پیش سخن
سخن را با این شعر آغاز میکنم:
آن چنان بـالاست اوج و احترام مـادران/ گر به دقّت بنگری هر روز، روز مادر است
در میان گلواژهها کمتر واژهای را مییابیم که زیباتر، مقدّستر و عمیقتر از گلواژه «مادر» باشد، روز ولادت حضرت زهرا(س) (روز بیستم جمادیالثانی) را به عنوان روز زن و روز مادر برگزیدهاند، تا انسانها در این روز نهایت تشکّر و سپاس خود را به پیشگاه اقدس مادر ابراز نمایند، به راستی چه گزینش زیبا و معنیداری، چرا که حضرت زهرا(س) یگانه یادگار پیامبر اسلام(ص) همانگونه که در همهی ابعاد انسانی الگو است، در زمینه «مادری» نیز الگو است. او مادر امامحسن و امامحسين(ع) دو امام معصوم، و دو اختر فروزان آسمان ولایت، و دو نمونه عالی انسانیّت است. او مادر زینب و اُمّ كلثوم(س) دو بانوی قهرمان و ارزشمند، و دو انسان والا و جهادگر، در همه عرصههای زندگی است، از این رو در این گفتار برآنیم نظر شما را به شمّهای از مقام اقدس مادر از دیدگاه اسلام جلب کنیم.
مسأله حقشناسی و حسنعهد
خصلت حقشناسی و نیک نگهداشتن خاطرات شایسته گذشته، از ارزشهای بسیار والا از دیدگاه عقل و فطرت بوده، و از اصول زیباییها و شکوه عظیم انسانیّت میباشد. انسان ارجمند، انسانی است که حقشناس، وفادار، همدل، سپاسگزار و جبرانکننده زحماتی که دیگران در مورد او نمودهاند باشد چنین انسانی در پیشگاه خداوند، بسیار ارجمند است. و این یک موضوع قطعی است که نه تنها در اسلام، بلکه در میان همه ادیان و مکاتب آسمانی همین گونه است.
امامصادق(ع) فرمود: حضرت موسی(ع) مشغول مناجات و راز و نیاز با خدا بود، در این هنگام مردی را در سایه عرش خدا دید، عرض کرد:
«خدایا! این مرد کیست که او را در جایگاه عظیم در سایه عرش خودت جای دادهای؟»
خداوند فرمود: «هذا كانَ بارّاً بِوالِدَيْه ...»[1]
«این شخصی است که به پدر و مادرش نیکی کرده است.»
مسألهی حقشناسی نسبت به پدر و مادر، در قرآن چنین بیان شده است:
«وَ وَصَّيْنَا الإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْناَ عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ لي وَ لِوالِدَيْكَ»[2]
«ما به انسان در مورد پدر و مادر سفارش (به نیکی) کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد (به هنگام بارداری هر روز، رنج و ناراحتی تازهای را متحمل میشد) و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان مییابد (آری به او وصیّت کردیم) که برای من و پدر و مادرت شکر به جای آور.»
یعنی مادری که آن همه رنج دوران حمل و شیرخوارگی فرزند را ديده است، باید حق او را شناخت، و به پاس زحمات او به او احترام و نیکی کرد و از او سپاسگزاری نمود.
جالب این که در این آیه، سپاسگزاری از پدر و مادر، در کنار سپاس از خدا قرار گرفته و خداوند به صورت فرمان اعلام میکند که قطعاً باید این قدردانی (با قلب و زبان و عمل) انجام گیرد.
و مورد دیگر خداوند این سپاسگزاری را چنین تبیین نموده که دربارهی پدر و مادر چنین دعا کن:
«رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغيراً»؛[3]
«خدایا همان گونه که پدر و مادرم مرا در کوچکی (با مهر و محبّت) تربیت کردند، به آنها مهربانی کن.»
در این آیه به مسألهی مربّی بودن مادر، و رنجها و زحمتهای او در مورد تربیت فرزندان اشاره شده است که بسیار طاقتفرسا است. یادآوری این مسأله حس حقشناسی انسان را تحریک میکند و وجدان نهفته او را بیدار میسازد، که باید در این راستا از هرگونه غرور و غفلت پرهیز کند و به یاد دوران کودکی و زحمتهای سخت مادر بيفتد و با حقشناسی صحیح و همه جانبه خود، خشنودی کامل مادر را تحصیل نماید.
امامسجّاد(ع) در بیان حقشناسی انسان نسبت به مادر چنین میفرماید:
«حقّ مادر این است که بدانی تو را در جایی (رَحِمْ) نگه داشته و جابهجا نموده که هیچ کس دیگر را در آن جا نگه ندارد، از قلبش میوهای به تو خورانده که هیچ کس به دیگری نخوراند. و تمام جسم و جان خویش را با شادمانی و طيب نفس سپر جان ساخته و همه رنجها و سختیها را در دوران حمل برای حفظ جان تو به جان خریده است، تا آنگاه که دست قدرت پروردگار تو را از تنگنای رحم به پهنه زمین آورده است، در این هنگام مادر خشنود بوده که خود گرسنه بماند و تو را سیر کند، خود برهنه باشد و تو را بپوشاند، خود تشنه بماند و تو را سیراب نماید، خود در آفتاب باشد و تو را در سایه نهد، سختیها را بپذیرد و تو را با ناز بپروراند، بیدار بماند و تو را به خواب نوشین کند، اندرون خود را ظرف وجود تو کرده، دامنش را آرامگاه، جوانش را سپر بلای تو ساخته است، گرم و سرد جهان را به خاطر تو به جان خریده، بنابراین:
«فَتَشْکُرْها عَلى قَدْرِ ذلِكَ وَ لا تَقْدِرُ عَلَيْه اِلّا بِعَوْنِ الله وَ تَوفِيِقهِ»؛[4]
«تو باید به همین اندازه از او سپاسگزاری و قدردانی کنی، ولی انجام چنین حقشناسی به قدری سنگین است که تو آن را جز به یاری و توفیق الهی نمیتوانی انجام دهی.»
نظیر این مطلب در گفتار امامصادق(ع) آمده، آن جا که به یکی از شیعیان به نام ابراهيم بن مهزم که با مادرش به نام «خالده» درشتگویی میکرد، فرمود:
«یا أبامِهْزَمٍ ما لَكَ وَ لِخالِدَةَ اَغْلَظَتَ في کَلامِها اْلبارِحَةَ،اَ ما عَلِمْتَ اَنَّ بَطْنَها مَنْزِلٌ قَدْ سَكَنْتَهُ وَ اَنَّ حِجرَها مَهْدٌ قَدْ غَمَزْتَهَ، وَ ثْدَیِها وِعَاءٌ قَدْ شَرِبْتَهُ؛»[5]
«اي ابومهزم! چرا با مادرت خالده درشتگویی میکنی؟ چنان که شب گذشته با او با خشم و خشونت سخن گفتی، آیا نمیدانی که رحم او منزل سکونت، و دامنش گهواره نوازشگر تو بود، و سینهاش ظرفی بود که از آن شیر نوشیدی؟»
کوتاه سخن این که با صراحت باید گفت هر قدر درباره عظمت مقام و حقّ مادر بگوییم کم گفتهایم، آیا با یک ظرف لیوان میتوان آب دریا را برداشت؟ در یک مرحله مادر حقّ حیات بر انسان دارد، بنابراین باید تا سرحدّ امکان حق او را شناخت و از او قدردانی و تجلیل کرد. برای این که باز با حق عظیم مادر، و اوج مقام او از دیدگاه اسلام بیشتر آشنا شویم، نظر شما را به چند روایت زیر جلب میکنیم:
١ـ مسلمانان مشغول طواف کعبه بودند، شخصی مادر سالخوردهاش را بر دوش گرفته و او را در میان ازدحام جمعیّت طواف میداد، او پیامبر(ص) را در میان طوافکنندگان دید، پس از طواف به آن حضرت عرض کرد: «آیا با این کار حق مادرم را ادا کردهام؟» پیامبر(ص) فرمود: «نه، حتی این کار دشوار تو نمیتواند یکی از نالههای او به هنگام وضع حمل را جبران کند.»[6]
2ـ امامباقر(ع) فرمود: موسی بن عمران(ع) در مناجات خود با خدا عرض کرد:
«مرا سفارش و موعظه کن.»
خداوند سه بار به او فرمود:
«اُوصِيكَ بِی؛ تو را به (رابطه و یاد) خودم سفارش میکنم.»
موسى(ع) عرض کرد: باز مرا موعظه کن، خداوند دو بار به او فرمود:
«اُوصِيكَ بِأُمِّكَ؛ تو را به نیکی به مادرت سفارش میکنم.»
و یک بار فرمود: «تو را به نیکی به پدرت سفارش مینمایم».[7]
بعضی از دانشمندان از این عبارت چنین استفاده کردهاند، که اگر نیکی به پدر و مادر را سه بخش کنیم، دو بخش آن از آنِ مادر است.
۳ـ در سیره پیامبر گرامیاسلام(ص) آمده:
آن بزرگوار، سالها بعد از وفات حضرت خدیجه(س) به عنوان حق شناسی از او، به دوستان او محبّت میکرد، روزی پیرزنی را فوقالعاده مورد عطوفت قرار داد و به او احسان مضاعف نمود، عایشه از علّت آن همه عنایت مخصوص پرسید، پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:
«اِنَّ حُسْنِ الْعَهْدِ مِنَ الاِيمانِ»؛[8]
«همانا نیکو نگه داشتن سابقه و وفاداری به خاطرات گذشته، از نشانههای ایمان است.»
۴ـ حلیمه سعدیّه که چند ماهی به پیامبر(ص) در دوران شیرخوارگی شیر داده بود و به عنوان مادر رضاعی پیامبر(ص) محسوب میشد، پس از گذشت سالها بر اثر قحطی و گرسنگی به مکّه آمد و تقاضای کمک نمود، پیامبراکرم(ص) به پاس حقشناسی و احترام به مادر رضاعی خود، از اموال حضرت خدیجه(س) با کسب رضایت او چهل شتر و گوسفند به حلیمه سعدیّه داد و او را با خشنودی بدرقه کرد.[9]
نظیر این مطلب در مورد بانویی به نام «ثويبه»، نقل شده که او در دوران شیرخوارگی پیامبر(ص) چند روزی به آن حضرت شیر داد، پیامبر(ص) وقتی که به مقام نبوّت رسید، به خاطر محبّتهای «ثويبه» در دوران شیرخوارگی، به او احسان میکرد، در مدینه برای او که در مکّه میزیست، لباس و هدایای دیگر میفرستاد. «ثويبه» در سال هفتم هجرت از دنیا رفت، پیامبر(ص) از وفات او غمگین شد، آن بزرگوار از آن پس به یاد محبّتهای «ثويبه» به خویشان او محبّت و نیکی میکرد، و برای آنها نان و غذا میفرستاد، و به این ترتیب از زحمتهای اندک گذشته او حقشناسی و قدردانی مینمود.» [10]
این همان شیوهای است که قرآن به آن دستور داده میفرماید:
«هَلْ جَزاءُ الإحْسَانِ اِلّا الإحْسانَ»؛[11] «آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟»
نتیجه این که: حقیقت این است که هیچ کس بعد از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) مانند مادر بر گردن انسان حق ندارد، و انسان باید کمال حقشناسی و قدردانی را نسبت به مادر داشته باشد.
امامان معصوم(ع) به قدری نسبت به رعایت احترام به مادر حسّاس بودند که روایت شده از امامسجّاد(ع) سؤال شد: «با این که تو از نیکوکارترین انسانها هستی، چرا با مادرت در یک کاسه غذا نمیخوری؟ با توجّه به این که مادرت دوست دارد با تو در یک کاسه غذا بخورد؟» آن حضرت در پاسخ فرمود:
«اَکْرَهُ اَن تَسْتَبِقَ يَدَیَّ اِلَى ما سَبَقَتْ اِلَيْهِ عَیْنُها فَاَکُونَ عاقّاً لَها»؛[12]
«از این رو که دوست ندارم دستم به لقمهای پیشی گیرد، که چشم مادرم به دیدن آن پیشی گرفته است، آنگاه عاقّ مادرم گردم (یعنی نسبت به مادر بیمهر شوم).»
آثار نیکی و بدی به مادر
یکی از اموری که در رابطه با مادر، از امور قطعی است و تجربه نیز آن را تأیید میکند آثار وضعی رفتار با مادر است، که اگر نیک باشد، آثار وضعی و پاداش بسیار نیک خواهد داشت، و اگر بد باشد دارای کیفر سخت و ناهنجار خواهد شد، بر همین اساس، باید توجّه داشت که منظور از احترام به مادر احترام ظاهری و خشک و خالی نیست، بلکه علاوه بر آن باید به او احسان نمود و از هرگونه آزار رسانی به او پرهیز کرد. ما وقتی که آیات قرآن را در رابطه با پدر و مادر مورد بررسی قرار میدهیم، میبینیم در سیزده مورد از احترام به پدر و مادر سخن به میان آمده که شش مورد آن با واژه «حُسن و احسان» به آنها تعبیر شده است.[13]
و در مورد نیازردن آنها خداوند از کمترین اظهار ناراحتی به پدر و مادر نهی فرموده و با صراحت میفرماید:
«فَلا تَقُلْ لَّهُما اُفٍّ»؛[14] «به آنها افّ نگو.»
امامصادق(ع) در شرح این آیه فرمود:
«اگر چیزی کمتر از افّ (برای اظهار ناراحتی) وجود داشت، خدا از آن نهی میکرد.»[15]
پیامبر(ص) فرمود:
«اِثْنانٌ يُعَجِّلُهُمَا اللهُ فِي الدُّنْيا: اَلْبَغْىُ وَ عُقُوقُ الْوالِدَيْنِ»؛[16]
«دو کار است که خداوند در همین دنیا کیفر آن را به صاحبش میرساند (و مجازات زودرس دارد)، ۱۔ ظلم و تجاوز ۲ ـ آزردن پدر و مادر.»
و نیز آن حضرت فرمود:
«فَوَالَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقَ لَاُنْسِها بِكَ لَيْلَةً خَيْرُ مِنْ جَهادِ سَنَةٍ فِي سَبِيلِ اللهِ»؛[17] «سوگند به خداوندی که مرا به پیامبری برانگیخت، انس یک شب مادر با تو از یک سال جهاد در راه خدا بهتر است.»
کوتاه سخن آن که: پاداش و کیفر نیکی و بدی به پدر و مادر در دنیا و آخرت از امور قطعی است، و از آیات قرآن و روایات بسیار که پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده، این مطلب به قدری روشن است که از بدیهیّات به شمار میآید.
آخرین سخن در این باره این که پیامبر(ص) فرمود:
«اِیّاکُمْ وَ عُقُوقَ الْوالِدَيْن، فَاِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسيرَةِ اَلْفَ عامٍ وَ لايَجِدُها عاقّ»؛[18]
«بترسید و بپرهیزید از این که عاقّ پدر و مادر و مورد خشم آنها قرار گیرید، زیرا بوی بهشت از هزار سال راه به مشام میرسد، ولی این بوی خوش به مشام چنین کسی نمیرسد.»
نیز فرمود:
«يُقالُ لِلْعاقِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنِّي لا اَغْفِرُ لَكَ وَ يُقَالُ لِلْبارِّ اِعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنّی سَاَغْفِرُ لَكَ»؛[19]
«از سوی خداوند به کسی که نسبت به پدر و مادر نامهربان است گفته میشود، هر کار نیک انجام میدهی بده، ولی به خاطر بیمهری به پدر و مادرت، تو را نمیآمرزم، ولی به نیکی کنندهی به پدر و مادر گفته میشود، هر کار میکنی انجام بده، ولی من به زودی تو را میبخشم.»
پاداش نظر مهر انگیز به پدر و مادر به قدری عظیم است که پیامبر اکرم(ص) در سخنی فرمود:
«مَا مِنْ وَلَدٍ بَارِّ يَنْظُرُ اِلَى وَالِدَيْهِ نَظَرَ رَحْمةٍ اِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حَجَّۀٌ مَبْرُورَةً»؛
«هر فرزند نیکوکاری که با نظر مهرانگیز به پدر و مادرش مینگرد، خداوند برای هر نگاه او پاداش یک حجّ شایسته به او خواهد داد.»
حاضران از آن حضرت پرسیدند: «گرچه فرزند در یک روز صد بار این گونه به پدر و مادرش بنگرد آن همه پاداش را دارد؟» پیامبر(ص) در پاسخ فرمود:
«نَعَم اْللهُ اَكْبَرُ وَ اَطْيَبُ»؛[20] «آری خداوند بزرگتر و پاکتر است.»
پینوشتها:
[1]ـ علّامه مجلسی، بحار، ج ۷۴، ص ۶۵ ، امالی، صدوق، ص ۱۰۸.
[2]ـ لقمان، آیه 14.
[3]ـ أسراء ، آیه ۲۴.
[4]ـ تحف العقول، (ترجمه احمد جنتی)، ص ۲۹۹.
[5]ـ علّامه مجلسی، بحار، ج ۷4، ص ۷۶.
[6]ـ سیّد قطب، تفسير في ظلال، ج ۵، ص ۳۱۸.
[7]ـ بحار، ج ۷۴، ص ۶۷ .
[8]ـ. بحار، ج ۱۶، ص ۸ .
[9]ـ همان، ج ۱۵، ص ۴۰۱.
[10]ـ محدّث قمی، كحل البصر، ص ۵۴.
[11]ـ الرحمن، آیه ۶ .
[12]ـ محدّث قمی، انوار البهيّة، ص ۱۶۷. منظور از مادر امام(ع) در اینجا، نامادری امامسجّاد(ع) بود که به جای مادر به امام(ع) خدمت میکرد.
[13]ـ مانند آیات ۸۳ بقره، ۳۶ نساء، ۱۵۱ انعام، ۲۳ اسراء، ۱۵ احقاف و ۱۳ عنکبوت.
[14]ـ سوره اسراء ، آیه 23.
[15]ـ علامه طبرسی، مجمع البیان، ج ۶، ص ۴۰۹.
[16]ـ کنز العمّال، حدیث ۴۵۴۵۸.
[17]ـ ملامحمّد مهدی نراقی، جامع السّعادات، ج ۲، ص ۶۰ .
[18]ـ همان، ص ۲۵۷.
[19]ـ بحار، ج ۷۴، ص ۸۰ .
[20]ـ بحار، ج ۷۴، ص ۸۰ .
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی