگون آورده است و ما به نقل پاره‌ای از آن‌ها بسنده می‌کنیم، ابتداء چنین می‌گوید:
«وَ اختَلَفَ أهلُ التَأوِیل فِی الَّذِینَ عَنوا بِقَولِه اَهل البَیتِ فَقَالَ بَعضُهُم عَنِّی بِهِ رَسُول الله وَ عَلِی وَ فَاطِمَة وَ الحَسَن وَ الحُسَین»
علامه محقق جناب آقای «رحمانی همدانی» می‌فرماید:
«اَجمَعَ اَصحَابُنَا فِی اَنَّ اَهلَ البَیتِ الَّذِینَ أذهَبَ الله عَنهُم الرِّجس فِی هَذِهِ الآیةِ هُمُ الخَمسَة الَّذِینَ كَانُوا اَصحاب الكَساءِ وَ هُم رَسُولُ الله وَ ابن عَمِّه المُرتَضَى الَّذِی هُوَ بِمَنزَلَةِ رُوحِهِ وَ نَفَسِهِ وَ ابنَتِه الَّتِی هِی مُهَجَّة قَلبِهِ وَ ثَمَرَة فُؤادِهِ، وَ سِبطاء الشَّهِیدانِ اللَّذِینَ هُما رِیحَانَتَاهُ مِنَ الدُّنیا، فَهَؤلاء هُم أصحاب هَذِه الآیة».[1]
اصحاب ما (یعنی عالمان و صاحبان نظران شیعه) اتفاق‌نظر دارند بر اینکه مقصود از (اهل‌بیت) که خداوند به حکم این آیه شریفه هرگونه زشتی و پلیدی را از آن‌ها برده است، پنج تن آل عبا هستند که عبارت‌اند از: رسول خدا و پسر عموی او علی مرتضی که به‌منزله روح و جان اوست و دختر گرامی‌اش که شادی قلب و میوه دل اوست و دو نواده شهید او که دو گل خوشبوی او از دنیا بودند، اینان موردنظر آیه هستند.[2]
اما نظر دانشمندان اهل سنّت
اخبار و احادیثی که بر این معنا دلالت دارد و از طریق اهل سنّت رسیده بسیار زیاد است.
«ابوجعفر محمد بن جریر طبری» (م ۳۱۰ ه. ق) در تفسیر بزرگ خود به نام «جامع البیان» چندین حدیث با سندهای گوناگون آورده است و ما به نقل پاره‌ای از آن‌ها بسنده می‌کنیم، ابتداء چنین می‌گوید:
«وَ اختَلَفَ أهلُ التَأوِیل فِی الَّذِینَ عَنوا بِقَولِه اَهل البَیتِ فَقَالَ بَعضُهُم عَنِّی بِهِ رَسُول الله وَ عَلِی وَ فَاطِمَة وَ الحَسَن وَ الحُسَین»
اهل تأویل در این که منظور از (اهل‌بیت) در این آیه کیست‌اند اختلاف دارند.
برخی گویند: مقصود از آن، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) است و این مطلب را از راویان زیر آورده‌اند:
1- «ابن وكیع» از ... از «صفیه» دختر «شبیه» نقل می‌کند و او از «عایشه»:
روزی رسول خدا(ص) صبح زود در حالی که عبائی از موی سیاه بر دوش داشت بیرون شد، پس حسن آمد و او را زیر «عبا» برد، سپس على آمد و او را نیز به زیر «عبا» درآورد سپس فرمود:
إِنَّما یرِیدُ اللهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً
برخی گویند: مقصود از آن، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) است و این مطلب را از راویان زیر آورده‌اند:
1- «ابن وكیع» از ... از «صفیه» دختر «شبیه» نقل می‌کند و او از «عایشه»:
روزی رسول خدا(ص) صبح زود در حالی که عبائی از موی سیاه بر دوش داشت بیرون شد، پس حسن آمد و او را زیر «عبا» برد، سپس على آمد و او را نیز به زیر «عبا» درآورد سپس فرمود:
إِنَّما یرِیدُ اللهُ لِیذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً
٢- ... از «ابوسعید خدری» نقل می‌کند که رسول خدا فرمودند: این آیه درباره پنج نفر نازل شده است. من و علی و حسن و حسین و فاطمه إِنَّما یرِیدُ اللهُ...
٣- «ابن وكیع» از «انس» نقل می‌کند که رسول خدا(ص) مدت شش ماه موقع نماز از خانه فاطمه می‌گذشت و می‌فرمود: نماز ای اهل‌بیت، سپس آیه را می‌خواند: إِنَّما یرِیدُ اللهُ...
۴- ... از «ام سلمه» نقل می‌کند که گفت: رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) نزد من بودند، برای آن‌ها حلوایی درست کردم، همه خوردند و خوابیدند و پیامبر «عبا» یا قطیفه‌ای به روی آنان کشید و فرمود: خداوندا اینان اهل‌بیت من هستند، رجس را از آن‌ها ببر و آنان را پاک ساز.
۵- «ابن وكیع» از ... از «ابی الحمراء» نقل می‌کند که در زمان پیامبر هفت ماه به مدینه سر می‌زدم و در این مدت دیدم که پیامبر هنگام سپیده صبح به در خانه علی و فاطمه(ع) می‌آمد و می‌فرمود: نماز! نماز! إِنَّما یرِیدُ اللهُ...
۶- «یونس بن اسحاق» با سند خود از پیامبر مانند همین روایت را نقل کرده است.
۷- ابوعمار گوید: من نزد «واثلة بن اسقع» نشسته بودم که عدّه‌ای از علی یاد کردند و او را ناسزا گفتند چون برخاستند، «ابن اسقع» به من گفت: بنشین تا تو را از مردی که اینان ناسزا گفتند خبر دهم، من نزد رسول خدا(ص) بودم که على و فاطمه و حسن و حسین(ع) آمدند پیامبر عبا بر روی آنان افکند و گفت: خداوندا اینان اهل‌بیت من هستند، خداوندا هرگونه پلیدی را از آنان ببر و به تمام معنا پاکشان ساز.
۸-... از «ابوسعید خدری» از «ام سلمه» نقل می‌کند که وقتی این آیه إِنَّما یرِیدُ اللهُ... نازل شد، رسول خدا، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را خوانده و پوششی که بافت خبیر بود بر روی آنان افکند و عرضه داشت: خداوندا اینان «اهل‌بیت» من هستند، خداوندا هرگونه «رجس» را از آنان ببر و آن‌ها را پاک ساز، ام سلمه گوید من عرض کردم: آیا من از آن‌ها نیستم؟ فرمود: تو به راه خیر هستی.
۹- «عطیه» از «ابوسعید» از «ام سلمه» همسر پیامبر نقل می‌کند که این آیه إِنَّما یرِیدُ اللهُ... در خانه او نازل شد می‌گوید من بر در خانه نشسته بودم و گفتم: ای رسول خدا آیا من از اهل‌بیت نیستم؟ فرمود: تو به راه خیر هستی، تو از همسران پیغمبری و در خانه، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) بودند.
۱۰- از «ابودیلم» نقل می‌کند که امام سجاد(ع) به مردی از اهل شام فرمودند: آیا در سوره احزاب این آیه إِنَّما یرِیدُ اللهُ... را نخواندی؟ گفت: مگر شما آن‌هایید؟ فرمود: آری[3]
«علامه جلال‌الدین سیوطی» در تفسیر «درّ المنثور» بیست روایت از طریق گوناگون آورده است که مراد از «اهل‌بیت» همان پنج نفرند وی گوید:
«طبرانی» از «ام سلمه» روایت کرده است که رسول خدا به فاطمه فرمود: شوهر و دو فرزندت را نزد من آر، فاطمه آنان را آورد، رسول خدا(ص) عبایی فدکی را بر آنان افکند و دست خود را بر آنان گذارد و گفت: خداوندا اینان اهل محمّدند و در لفظ دیگری: آل محمّدند - پس صلوات و برکات خود را بر آل محمّد قرار ده! چنانکه بر آل ابراهیم قرار دادی که تو ستوده و با عظمتی - من عبا را کنار زدم با آنان زیر عبا روم، پیامبر آن را از دست من کشید و فرمود تو به راه خیر هستی.
این حدیث را «احمد حنبل» در کتاب «مسند» جلد ۶ صفحه ۳۲۳ آورده است.[4]
حافظ کبیر «ابوالقاسم حسکانی حنفی نیشابوری» که از دانشمندان قرن پنجم است در کتاب خود «شواهد التنزیل» حدود یکصد و چهل حدیث از راویان متعدد نقل می‌کند که همگی آن‌ها گفته‌اند: این آیه درباره این پنج نفر نازل شده است.[5]
آیه شریفه و همسران
با توجه به روایات متعددی که بزرگان از دانشمندان اهل سنّت و همچنین عالمان شیعه از رسول خدا و دیگر معصومین نقل کرده‌اند جای تردید نیست که منظور از «اهل‌بیت» در آیه شریفه همان ذوات مقدّسه هستند.
البته از برخی مفسّران نیز نقل‌شده که به دلیل سیاق آیات قبل و بعد که درباره همسران رسول خدا نازل شده این آیه نیز درباره آن‌هاست.
اینک به بررسی نظر آن افراد و استدلال آن‌ها و سخنان زیادی که در ردّ آنان از سوی بزرگان رسیده، می‌پردازیم. یکی از بزرگان که در این مورد حق مطلب را ادا فرموده، مرحوم «شیخ محمدحسن مظفر» است که به نظر ما سخن او جامع‌ترین و زیباترین سخن در این مورد است.
«طبرانی» از «ام سلمه» روایت کرده است که رسول خدا به فاطمه فرمود: شوهر و دو فرزندت را نزد من آر، فاطمه آنان را آورد، رسول خدا(ص) عبایی فدکی را بر آنان افکند و دست خود را بر آنان گذارد و گفت: خداوندا اینان اهل محمّدند و در لفظ دیگری: آل محمّدند - پس صلوات و برکات خود را بر آل محمّد قرار ده! چنانکه بر آل ابراهیم قرار دادی که تو ستوده و با عظمتی - من عبا را کنار زدم با آنان زیر عبا روم، پیامبر آن را از دست من کشید و فرمود تو به راه خیر هستی.
این حدیث را «احمد حنبل» در کتاب «مسند» جلد ۶ صفحه ۳۲۳ آورده است.[4]
حافظ کبیر «ابوالقاسم حسکانی حنفی نیشابوری» که از دانشمندان قرن پنجم است در کتاب خود «شواهد التنزیل» حدود یکصد و چهل حدیث از راویان متعدد نقل می‌کند که همگی آن‌ها گفته‌اند: این آیه درباره این پنج نفر نازل شده است.[5]
آیه شریفه و همسران
با توجه به روایات متعددی که بزرگان از دانشمندان اهل سنّت و همچنین عالمان شیعه از رسول خدا و دیگر معصومین نقل کرده‌اند جای تردید نیست که منظور از «اهل‌بیت» در آیه شریفه همان ذوات مقدّسه هستند.
البته از برخی مفسّران نیز نقل‌شده که به دلیل سیاق آیات قبل و بعد که درباره همسران رسول خدا نازل شده این آیه نیز درباره آن‌هاست.
اینک به بررسی نظر آن افراد و استدلال آن‌ها و سخنان زیادی که در ردّ آنان از سوی بزرگان رسیده، می‌پردازیم. یکی از بزرگان که در این مورد حق مطلب را ادا فرموده، مرحوم «شیخ محمدحسن مظفر» است که به نظر ما سخن او جامع‌ترین و زیباترین سخن در این مورد است.
مرحوم مظفر، در کتاب «دلائل الصدق» که در شرح «احقاق الحق» است در ابتدا، فرمایش علامه را در اختصاص نزول آیه شریفه تطهیر نسبت به پیامبر اکرم و حضرت علی و فاطمه و حسنین(ع) و تواتر آن مطلب در بین مورخین، مفسّرین و محققین بزرگ عالم اسلام، مطرح ساخته، و اشکال قاضی روزبهان، مبنی بر مشمول بودن همسران پیامبر به‌عنوان اهل‌بیت را به نقد کشیده، می‌فرماید:
«علامه حلی»، مطلب فوق را از اجماع دانشمندان شیعه و سنی استفاده کرده چون همگی اتفاق‌نظر دارند بر این که آیه مبارکه فقط در شأن آن بزرگان است و در این میان افرادی که مخالفت کرده و گفته‌اند: مقصود از آیه همسران رسول خدایند، تنها افرادی مثل «عكرمه» و «مقاتل» هستند که در چنین موردی نمی‌توان به نظر آن‌ها اعتماد کرد، زیرا نظر یک مفسّر وقتی قابل اعتماد است که از زبان دیگر اصحاب موثق و قابل اعتماد و بزرگان نیز صادرشده باشد، ولی «عکرمه» و «مقاتل» به قول بزرگان علم «رجال» - که در حالات راویان تحقیق و تفحص دارند. به‌عنوان «کذاب» معرفی‌شده‌اند و درباره آن‌ها گفته‌اند که نظراتشان را از یهودیان و مسیحیان گرفته‌اند و مطالب دیگری در مذمت آن‌ها از قول عالمان «رجال» نقل کرده‌اند. و سپس به دنبال ادعایی که «قاضی روزبهان» در این زمینه دارد که: اکثر مفسّران برآنند که این آیه در شأن همسران رسول خدا است، مرحوم مظفر می‌فرماید: این ادعا درست نیست زیرا «ابن حجر عسقلانی» آگاهی بیشتری از قاضی دارد و ایشان می‌گویند.
اکثر مفسّران برآنند کسانی که آیه را در شأن همسران پیامبر دانسته‌اند در برابر افرادی که گفته‌اند در شأن آن چهار وجود مقدّس نازل شده بسیار اندک هستند زیرا تمام مفسّران شیعه و بیشتر مفسّران اهل سنّت گفته‌اند: در شأن علی و فاطمه و حسنین(ع) نازل شده ولی به نظر ما رسول خدا(ص) هم جزء آن‌ها هستند.
برخی از مفسّران گفته‌اند: درباره بنی‌هاشم نازل شده و برخی دیگر گفته‌اند: درباره «آل پیامبر» یعنی آن چهار نفر و همسران پیامبر، ولی کسی نگفته است که این آیه مخصوص همسران است مگر اندکی (که غیرقابل اعتماد است).
و اضافه می‌کند:
درهرحال اگر آن افراد به حدی بودند که نسبت به دیگران، اکثریت را هم دارا بودند، باز سخن آن‌ها درست نبود زیرا به هیچ‌وجه نمی‌توان گفت مقصود خداوند از این آیه همسران رسول خدایند زیرا آنان از «رجس» پاک نشده بودند.
حتی اگر بگویید مقصود از «رجس» شرک و گناهان کبیره است، زیرا آن‌ها قبل از اسلام مشرک بودند و بعد از اسلام هم برخی از آنان مرتکب گناه کبیره شدند. همچون عایشه که بر امام زمان خود على خروج کرد، با اینکه رسول خدا درباره آن حضرت فرموده بودند: «حَربُکَ حَربِی»، یعنی هر کس با تو بجنگد مثل این است که با من جنگیده است. ولی او در یک جنگ شرکت کرد و هزاران نفر را به کشتن داد و فرمان رسول خدا را که فرموده بود: در خانه‌اش بنشیند، مخالفت کرد. همچنین در موردی دیگر، با یکی از همسران پیامبر که دوست او بود هم‌دست شده و بر پیامبر دروغ بستند تا آنجا که آن‌قدر این عمل ازنظر خداوند زشت و بزرگ بود که در این مورد آیاتی نازل شد و خداوند آن دو را نظیر همسران «نوح» و «لوط» دانسته و جریان آن دو را با این دو نفر منطبق فرمود.
و اضافه می‌کند:
درهرحال اگر آن افراد به حدی بودند که نسبت به دیگران، اکثریت را هم دارا بودند، باز سخن آن‌ها درست نبود زیرا به هیچ‌وجه نمی‌توان گفت مقصود خداوند از این آیه همسران رسول خدایند زیرا آنان از «رجس» پاک نشده بودند.
حتی اگر بگویید مقصود از «رجس» شرک و گناهان کبیره است، زیرا آن‌ها قبل از اسلام مشرک بودند و بعد از اسلام هم برخی از آنان مرتکب گناه کبیره شدند. همچون عایشه که بر امام زمان خود على خروج کرد، با اینکه رسول خدا درباره آن حضرت فرموده بودند: «حَربُکَ حَربِی»، یعنی هر کس با تو بجنگد مثل این است که با من جنگیده است. ولی او در یک جنگ شرکت کرد و هزاران نفر را به کشتن داد و فرمان رسول خدا را که فرموده بود: در خانه‌اش بنشیند، مخالفت کرد. همچنین در موردی دیگر، با یکی از همسران پیامبر که دوست او بود هم‌دست شده و بر پیامبر دروغ بستند تا آنجا که آن‌قدر این عمل ازنظر خداوند زشت و بزرگ بود که در این مورد آیاتی نازل شد و خداوند آن دو را نظیر همسران «نوح» و «لوط» دانسته و جریان آن دو را با این دو نفر منطبق فرمود.
خودآزمایی:
1- از نظر مرحوم رحمانی همدانی، مقصود از اهل‌بیت چیست؟
2- سه مورد از احادیثی که طبری در جامع البیان در شرح «اهل‌بیت» آورده را ذکر کنید.
3- سیوطی در «درالمنثور» اهل‌بیت را چگونه شرح داده است؟
4- از نظر مرحوم مظفر چه رابطه‌ای بین همسران پیامبر و کلمه «اهل‌بیت» می‌باشد؟
پی‌نوشت‌ها:
[1] رحمانی ، الامام علی بن ابیطالب ، ص 145.
[2] ترجمه همان کتاب / ص 227
[3] طبری ، جامع البیان ، ج 22 ، ص 5.
[4] ترجمه کتاب امام علی به نقل از تفسیر درّ المنثور ، ج 5 ، ص 198.
[5] حسکانی ، شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 18-140.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
علی ریخته‌گرزاده تهرانی
ارسال نظر