شرح دعای مکارم‌الاخلاق (۳۵)| موانع برکت در رزق

پیش از این در باره‌ی ماهیت برکت و اسباب آن به تفصیل سخن گفتیم و اکنون وقت آن فرا رسیده تا با طرح بحث «موانع برکت در رزق»، این موضوع را کامل کرده و به آن خاتمه دهیم.

1-نیّت فاسد
دین اسلام در تربیت انسان تنها به عمل بسنده نکرده و اساساً در تکامل انسان به ابعاد درونی و بیرونی به طور همزمان نظر دارد. در واقع دین مبین اسلام عملی را صالح و شایسته می‌داند که از نیّتی صحیح و خالص برخاسته باشد. بنا بر این هر قدر عملی در ظاهر نیکو و پسندیده باشد ولی در باطن به خاطر اغراض شیطانی مثل ریا، فریب دیگران و ... انجام شده باشد، به طور کامل از ارزش خود ساقط شده و موجب قُرب فرد به خداوند متعال نمی‌شود و چنین فردی با این نیّت فاسد هیچ مرتبه‌ای از مراتب کمال نفس را طی نخواهد کرد، به بیان دیگر فساد نیّت باعث فساد عمل او خواهد شد. در نظر بگیرید نمازی را که معراج مؤمن و مایه‌ی تقرّب هر فرد با تقوا است، در صورتی که نیّت فاسدی همچون ریا از آن قصد شود، به یکباره ماهیت رحمانی خود را از دست داده و شیطانی می‌شود به طوری که همین نماز اگر مورد استغفار صاحبش قرار نگیرد، می‌تواند موجب ورود او به جهنّم شود. یکی از تبعات فساد نیّت آن است که برکت را از بین می‌برد. امیر المؤمنین علی علیه‌السّلام می‌فرمایند: «عِنْدَ فَسَادِ النِّيَّةِ تَرْتَفِعُ الْبَرَكَةَ». به هنگام فاسد شدن نیّت، برکت برداشته می‌شود.[1]
 
2-گناه
دسته‌ای از روایات تصریح می‌کنند که به طور مطلق گناه موجب سلب نعمت و از بین رفتن برکت می‌شود. دسته‌ی دیگری از روایات به طور خاص به بیان برخی از گناهان می‌پردازد و ارتکاب آن‌ها را مانع از نزول برکت و نعمت می‌داند که بعد از این قسمت بیان خواهد شد. از باب نمونه پس از بیان آیات این باب، چند روایت در باره‌ی مانعیّت گناه از برکت، بیان می‌کنیم.
قرآن کریم می‌فرماید: «ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ». اين [كيفر سخت‏] به سبب اين است كه خدا بر آن نيست كه نعمتى را كه به قومى عطا كرده [به عذاب و نقمت‏] تغيير دهد تا زمانى كه آنان آن چه را در خود [از عقايد حقّه، حالات پاك و اخلاق حسنه ‏اى كه‏] دارند [به كفر، شرك، عصيان و گناه‏] تغيير دهند و يقيناً خدا شنوا و داناست.[2] همچنین در سوره‌ی رعد می‌فرماید: «... إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم ...». يقيناً خدا سرنوشت هيچ ملّتى را [به سوى بلا، نكبت، شكست و شقاوت‏] تغيير نمى ‏دهد تا آن كه آنان آن چه را [از صفات خوب و رفتار شايسته و پسنديده‏] در وجودشان قرار دارد به زشتى‌‏ها و گناه تغيير دهند.[3]
در تفسیر آیه‌ی اخیر چنین آمده است: «و اين جمله، يعنى جمله: "إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ ..."، چكيده ‏اش اين است كه خداوند چنين حكم رانده و حكمش را حتمى كرده كه نعمت‌ها و موهبت ‏هايى كه به انسان مى ‏دهد مربوط به حالات نفسانى خود انسان باشد، كه اگر آن حالات موافق با فطرتش جريان يافت، آن نعمت‌‏ها و موهبت‌ها هم جريان داشته باشد، مثلا اگر مردمى به خاطر استقامت فطرتشان به خدا ايمان آورده و عمل صالح كردند، به دنبال آن نعمت ‏هاى دنيا و آخرت به سويشان سرازير شود، هم چنان كه فرمود: "وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا" و مادامى كه آن حالت در دل‌هاى ايشان دوام داشته باشد، اين وضع هم از ناحيه‌ی خدا دوام يابد، و هر وقت كه ايشان حال خود را تغيير دادند (و مرتکب معصیت شدند) خداوند هم وضع رفتار خود را عوض كند و نعمت را به نقمت مبدل سازد».[4]
خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ». هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده‌ايد، و بسيارى را نيز عفو مى ‏كند.[5] بر اساس این آیه شریفه، هر مصیبتی که انسان بدان دچار می‌شود بر اثر اعمالی است که انجام می‌دهد و تازه خداوند متعال بسیاری از خطاها را می‌بخشد. بنا بر این عامل بی برکت شدن رزق انسان‌ها، خطاها و گناهانی است که ایشان را از این فیض محروم می‌سازد.
مولا علی علیه السّلام می‌فرمایند: «إِذَا ظَهَرَتِ‏ الْجِنَايَاتُ‏ ارْتَفَعَتِ الْبَرَكَاتُ». هر گاه جنایت‌ها (گناهان) آشکار شد، ‏برکت‌ها برداشته خواهد شد.[6] همچنین در خطبه‌ی 143 نهج البلاغه آمده است: «... إِنَّ اللَّهَ يَبْتَلِي عِبَادَهُ عِنْدَ الْأَعْمَالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ‏ الثَّمَرَاتِ‏ وَ حَبْسِ الْبَرَكَاتِ وَ إِغْلَاقِ خَزَائِنِ الْخَيْرَاتِ لِيَتُوبَ تَائِبٌ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ يَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ ...». خداوند بندگان خود را که گناهکارند، با کمبود میوه‌ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن درِ گنج‌های خیرات، آزمایش می‌کند، برای آن که توبه کننده‌ای باز گردد و گناهکار دل از معصیت بکند و پند گیرنده پند گیرد و بازدارنده، راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد.[7]

3-ترک امر به معروف و نهی از منکر
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «لَا يَزَالُ‏ النَّاسُ‏ بِخَيْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوا ذَلِكَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَكَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي السَّمَاءِ». مردم پیوسته در خیر هستند تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر نموده و یکدیگر را بر انجام نیکی و تقوا کمک کنند، پس هر گاه چنین نکنند، برکت از ایشان جدا شده و بعض از ایشان بر برخی دیگر مسلّط می‌شوند (در حالی که) هیچ یاری در زمین و آسمان ندارند.[8]

 

4-دشنام دادن به مسلمان
در روایت آمده است: «مَنْ فَحُشَ عَلَى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ نَزَعَ‏ اللَّهُ‏ مِنْهُ‏ بَرَكَةَ رِزْقِهِ‏ وَ وَكَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ أَفْسَدَ عَلَيْهِ مَعِيشَتَهُ». هر کس به برادر مسلمان خود ناسزا گوید، خداوند برکت رزقش را از او می‌گیرد و او را به خود واگذار می‌کند و زندگیش را تباه می‌نماید.[9]

5-قضاوت ظالمانه
خبر یکی از قضاوت‌های (ظالمانه‌ی) ابوحنیفه به امام صادق علیه‌السّلام رسید و حضرت از این قضاوت اظهار نارضایتی کردند و فرمودند: «فِي مِثْلِ‏ هَذَا الْقَضَاءِ وَ شِبْهِهِ تَحْبِسُ السَّمَاءُ مَاءَهَا وَ تَمْنَعُ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا ...». در مثل این قضاوت و مانند آن، آسمان باران خود را حبس نموده و زمین برکتش را دریغ می‌دارد.[10]

 

6-سبک شمردن نماز
حضرت زهرای مرضیّه سلام الله علیها از پدر بزرگوارشان سؤال کردند که مردان و زنانی که نمازشان را سبک می‌شمرند، چه چیزی برایشان اتّفاق خواهد افتاد؟ رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: خداوند او را به پانزده خصلت (بلا) مبتلا خواهد کرد که 6 مورد از آن خصلت‌ها در دنیا به او می‌رسد: «فَأَمَّا اللَّوَاتِي تُصِيبُهُ فِي دَارِ الدُّنْيَا فَالْأُولَى يَرْفَعُ اللَّهُ الْبَرَكَةَ مِنْ عُمُرِهِ وَ يَرْفَعُ اللَّهُ الْبَرَكَةَ مِنْ رِزْقِهِ وَ يَمْحُو اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ سِيمَاءَ الصَّالِحِينَ مِنْ وَجْهِهِ وَ كُلُّ عَمَلٍ يَعْمَلُهُ لَا يُؤْجَرُ عَلَيْهِ وَ لَا يَرْتَفِعُ دُعَاؤُهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ السَّادِسَةُ لَيْسَ‏ لَهُ‏ حَظٌّ فِي‏ دُعَاءِ الصَّالِحِينَ». و امّا مواردی که در دنیا به او می‌رسد: اوّل این که خداوند برکت را از عمر او بر می‌دارد، و (همچنین) برکت را از رزقش بر می‌دارد، و سیمای افراد صالح را از چهره‌ی او محو می‌کند و هر عملی که انجام دهد خداوند به او اجر نمی‌دهد و دعایش به آسمان بالا نمی‌رود و ششم: برای او بهره‌ای در دعای افراد صالح نیست.‏[11]

 

7-کفران نعمت
قرآن کریم: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ». خداوند (براى آنان كه كفران نعمت مى ‏كنند،) مثلى زده است: منطقه‌ی آبادى كه امن و آرام و مطمئن بود و همواره روزيش از هر جا مى ‏رسيد، امّا به نعمت‌هاى خدا ناسپاسى كردند و خداوند به خاطر اعمالى كه انجام مى ‏دادند، لباس گرسنگى و ترس را بر اندامشان پوشانید.[12] امیر المؤمنین علی علیه‌السّلام فرمودند: «سَبَبُ‏ زَوَالِ‏ النِّعَمِ‏ الْكُفْرَانُ». سبب از بین رفتن نعمت‌ها کفران (ناسپاسی) نعمت است.[13]

 

8-خیانت
رسول خدا صلوات الله علیه و آله می‌فرمایند: «تُرفَعُ البَرَكَةُ مِنَ البَيتِ إذا كانَت فيهِ الخِيانَةُ». اگر در خانه‌ای خیانت باشد، برکت از آن برداشته می‌شود.[14]

 

9-زنا
امام هادی علیه‌السّلام فرمودند: «... إِيَّاكَ وَ الزِّنَا فَإِنَّهُ يَمْحَقُ‏ الْبَرَكَةَ وَ يُهْلِكُ الدِّينَ». از زنا برحذر باش که برکت را می‌برد و دین را نابود می‌کند.[15]

 

10-دروغ
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «الكَذِبُ يَنقُصُ الرِّزقَ». دروغ رزق را کم می‌کند.[16]

11-مال حرام
امام هادی علیه‌السّلام می‌فرمایند: «يَا دَاوُدُ إِنَ‏ الْحَرَامَ‏ لَا يَنْمِي‏ وَ إِنْ نَمَى لَا يُبَارَكُ لَهُ فِيهِ وَ مَا أَنْفَقَهُ لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهِ وَ مَا خَلَّفَهُ كَانَ زَادَهُ إِلَى النَّارِ». ای داود! به درستی که حرام رشد نمی‌کند و اگر رشد کرده و افزایش یابد، برکتی در آن نیست و اگر آن را انفاق کند، اجری نداشته و اگر آن را باقی گذارد، توشه‌ای به سوی آتش خواهد بود.[17]

12-اسراف
امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: «إِنَّ‏ مَعَ‏ الْإِسْرَافِ‏ قِلَّةَ الْبَرَكَةِ». همانا کمی برکت به همراه اسراف است.[18]

13-بخل
قرآن کریم: «وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى‏ * وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنى‏ * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرى». امّا كسى كه بخل ورزد و (از اين راه) بى ‏نيازى طلبد، * و پاداش نيك (الهى) را انكار كند، * به زودى او را در مسير دشوارى قرار مى ‏دهيم.[19] از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روایت شده است که فرمودند: «منعُ الخُبزِ یَمحَقُ البَرَکَةَ». دریغ کردن نان [از نیازمندان]، برکت را از بین می‌برد.[20]

 

14-زکات ندادن
رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «... إِذَا مَنَعُوا الزَّكَاةَ مَنَعَتِ‏ الْأَرْضُ‏ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ وَ الْمَعَادِنِ كُلِّهَا ...». هر گاه مردم زکات ندهند، زمین برکت خود را از زراعت و میوه و معادن، از همه‌ی این‌ها می‌گیرد.[21]

 

15-ندادن حقّ مسلمان
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ‏ حَبَسَ‏ عَنْ‏ أَخِيهِ‏ الْمُسْلِمِ‏ شَيْئاً مِنْ حَقِّهِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بَرَكَةَ الرِّزْقِ إِلَّا أَنْ يَتُوبَ‏». هر کس از برادر مسلمانش چیزی از حقّ او را (ظالمانه) نگه دارد، خداوند برکت رزق را بر او حرام می‌کند مگر این که توبه نماید.[22]

16-فریب دادن مسلمان
رسول خدا صلوات الله علیه و آله می‌فرمایند: «مَنْ‏ غَشَ‏ أَخَاهُ‏ الْمُسْلِمَ‏ نَزَعَ اللَّهُ مِنْهُ بَرَكَةَ رِزْقِهِ وَ أَفْسَدَ عَلَيْهِ مَعِيشَتَهُ وَ وَكَلَهُ إِلَى نَفْسِهِ». هر کس برادر مسلمان خود را فریب دهد، خداوند برکت رزقش را از او می‌گیرد و معیشتش را فاسد نموده و او را به خودش وا می‌گذارد.‏[23]

 

17-فروتنی در برابر اهل دنیا
امام صادق علیه السّلام فرمودند: «... وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَنْ‏ خَضَعَ‏ لِصَاحِبِ‏ سُلْطَانٍ‏ جَائِرٍ أَوْ لِمَنْ يُخَالِفُهُ فِي دِينِهِ طَلَباً لِمَا فِي يَدَيْهِ مِنْ دُنْيَاهُ أَخْمَلَهُ اللَّهُ وَ مَقَّتَهُ عَلَيْهِ وَ وَكَلَهُ إِلَيْهِ فَإِنْ هُوَ غَلَبَ عَلَى شَيْ‏ءٍ مِنْ دُنْيَاهُ فَصَارَ إِلَيْهِ مِنْهُ شَيْ‏ءٌ نَزَعَ اللَّهُ الْبَرَكَةَ مِنْهُ». ‏و بدانید همانا هر کس برای صاحب قدرتی که ظالم است یا کسی که با او در دینش مخالفت می‌کند، به خاطر به دست آوردن آن چه از دنیا دارد، خضوع کند، خداوند او را پست و فرومایه کرده و دشمن می‌دارد و او را به خود وا می‌گذارد، پس اگر او به چیزی از دنیای او دست پیدا کرد، و از آن چیزی به او رسید، خداوند برکت را از آن می‌گیرد.[24]

18-آموختن از روی ریاء
پیامبر خدا صلوات الله علیه و آله: «... مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ رِئَاءً وَ سُمْعَةً يُرِيدُ بِهِ الدُّنْيَا نَزَعَ اللَّهُ بَرَكَتَهُ وَ ضَيَّقَ عَلَيْهِ مَعِيشَتَهُ وَ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ وَ مَنْ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ فَقَدْ هَلَكَ». هر کس علم را از روی ریاء و سمعه بیاموزد تا به دنیا دست پیدا کند، خداوند برکتش را از او می‌گیرد و معیشتش را تنگ نموده و او را به خود وا می‌گذارد و هر کس را خداوند به خودش واگذار کرد، به تحقیق که هلاک شد.‏[25]

 

19-قسم خوردن به هنگام فروش
امیر المؤمنین علی علیه‌السّلام فرمودند: «... بِيعُوا وَ لَا تَحْلِفُوا فَإِنَّ الْيَمِينَ تُنْفِقُ السِّلْعَةَ وَ تَمْحَقُ الْبَرَكَةَ». بفروشید و (به هنگام فروش) قسم نخورید که قسم خوردن کالا را به پایان می‌رساند و برکت را از بین می‌برد.[26]

20-غذا خوردن بدون ذکر نام خدا
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «کُلُّ طعامٍ لا یُذکَرُ اسمُ اللهِ عَلَیهِ فَإنَّما هُوَ داءٌ وَ لا بَرَکَةَ فیهِ». هر غذایی که اسم خدا بر آن برده نشود، تنها درد و بیماری است و برکتی در آن وجود ندارد.[27]

21-فروش ملک و زمین
امام کاظم علیه السّلام فرمودند: «ثَمَنُ الْعَقَارِ مَمْحُوقٌ إِلَّا أَنْ يُجْعَلَ فِي عَقَارٍ مِثْلِهِ». پول زمین و ملک از بین رفته است مگر آن که با آن ملک و زمینی مثل آن خریده شود.[28]

22-خواب بین الطلوعین
در روایات اسلامی، بازه‌ی زمانیِ بین فجر صادق (آغاز وقت نماز صبح) و طلوع آفتاب، به عنوان زمان تقسیم ارزاق از سوی خداوند متعال معرّفی شده و خواب در این ساعت مکروه شمرده شده است. یکی از آفات خواب در این ساعت، کم شدن رزق و روزی می‌باشد. در روایتی از امام صادق علیه‌السّلام در باره‌ی این کلام خداوند عزّ و جلّ:‏ «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً» می‌خوانیم که حضرت فرمودند: «الْمَلَائِكَةُ تُقَسِّمُ أَرْزَاقَ بَنِي آدَمَ مَا بَيْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ نَامَ فِيمَا بَيْنَهُمَا نَامَ عَنْ رِزْقِهِ». ملائکه ارزاق بنی آدم را بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب تقسیم می‌کنند، پس هر کس در این ساعت بخوابد، از روزی خود محروم می‌شود.[29]

23-درخواست کردن از مردم
امیر المؤمنین علیه‌السّلام می‌فرمایند: «السُّؤَالُ يُضْعِفُ لِسَانَ الْمُتَكَلِّمِ وَ يَكْسِرُ قَلْبَ الشُّجَاعِ الْبَطَلِ وَ يُوقِفُ الْحُرَّ الْعَزِيزَ مَوْقِفَ الْعَبْدِ الذَّلِيلِ وَ يُذْهِبُ بَهَاءَ الْوَجْهِ وَ يَمْحَقُ‏ الرِّزْقَ». ‏در خواست کردن، زبان متکلّم را ضعیف کرده و قلب انسان شجاع قهرمان را می‌شکند و انسان آزاده‌ی با عزّت را در جایگاه بنده‌ی ذلیل قرار می‌دهد و آبرو را برده و رزق را نابود می‌سازد.[30]

24-غذای داغ
امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: «الطَّعَامُ‏ الْحَارُّ غَيْرُ ذِي بَرَكَةٍ». (خوردن) غذای داغ برکت ندارد.[31]
در پایان این بخش، لازم به ذکر است که در مبحث برکت در رزق و موانع آن، از کتاب «خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث» بسیار بهره بردیم و برای مؤلّفین گرامی ‌از درگاه خداوند منّان، آرزوی موفّقیّت روزافزون داریم.

خودآزمایی
1-«نیّت» با «برکت» چه ارتباطی دارد؟
2-دو مورد از موانع برکت را با ذکر حدیث مربوطه بیان کنید؟
 
پی‌نوشت‌ها:
[1] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 92.

[2] سوره انفال/ آیه 53 (ترجمه انصاریان).

[3] سوره رعد/ آیه 11 (ترجمه انصاریان).

[4] ترجمه الميزان ج ‏11 ص 423.

[5] سوره شوری/ آیه 30 (ترجمه مکارم).

[6] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 458.

[7] نهج البلاغه (ترجمه دشتی) ص 263.

[8] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ج ‏6 ص 181.

[9] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 326.

[10] همان ج ‏5 ص 291.

[11] فلاح السائل و نجاح المسائل ص 22.

[12] سوره نحل/ آیه 112 (ترجمه مکارم).

[13] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 323.

[14] میزان الحکمه ج 11 ص 496.

[15] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 542.

[16] میزان الحکمه ج 11 ص 498.

[17] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 125.

[18] همان ج 4 ص 55.

[19] سوره لیل/ آیه 8 تا 10 (ترجمه مکارم).

[20] خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث ص 594، به نقل از الفردوس ج 4 ص 150.

[21] علل الشرائع ج ‏2 ص 584.

[22] من لا يحضره الفقيه ج ‏4 ص 15.

[23] ثواب الأعمال و عقاب الأعمال ص 286.

[24] مشكاة الأنوار في غرر الأخبار ص 185.

[25] مكارم الأخلاق ص 451.

[26] كشف الغمة في معرفة الأئمة (ط - القديمة) ج ‏1 ص 164.

[27] خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث ص 598، به نقل از کنز العمّال ج 15 ص 238.

[28] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 92.

[29] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ج ‏2 ص 139.

[30] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 361.

[31] المحاسن ج ‏2 ص 407.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده