پاسخ به سوالات اعتقادی| ۴۶
نحوه انجام فریضه نماز توسط پیامبر اکرم(ص) به سبک شیعیان بوده است یا به سبک اهل تسنن دست‌بسته نماز می‌خواندند؟ سئوال: نحوه انجام فریضه نماز توسط پیامبر اکرم(ص) به سبک شیعیان بوده است یا به سبک اهل تسنن دست‌بسته نماز می‌خواندند؟
جواب: آنچه در کتب شیعه و سنی آمده هیچ شاهدی ندارد که پیامبر اکرم(ص) به‌صورت دست‌بسته یا «تکتّف» نماز را می‌خواندند، بلکه برعکس شیعیان آن را حرام دانسته و در فرقه‌های اهل سنت، مالک بن أنس این عمل را در نمازهای واجب مکروه دانسته و در نمازهای مستحب جایز شمرده است. حتی فرقه‌های دیگر هم آن را واجب نمی‌دانند.
برای بهتر روشن شدن این مطلب لازم است به دو روایتی که طریقه صحیح نماز خواندن را برای ما بیان می‌کنند توجه کنیم. نخست به کتب احادیث اهل سنت مراجعه می‌کنیم و حدیثی از ابوحمید ساعدی را بررسی می‌کنیم. ابوحمید ساعدی از اصحاب رسول‌الله(ص) بوده که مورد توثیق علمای اهل سنت است و در کتب آن‌ها آمده که گفته من داناترین شما نسبت به طریقه نماز گزاردن پیامبر(ص) هستم. سپس حدیث خود را نقل می‌کند و در پایان ده تن از صحابه پیامبر(ص) ازجمله أبوقتاده، ابوهریره، محمد بن مسلمه و ... او را تصدیق می‌کنند.
جواب: آنچه در کتب شیعه و سنی آمده هیچ شاهدی ندارد که پیامبر اکرم(ص) به‌صورت دست‌بسته یا «تکتّف» نماز را می‌خواندند، بلکه برعکس شیعیان آن را حرام دانسته و در فرقه‌های اهل سنت، مالک بن أنس این عمل را در نمازهای واجب مکروه دانسته و در نمازهای مستحب جایز شمرده است. حتی فرقه‌های دیگر هم آن را واجب نمی‌دانند.
برای بهتر روشن شدن این مطلب لازم است به دو روایتی که طریقه صحیح نماز خواندن را برای ما بیان می‌کنند توجه کنیم. نخست به کتب احادیث اهل سنت مراجعه می‌کنیم و حدیثی از ابوحمید ساعدی را بررسی می‌کنیم. ابوحمید ساعدی از اصحاب رسول‌الله(ص) بوده که مورد توثیق علمای اهل سنت است و در کتب آن‌ها آمده که گفته من داناترین شما نسبت به طریقه نماز گزاردن پیامبر(ص) هستم. سپس حدیث خود را نقل می‌کند و در پایان ده تن از صحابه پیامبر(ص) ازجمله أبوقتاده، ابوهریره، محمد بن مسلمه و ... او را تصدیق می‌کنند.
در قسمتی از حدیث خود می‌گوید:« كان رسولُ اللهِ ص إذا قام إلى الصَّلاةِ يرفَعُ يديه حتَّى يحاذيَ بهما مَنْكِبَيْهِ، ثم يكبِّرُ حتَّى يقِرَّ كلُّ عَظْمٍ في موضِعِه معتدلاً...»[1]( رسول خدا(ص) زمانی که برای اقامه نماز می‌ایستاد دستان خود را محاذات شانه‌های خود بالا می‌بردند، سپس تکبیر می‌گفتند تا آنگاه که هر عضوی در جای خود به‌صورت عادی قرار گیرد....) پرواضح است که اگر پیامبر اکرم(ص) دستان خود را بر روی هم می‌گذاشتند باید بیان می‌کرد، مضافاً بر اینکه از عبارت او چنین استفاده می‌شود که ایشان دست‌ها را به حال خود برمی‌گرداندند، یعنی به‌صورت عادی که همان دستان باز باشد.
علاوه بر این حدیث، حدیث دیگری از عایشه همسر پیامبر(ص) در بیان نماز نبی مکرم اسلام(ص) در صحیح مسلم[2] آمده که در آن نسبت به دست‌بسته بودن پیامبر چیزی یافت نمی‌شود. نیز در حدیث دیگری که عمده کتب صحاح اهل سنت آن را آورده‌اند[3] و در آن پیامبر(ص) نماز یکی از مسلمانان را تصحیح می‌کند نیز حضرت در مورد دست‌بسته بودن مطلبی نفرموده‌اند.
علاوه بر این حدیث، حدیث دیگری از عایشه همسر پیامبر(ص) در بیان نماز نبی مکرم اسلام(ص) در صحیح مسلم[2] آمده که در آن نسبت به دست‌بسته بودن پیامبر چیزی یافت نمی‌شود. نیز در حدیث دیگری که عمده کتب صحاح اهل سنت آن را آورده‌اند[3] و در آن پیامبر(ص) نماز یکی از مسلمانان را تصحیح می‌کند نیز حضرت در مورد دست‌بسته بودن مطلبی نفرموده‌اند.
شاید تنها حدیثی که در کتب معتبره اهل سنت آمده از سهل بن سعد است که می‌گوید: عَنْ أَبِي حَازِمٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ: كَانَ النَّاسُ يُؤْمَرُونَ أَنْ يَضَعَ الرَّجُلُ الْيَدَ الْيُمْنَى عَلَى ذِرَاعِهِ الْيُسْرَى فِي الصَّلَاةِ[4]، (ابو حازم از سهل بن سعد نقل می‌کند که می‌گوید: مردان امر شده بودند که دست راست را بر آرنج چپ (در نماز) بگذارند.) خود ابوحازم در ادامه می‌گوید نمی‌دانم به چه کسی نسبت داده‌شده شاید به پیامبر(ص) نسبت داده‌شده باشد در ادامه آمده اما اسماعیل بن ابی أویس گفته این سخن به‌صورت مجهول بیان‌شده نه به‌صورت معلوم.
غیر از این احادیث که هیچ دلالتی بر دست‌بسته بودن پیامبر(ص) ندارد، برخی احادیث دیگر در کتب اهل سنت آمده که در صحاح ستّه[5] موجود نیست و علاوه بر آن در برخی کتب آن‌ها، جزو احادیث ضعیف شمرده‌شده است و همین امر باعث شده در کتب فقهی خود استناد این عمل را به پیامبر اکرم(ص) نادرست می‌دانند.[6]
مرحوم صاحب جواهر الکلام در کتاب خود داستانی را نقل می‌کند که در زمان خلیفه دوم، جمعی از اُسرای ایرانی را به نزد او آوردند. آن‌ها به لحاظ رعایت ادب نزد والی، دست‌ها را روی سینه بر هم گذاشته بودند. خلیفه دوم از آنان پرسید چرا چنین می‌کنید؟ آنان پاسخ دادند رسم ما آن است که در نزد بزرگان برای رعایت ادب و نشان دادن تواضع خویش، این‌چنین بایستیم. خلیفه دوم این عمل را پسندید، و ازآن‌پس دستور داد برای رعایت ادب در نماز این‌گونه بایستند.[7]
اما روایت دوم، روایتی است که حماد بن عیسی از امام صادق(ع) نقل می‌کند[8] که حضرت فرمودند:« اى حمّاد آيا درست نماز خواندن می‌دانى؟ حماد می‌گوید گفتم: اى آقای من كتاب حريز را كه درباره نماز نوشته است از حفظ دارم، آن حضرت فرمود: باكى نيست، برخيز و نماز بخوان. حماد می‌گوید: در برابر آن حضرت برخاستم و درحالی‌که رو به قبله داشتم تكبيرة الاحرام گفتم و آغاز نماز كردم و ركوع و سجود به‌جا آوردم پس از آن امام صادق(ع) فرمودند: اى حمّاد تو نماز خواندن را نمی‌دانی، چقدر زشت است براى شخصی كه شصت يا هفتاد سال از سنّ او بگذرد و در عين حال يك نماز را با رعايت همه آداب و شرایط آن به‌جا نياورده يا نتواند به‌جاى آورد، حمّاد می‌گوید: از اين سخن حقارت و شرمسارى بسيار به من دست داد، عرض كردم: فدايت گردم حال شما نماز را به من بياموزيد....»
سپس حضرت در مقابل قبله ایستادند و نماز را با تمام آداب و شرایط آن خواندند. در این روایت آمده است: « ...فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ مُنْتَصِباً فَأَرْسَلَ يَدَيْهِ جَمِيعاً عَلَى فَخِذَيْهِ قَدْ ضَمَّ أَصَابِعَهُ وَ قَرَّبَ بَيْنَ قَدَمَيْهِ حَتَّى كَانَ بَيْنَهُمَا قَدْرُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ مُنْفَرِجَاتٍ وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً الْقِبْلَةَ لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ وَ قَالَ بِخُشُوعٍ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ الْحَمْدَ بِتَرْتِيلٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ صَبَرَ هُنَيَّة.....» (پس امام صادق(ع) برخاسته و رو به قبله ايستادند و قامت خود را راست گرفته و دست‌های خود را به‌طور كامل آويختند تا بر ران‌هایشان قرار گرفت و بعد انگشتان دست را به هم چسبانيده و دو پاى خود را نزديك به هم گذاشتند تا به‌اندازه سه انگشت باز ميان دو پا فاصله باشد، آنگاه انگشتان پاهايشان را به‌تمامی متوجّه قبله ساخته و پاها را از قبله به چپ و راست منحرف نكردند و با حال خضوع و خشوع و فرمودند«اللَّه أكبر» و حمد را با ترتيل خوانده و به همین ترتيب قل هو اللَّه أحد را تلاوت کردند، آنگاه به‌اندازه یک‌نفس كشيدن صبر كردند...)
در این روایت که شیوه صحیح نمازخواندن که همانا شیوه نماز خواندن پیامبر اکرم(ص) هم هست بیان‌شده است. همان‌طور که گذشت حضرت دست‌های مبارک را به‌طور کامل رها کردند يعنى دست‌ها از جلو آويخته بود كه دو كف دست روى ران‌های آن حضرت قرارگرفته بود، نه از پهلوها، و دو طرف، و نه روى یکدیگر آن‌گونه كه اهل سنت نماز می‌خوانند که اصطلاحاً به این حالت «إسبال» گفته می‌شود. در پایان روایت، امام صادق(ع) پس از به‌جای آوردن نماز خطاب به حماد فرمودند: «ای حماد! این‌گونه نماز بخوان.»
درنتیجه نه در کتب حدیثی متقن اهل سنت و نه در کتب امامیه چنین عملی از رسول الله(ص) نقل نشده است؛ بلکه در روایات متعددی از ائمه معصومین علیهم‌السلام از این عمل نهی شده و آن را عمل مجوس ذکر کرده‌اند. ازجمله روایات نهی‌کننده عمل «تکفیر»[9] روایت زراره از امام باقر(ع) است که ایشان فرمودند: «... وَ لَا تُكَفِّرْ فَإِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ الْمَجُوس...»[10] ((در نماز) تکفیر نکن زیرا این از اعمال مجوسیان است.)
در روایت معروفی که در کتاب خصال از امیرالمؤمنین(ع) در باب وظایف و صفات مؤمن نقل‌شده آمده است: «... لَا يَجْمَعِ الْمُسْلِمُ يَدَيْهِ فِي صَلَاتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَتَشَبَّهْ بِأَهْلِ الْكُفْرِ يَعْنِي الْمَجُوس...»[11] (... مسلمان نباید در نماز درحالی که در مقابل خداوند عزّ وجلّ، قیام نموده، دستان خود را جمع کند، این عمل تشبّه به اهل کفر یعنی مجوس است.
ازاین‌رو «تکتف» یا «تکفیر» عمل پیامبر(ص) نبوده و مشروعیتی ندارد. بلکه همچنان که در بررسی مشخص شد باید در نماز دست‌ها رها و باز باشد و قطعاً پیامبر اکرم(ص) نیز چنین نماز می‌خواندند.
غیر از این احادیث که هیچ دلالتی بر دست‌بسته بودن پیامبر(ص) ندارد، برخی احادیث دیگر در کتب اهل سنت آمده که در صحاح ستّه[5] موجود نیست و علاوه بر آن در برخی کتب آن‌ها، جزو احادیث ضعیف شمرده‌شده است و همین امر باعث شده در کتب فقهی خود استناد این عمل را به پیامبر اکرم(ص) نادرست می‌دانند.[6]
مرحوم صاحب جواهر الکلام در کتاب خود داستانی را نقل می‌کند که در زمان خلیفه دوم، جمعی از اُسرای ایرانی را به نزد او آوردند. آن‌ها به لحاظ رعایت ادب نزد والی، دست‌ها را روی سینه بر هم گذاشته بودند. خلیفه دوم از آنان پرسید چرا چنین می‌کنید؟ آنان پاسخ دادند رسم ما آن است که در نزد بزرگان برای رعایت ادب و نشان دادن تواضع خویش، این‌چنین بایستیم. خلیفه دوم این عمل را پسندید، و ازآن‌پس دستور داد برای رعایت ادب در نماز این‌گونه بایستند.[7]
اما روایت دوم، روایتی است که حماد بن عیسی از امام صادق(ع) نقل می‌کند[8] که حضرت فرمودند:« اى حمّاد آيا درست نماز خواندن می‌دانى؟ حماد می‌گوید گفتم: اى آقای من كتاب حريز را كه درباره نماز نوشته است از حفظ دارم، آن حضرت فرمود: باكى نيست، برخيز و نماز بخوان. حماد می‌گوید: در برابر آن حضرت برخاستم و درحالی‌که رو به قبله داشتم تكبيرة الاحرام گفتم و آغاز نماز كردم و ركوع و سجود به‌جا آوردم پس از آن امام صادق(ع) فرمودند: اى حمّاد تو نماز خواندن را نمی‌دانی، چقدر زشت است براى شخصی كه شصت يا هفتاد سال از سنّ او بگذرد و در عين حال يك نماز را با رعايت همه آداب و شرایط آن به‌جا نياورده يا نتواند به‌جاى آورد، حمّاد می‌گوید: از اين سخن حقارت و شرمسارى بسيار به من دست داد، عرض كردم: فدايت گردم حال شما نماز را به من بياموزيد....»
سپس حضرت در مقابل قبله ایستادند و نماز را با تمام آداب و شرایط آن خواندند. در این روایت آمده است: « ...فَقَامَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ مُنْتَصِباً فَأَرْسَلَ يَدَيْهِ جَمِيعاً عَلَى فَخِذَيْهِ قَدْ ضَمَّ أَصَابِعَهُ وَ قَرَّبَ بَيْنَ قَدَمَيْهِ حَتَّى كَانَ بَيْنَهُمَا قَدْرُ ثَلَاثِ أَصَابِعَ مُنْفَرِجَاتٍ وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً الْقِبْلَةَ لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ وَ قَالَ بِخُشُوعٍ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ الْحَمْدَ بِتَرْتِيلٍ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ثُمَّ صَبَرَ هُنَيَّة.....» (پس امام صادق(ع) برخاسته و رو به قبله ايستادند و قامت خود را راست گرفته و دست‌های خود را به‌طور كامل آويختند تا بر ران‌هایشان قرار گرفت و بعد انگشتان دست را به هم چسبانيده و دو پاى خود را نزديك به هم گذاشتند تا به‌اندازه سه انگشت باز ميان دو پا فاصله باشد، آنگاه انگشتان پاهايشان را به‌تمامی متوجّه قبله ساخته و پاها را از قبله به چپ و راست منحرف نكردند و با حال خضوع و خشوع و فرمودند«اللَّه أكبر» و حمد را با ترتيل خوانده و به همین ترتيب قل هو اللَّه أحد را تلاوت کردند، آنگاه به‌اندازه یک‌نفس كشيدن صبر كردند...)
در این روایت که شیوه صحیح نمازخواندن که همانا شیوه نماز خواندن پیامبر اکرم(ص) هم هست بیان‌شده است. همان‌طور که گذشت حضرت دست‌های مبارک را به‌طور کامل رها کردند يعنى دست‌ها از جلو آويخته بود كه دو كف دست روى ران‌های آن حضرت قرارگرفته بود، نه از پهلوها، و دو طرف، و نه روى یکدیگر آن‌گونه كه اهل سنت نماز می‌خوانند که اصطلاحاً به این حالت «إسبال» گفته می‌شود. در پایان روایت، امام صادق(ع) پس از به‌جای آوردن نماز خطاب به حماد فرمودند: «ای حماد! این‌گونه نماز بخوان.»
درنتیجه نه در کتب حدیثی متقن اهل سنت و نه در کتب امامیه چنین عملی از رسول الله(ص) نقل نشده است؛ بلکه در روایات متعددی از ائمه معصومین علیهم‌السلام از این عمل نهی شده و آن را عمل مجوس ذکر کرده‌اند. ازجمله روایات نهی‌کننده عمل «تکفیر»[9] روایت زراره از امام باقر(ع) است که ایشان فرمودند: «... وَ لَا تُكَفِّرْ فَإِنَّمَا يَفْعَلُ ذَلِكَ الْمَجُوس...»[10] ((در نماز) تکفیر نکن زیرا این از اعمال مجوسیان است.)
در روایت معروفی که در کتاب خصال از امیرالمؤمنین(ع) در باب وظایف و صفات مؤمن نقل‌شده آمده است: «... لَا يَجْمَعِ الْمُسْلِمُ يَدَيْهِ فِي صَلَاتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَتَشَبَّهْ بِأَهْلِ الْكُفْرِ يَعْنِي الْمَجُوس...»[11] (... مسلمان نباید در نماز درحالی که در مقابل خداوند عزّ وجلّ، قیام نموده، دستان خود را جمع کند، این عمل تشبّه به اهل کفر یعنی مجوس است.
ازاین‌رو «تکتف» یا «تکفیر» عمل پیامبر(ص) نبوده و مشروعیتی ندارد. بلکه همچنان که در بررسی مشخص شد باید در نماز دست‌ها رها و باز باشد و قطعاً پیامبر اکرم(ص) نیز چنین نماز می‌خواندند.
پی‌نوشت‌ها:
[1] سنن ابن ماجه ، ج2، ص 142 – سنن ترمذی، ج2، صص 85-84
[2] صحیح مسلم ، ج 1، ص 357
[3] صحیح بخاری ، ج 10، ص 60
[4] همان، ج 2، صص 81-80
[5] اهل سنت شش کتاب را معنبر می‌دانند و عمده علمای آن‌ها بر اساس احادیث آن‌ها فتوا می‌دهند که عبارت‌اند از : صحیح بخاری ، صحیح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه
[6] بدایه المجتهد، ج 1، ص 99 – المدونه الکبری، ج1 ، ص 74
[7] جواهر الکلام، ج 11، ص 19
[8] کافی، ج 3، ص 311
[9] تکفیر یعنی دست را بر دست گذاشتن در مقابل سینه
[10] همان، ص 299
[11] خصال ، ج2، ص 622
[1] سنن ابن ماجه ، ج2، ص 142 – سنن ترمذی، ج2، صص 85-84
[2] صحیح مسلم ، ج 1، ص 357
[3] صحیح بخاری ، ج 10، ص 60
[4] همان، ج 2، صص 81-80
[5] اهل سنت شش کتاب را معنبر می‌دانند و عمده علمای آن‌ها بر اساس احادیث آن‌ها فتوا می‌دهند که عبارت‌اند از : صحیح بخاری ، صحیح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه
[6] بدایه المجتهد، ج 1، ص 99 – المدونه الکبری، ج1 ، ص 74
[7] جواهر الکلام، ج 11، ص 19
[8] کافی، ج 3، ص 311
[9] تکفیر یعنی دست را بر دست گذاشتن در مقابل سینه
[10] همان، ص 299
[11] خصال ، ج2، ص 622
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
صادق تهرانی
نظرات بینندگان
انتشار یافته: ۱
در انتظار بررسی: ۱
غیر قابل انتشار: ۰
ناشناس
| 
۲۱:۵۴ - ۱۴۰۲/۰۸/۰۸
پاسخ
من قانع نشدم چطور هیچ حدیث یا روایتی نیست. شایدهم دران زمان کسی نماز نمی خواند وخود پیامبر فقط نماز می کرد ارسال نظر