شرح دعای مکارم‌الاخلاق (۳۱)| اسباب برکت در رزق(۲)

پیش از این، ذیل دعای امام سجّاد علیه السّلام: «وَ أَوْسِعْ‏ عَلَيَّ‏ فِي‏ رِزْقِكَ/‏ و رزقت را بر من وسعت ده»، به بیان اسباب برکت پرداختیم، و اکنون ادامه‌ی این بحث را دنبال خواهیم کرد.

ب) برکت در عبادت
عبادت بهترین نوع ارتباط با خداوند متعال است و بی‌تردید ارتباط با او، که منبع خیر و برکت است، انسان را از این نعمت بیشتر بهره‌مند می‌سازد.

1-استغفار: در قرآن کریم آمده است: «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ». و از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد سپس به سوى او بازگرديد تا شما را تا مدّت معيّنى، (از مواهب زندگى اين جهان،) به خوبى بهره ‏مند سازد و به هر صاحب فضيلتى، به مقدار فضيلتش ببخشد! و اگر (از اين فرمان) روى گردان شويد، من بر شما از عذاب روز بزرگى بيمناكم.[1] همچنین در آیه‌ی دیگر می‌فرماید: «وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى‏ قُوَّتِكُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ». و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او بازگرديد، تا (باران) آسمان را پى در پى بر شما بفرستد و نيرويى بر نيرويتان بيفزايد! و گنهكارانه، روى (از حق) بر نتابيد.[2]
در سوره‌ی نوح نیز فرموده است: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً». به آن‌ها گفتم: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است* تا باران‌هاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغ‌هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد.[3]
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «أَكْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ فَإِنَّهُ يَجْلِبُ الرِّزْقَ». زیاد استغفار کنید، پس به درستی که استغفار رزق و روزی را جلب می‌کند (باعث زیادی روزی می‌شود).‏[4] امیر المؤمنین علیه السّلام در خطبه‌ی 143 نهج البلاغه می‌فرمایند: «قَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ الِاسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ الرِّزْقِ‏ وَ رَحْمَةِ الْخَلْقِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً». به تحقیق که خداوند سبحان استغفار را سبب فراوانی و برکت رزق و رحمت خلق قرار داده است، پس فرموده: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است* تا باران‌هاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغ‌هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد.[5]

2-گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»: قرآن کریم می‌فرماید: «وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ». او (نوح) گفت: به نام خدا بر آن سوار شويد! و هنگام حركت و توقّف كشتى، ياد او كنيد، كه پروردگارم آمرزنده و مهربان است.[6]
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «إِذَا قَالَ الْعَبْدُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ بَدَأَ عَبْدِي بِاسْمِي وَ حَقٌّ عَلَيَّ أَنْ أُتَمِّمَ لَهُ أُمُورَهُ وَ أُبَارِكَ‏ لَهُ‏ فِي أَحْوَالِهِ». هر گاه بنده بگوید: بسم الله الرحمن الرحیم، خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: بنده‌ی من با نام من آغاز کرد و بر من لازم است تا امورش را تمام و کامل کنم و او را در احوالش برکت دهم.‏[7]

3-نماز: خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ». اى افرادى كه ايمان آورده‌ايد! از صبر (و استقامت) و نماز، كمك بگيريد! (زيرا) خداوند با صابران است.[8]
رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «الصَّلَاةُ مِنْ‏ شَرَائِعِ‏ الدِّينِ‏ وَ فِيهَا مَرْضَاةُ الرَّبِّ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هِيَ مِنْهَاجُ الْأَنْبِيَاءِ وَ لِلْمُصَلِّي حُبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ هُدًى وَ إِيمَانٌ وَ نُورُ الْمَعْرِفَةِ وَ بَرَكَةٌ فِي الرِّزْقِ ...». نماز از آئین‌های دین است و رضای پروردگار عزّ و جلّ در آن است و آن راه انبیاء است و برای نمازگزار، محبّت فرشتگان و هدایت و ایمان و نور معرفت و برکت در رزق ... است.[9]

4-نماز شب: قرآن کریم فرموده است: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً». و پاسى از شب را براى عبادت و بندگى بيدار باش كه اين افزون [بر واجب‏] ويژه‌ی توست، اميد است پروردگارت تو را [به سبب اين عبادت ويژه‏] به جايگاهى ستوده برانگيزد.[10]
پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله فرمودند: «صَلَاةُ اللَّيْلِ‏ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِ‏ وَ حُبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ سُنَّةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ نُورُ الْمَعْرِفَةِ وَ أَصْلُ الْإِيمَانِ وَ رَاحَةُ الْأَبْدَانِ وَ كَرَاهِيَةٌ لِلشَّيْطَانِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ إِجَابَةٌ لِلدُّعَاءِ وَ قَبُولٌ لِلْأَعْمَالِ وَ بَرَكَةٌ فِي الرِّزْقِ ...». ‏نماز شب موجب رضایت پروردگار، و محبّت و دوستی فرشتگان، و سنّت پیامبران، و نور معرفت، و اصل و ریشه‌ی ایمان، و راحت و آسایش بدن‌ها، و ناراحتی شیطان، و سلاحی در برابر دشمنان، و اجابت دعا، و قبول اعمال و برکت در رزق ... است.[11]

5-حجّ: در سوره‌ی آل عمران می‌خوانیم: «... وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ». و براى خدا بر مردم است كه آهنگ خانه (او) كنند، آن‌ها كه توانايى رفتن به سوى آن دارند. و هر كس كفر ورزد (و حج را ترك كند، به خود زيان رسانده)، خداوند از همه‌ی جهانيان، بى ‏نياز است.[12]
امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرمایند: «حُجُّوا وَ اعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَبْدَانُكُمْ وَ تَتَّسِعْ أَرْزَاقُكُمْ وَ تُكْفَوْنَ مَئُونَاتِ عِيَالِكُم ...». ‏حجّ و عمره به جا آورید (که در این صورت) بدن‌هایتان سالم و روزیتان وسعت یابد و مخارج افراد تحت سرپرستی شما کفایت شود.[13]

ج) برکت در اعمال
1-نیکو ساختن عمل: امام صادق علیه السّلام فرمودند: «إِذَا أَحْسَنَ‏ الْمُؤْمِنُ‏ عَمَلَهُ‏ ضَاعَفَ اللَّهُ عَمَلَهُ لِكُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعَمِائَةٍ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ فَأَحْسِنُوا أَعْمَالَكُمُ الَّتِي تَعْمَلُونَهَا لِثَوَابِ اللَّهِ». هر گاه مؤمن کارش را نیکو انجام داد، خداوند کار او را می‌افزاید (و برکت می‌دهد)، برای هر حسنه و کار نیکی هفتصد (پاداش) خواهد بود و این کلام خداوند تبارک و تعالی است که (فرمود:) و خداوند برای هر که بخواهد چند برابر می‌کند. پس کارهایتان را که انجام می‌دهید، به خاطر ثواب و پاداش خداوند، نیکو به جا آورید.‏[14]

2-انفاق: در این جا انفاق، هر گونه بخشش و حقوق واجب و مستحبّ را شامل می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ». بگو: پروردگارم روزى را براى هر كس بخواهد وسعت مى‌‏بخشد، و براى هر كس بخواهد تنگ (و محدود) مى‌‏سازد و هر چيزى را (در راه او) انفاق كنيد، عوض آن را مى‌‏دهد (و جاى آن را پر مى ‏كند) و او بهترين روزى‏ دهندگان است.[15]
مولا علی علیه السّلام در این رابطه خطاب به کمیل فرمودند: «يَا كُمَيْلُ الْبَرَكَةُ فِي‏ مَالِ‏ مَنْ‏ آتَى الزَّكَاةَ وَ وَاسَى الْمُؤْمِنِينَ وَ وَصَلَ الْأَقْرَبِينَ». ‏ای کمیل! برکت در مال کسی است که زکات بپردازد و (با بخشش مالش) با مؤمنین مواسات کند و به نزدیکان خود (با نیکی و دست گیری) صله رحم نماید.[16] همچنین مولا علیه السّلام فرمودند: «بَرَكَةُ الْمَالِ‏ فِي‏ الصَّدَقَةِ». برکت مال در صدقه دادن است.[17]

3-إطعام: قرآن کریم: «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً». و غذاى (خود) را با اين كه به آن علاقه (و نياز) دارند، به مسكين و يتيم و اسير مى‏دهند.[18]
رسول رحمت صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «إِنَّ‏ الْبَرَكَةَ أَسْرَعُ‏ إِلَى الْبَيْتِ الَّذِي يُمْتَارُ[19] مِنْهُ الْمَعْرُوفُ مِنَ الشَّفْرَةِ فِي سَنَامِ الْبَعِيرِ أَوِ السَّيْلِ إِلَى مُنْتَهَاهُ‏». همانا برکت به خانه‌ای که از آن نیکی (اطعام) به دیگران می‌رسد، زودتر از رسیدن تیغ به کوهان شتر یا سیل به پایان خود می‌رسد.[20] محمّد بن قیس می‌گوید: (در محضر امام صادق علیه السّلام) اصحاب ما از گروهی یاد کردند، من گفتم: به خدا قسم هیچ صبح و شامی غذا نمی‌خورم مگر آن که دو یا سه نفر، کم تر یا بیشتر از این گروه همراه من (و هم سفره‌ی من) هستند. امام علیه السّلام فرمودند: فضیلت ایشان بر تو بیش از فضیلت تو بر آن‌هاست. عرض کردم: جانم به فدایت، چگونه این طور است در حالی که من از غذای خود ایشان را إطعام می‌کنم و از مال خویش به آن‌ها می‌دهم و خادم من به ایشان خدمت می‌کند؟! حضرت فرمودند: (زیرا) وقتی نزد تو می‌آیند، با روزی فراوان خداوند بر تو وارد می‌شوند و هر گاه از پیش تو می‌روند، همراه آمرزش تو خارج می‌شوند.[21]

4-صله‌ی رحم: قرآن کریم: «وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ». و آن‌ها (صاحبان اندیشه) كه پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده، برقرار مي‌دارند و از پروردگارشان مى‌‏ترسند و از بدى حساب (روز قيامت) بيم دارند.[22]
رسول خدا صلّی الله علیه و اله می‌فرمایند: «إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ‏ لَتَزِيدُ فِي الرِّزْقِ وَ الْعُمُرِ وَ تَنْفِي الْفَقْرَ». همانا صله‌ی رحم، روزی و عمر را می‌افزاید و فقر را دور می‌سازد.[23] همچنین آن بزرگوار فرمودند: «مَنْ‏ ضَمِنَ‏ لِي‏ وَاحِدَةً ضَمِنْتُ لَهُ أَرْبَعَةً يَصِلُ رَحِمَهُ فَيُحِبُّهُ اللَّهُ وَ يُوَسِّعُ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ وَ يَزِيدُ فِي عُمُرِهِ وَ يُدْخِلُهُ الْجَنَّةَ الَّتِي وَعَدَهُ». هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من برای او چهار چیز را ضمانت می‌کنم: (کسی که) صله‌ی رحم به جا آورد، خدا دوستش می‌دارد، رزقش را توسعه می‌دهد، عمرش را زیاد می‌کند و او را داخل بهشتی می‌کند که به او وعده داده است.[24]

5-نیکوکاری: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «صَنَائِعُ‏ الْمَعْرُوفِ‏ تُدِرُّ النَّعْمَاءَ وَ تَدْفَعُ الْبَلَاءَ». انجام کارهای نیک نعمت‌ها را سرشار نموده و بلا را دفع می‌کند.[25]

6-میانه‌روی: قرآن کریم: «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدا ...». همان ‏گونه (كه قبله‌ی شما، يك قبله‌ی ميانه است) شما را نيز، امّت ميانه‌‏اى قرار داديم (در حدّ اعتدال، ميان افراط و تفريط) تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر هم بر شما گواه است.[26]
امام صّادق علیه السّلام می‌فرمایند: «مَنِ‏ اقْتَصَدَ فِي‏ مَعِيشَتِهِ‏ رَزَقَهُ اللَّهُ وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ أَحَبَّهُ اللَّه». کسی که در معاش خود میانه‌رو باشد، خدا به او (وسعت) روزی می‌دهد و کسی که اهل تبذیر و افساد مال به سبب اسراف باشد، خداوند او را محروم خواهد ساخت و هر که زیاد یاد خدا کند، محبوب خدا خواهد شد.‏[27] از مولا امیر المؤمنین علیه السّلام روایت است که فرمودند: «مَنْ صَحِبَ الِاقْتِصَادَ دَامَتْ‏ صُحْبَةُ الْغِنَى‏ لَهُ وَ جَبَرَ الِاقْتِصَادُ فَقْرَهُ وَ خَلَلَه». هر کس با میانه‌روی همراه شود، پیوسته بی‌نیاز خواهد بود و میانه‌روی، فقر و کاستی‌های او را جبران خواهد ساخت.‏[28]
ادامه‌ی بحث «برکت در اعمال» را در جزوه‌ی بعدی دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

 

خودآزمایی
1-دو مورد از عباداتی که موجب برکت در زندگی می‌شود را با ذکر حدیث، نام برید؟
2-از اعمالی که موجب برکت در رزق می‌شوند، دو مورد را با ذکر حدیث بیان کنید؟

پی‌نوشت‌ها
[1] سوره هود/ آیه 3 (ترجمه مکارم).

[2] همان/ آیه 52.

[3] سوره نوح/ آیه 10 تا 12 (ترجمه مکارم).

[4] كنز الفوائد ج ‏2 ص 197.

[5] نهج البلاغة (للصبحي صالح) ص 199.

[6] سوره هود/ آیه 41 (ترجمه مکارم).

[7] عيون أخبار الرضا عليه السلام ج ‏1 ص 300.

[8] سوره بقره/ آیه 153 (ترجمه مکارم).

[9] الخصال ج ‏2 ص 522.

[10] سوره إسراء/ آیه 79 (ترجمه انصاریان).

[11] إرشاد القلوب إلى الصواب (للديلمي) ج ‏1 ص 191.

[12] سوره آل عمران/ آیه 97 (ترجمه مکارم).

[13] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏4 ص 252.

[14] المحاسن ج ‏1 ص 255.

[15] سوره سبأ/ آیه 39 (ترجمه مکارم).

[16] تحف العقول ص 172.

[17] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 395.

[18] سوره انسان/ آیه 8 (ترجمه مکارم).

[19] «يمتار أي يجلب و أكثر استعماله في جلب الطعام. و في الخبر دلالة على أن اصطناع المعروف سبب للزيادة في الدنيا و الآخرة». یمتار یعنی: جلب می کند، و بیشترین استعمال این کلمه در باره ی جلب طعام است. و این حدیث دلالت می کند که کار نیک (إطعام) انجام دادن، سبب فراوانی نعمت در دنیا و آخرت می شود.

[20] من لا يحضره الفقيه ج ‏2 ص 56.

[21] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 202.

[22] سوره رعد/ آیه 21 (ترجمه مکارم).

[23] دعائم الإسلام ج ‏2 ص 331.

[24] عيون أخبار الرضا عليه السلام ج ‏2 ص 37.

[25] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 386.

[26] سوره بقره/آیه 143 (ترجمه مکارم).

[27] الزهد ص 55.

[28] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 354.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده