فلسفه پاداش فراوان دعا

گاه در روایات برای دعاها و زیارات و نمازها و اذکار پاداش‌های عظیمی ‌ذکر شده است که ممکن است این دو سؤال را برای خوانندگان مطرح کند:
1- آیا هر فرد مسلمانی که چنین اعمال ساده‌ای را انجام دهد از چنان پاداش‌های عظیم بهره‌مند می‌شود و اصولاً چه رابطه‌ای میان این اعمال و آن همه ثواب و پاداش است؟
2- گرچه رحمت الهی بی پایان است و هر قدر پاداش به افراد بدهد، کاستی در آن ایجاد نمی‌شود «وَ لا تَزیدُهُ کَثْرَةُ الْعَطاءِ إِلّا جُوداً وَ کَرَماً[1]». ولی گاه این پاداش‌ها از حدّ نیاز در زندگی آخرت نیز افزون است و گاه می‌شود که رسیدن به یک پاداش معنوی و فوق‌العاده برای آرامش و لذّات مؤمن کافی است.
در پاسخ سؤال اول باید به این نکته توجّه کرد که اوّلاً: دریافت این پاداش های عظیم مطابق صریح آیات قرآن و روایات، متوقّف بر ایمان و اخلاص و تقواست، چنانکه در قرآن کریم می‌خوانیم: «إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ[2]».
در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است: « مَنْ قالَ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً، دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ اِخْلاصُهُ اَنْ یُحْجِزَهُ لا الهَ الَّا اللَّهُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَ کسی که «لا اله الّا اللَّه» را با اخلاص بگوید، داخل بهشت می‌شود و اخلاصش این است که «لا الهَ الّا اللَّهُ» او را از تمام آنچه خداوند متعال حرام کرده، باز دارد[3]». 
قابل توجّه اینکه مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار چندین حدیث به این مضمون نقل کرده است[4].
و نیز در پاره‌ای از روایاتی که در مورد پاداش عظیم زیارت‌ها آمده، جمله «عارِفاً بِحَقِّهِ» دیده می‌شود که مفهومش آن است: آن امام را واجب الاطاعة بداند و دستوراتش را به کار گیرد؛ در یکی از این روایات امام کاظم علیه السّلام می‌فرماید: «اِذا عَرَفَ حَقَّهُ وَ حُرْمَتَهُ وَ وَلایَتَهُ...». [5]
«وقتی خداوند چنین پاداشی می‌دهد که حق و حرمت آن امام را بشناسد و ولایتش را پذیرفته باشد.»
ثانیاً: حفظ این دستاوردها و پاداش‌ها نیز مهمّ است؛ زیرا ممکن است کسی با اعمال صالحی پاداش‌های عظیمی ‌برای خود فراهم سازد، ولی بعداً با اعمال زشت و گناهان عظیم آنها را از نامه اعمال خود بشوید؛ در حدیث معروفی از پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم که: هر کس لا اله ‌الّا اللَّه بگوید، خداوند درختی در بهشت برای او غرس می‌کند (حضرت همین سخن را درباره اذکار دیگری نیز فرمود).
مردی از قریش در آنجا حاضر بود، عرض کرد: ای رسول خدا! بنابراین درختان ما در بهشت بسیار زیاد است! حضرت فرمود: «نَعَمْ! وَ لکِنْ ایَّاکُمْ اَنْ تُرْسِلُوا عَلَیْها نِیراناً فَتُحْرِقُوها ؛ آری! ولی برحذر باشید که آتشی نفرستید که آن درختان را بسوزاند». سپس پیامبر به آیه 33 سوره محمّد: «وَ لَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ...» «اعمال و کارهایتان را باطل نکنید» استدلال فرمود[6]. 
در مورد سؤال دوم به این نکته باید توجّه داشت که پاداش‌های عظیم قیامت متناسب با آن عالم عظیم است؛ تمام دنیایی که ما در آن زندگی می‌کنیم در برابر جهان آخرت به منزله خانه کوچکی در مقابل تمام منظومه شمسی است و یا از آن کوچکتر؛ بنابراین، نباید از عظمت آن پاداش ها تعجب کرد. به علاوه، پاداش‌های الهی متناسب لطف و کرم اوست نه متناسب اعمال ما و اضافه بر اینها گاه اعداد و ارقامی‌که در این روایات وارد شده، کنایه از یک سلسله پاداش‌های مهم معنوی است که در لباس پاداش‌های مادی به تناسب جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، بیان شده است.

از برخی روایات استفاده می‌شود که گاهی اوقات، خداوند دعای مؤمنان را اجابت نمی‌کند و در عوض، گناهانی را از آنها می‌آمرزد و یا آن را ذخیره برای آخرت می‌سازد.
رسول خدا (ص) فرمود: «هر مسلمانی که دعا کند، دعایش به اجابت می‌رسد: یا به زودی در دنیا خداوند حاجتش را برآورده می‌سازد و یا برای آخرتش ذخیره می‌کند و یا گناهانش را می‌آمرزد[7]». 
در روایتی دیگری آمده است: «گاه در قیامت، خداوند پاداش دعاهایی را که در دنیا به اجابت نرسیده، به مؤمن می‌دهد؛ در آن زمان مؤمن آرزو می‌کند، ای کاش در دنیا هیچ دعایی به اجابت نمی‌رسید و همه آنها امروز به پاداش الهی تبدیل می‌شد[8]».
این را نیز باید کاملاً توجّه داشت که گاه انسان بر اثر بی‌اطّلاعی، حاجتی را با تمام وجودش از خدا می‌خواهد که به ضرر اوست و اگر به آن رسد دنیا و آخرت او تباه می‌شود، خداوند به لطفش آن چیز را دریغ می‌دارد و به جای آن، نعمت دیگری به او می‌بخشد؛ زیرا معلومات ما محدود و ناقص است و علم بی پایان، نزد خداست.
***
توصیه دیگر ما به خوانندگان عزیز- مخصوصاً به قشر جوان با ایمان و پاکدل- این است که بیش از آنچه به «کمیّت» و مقدار دعا اهمیّت می‌دهند به «کیفیّت» و حال و هوای معنوی آن اهمیّت دهند و بدانند که چه بسا خواندن یک دعای کمیل یا ندبه و یا ابوحمزه و یا خواندن دعای عرفه امام حسین علیه السّلام با حضور قلب، چنان انقلاب و دگرگونی در انسان ایجاد می‌کند که فصل نوینی در زندگی او آغاز می‌شود؛ روحش را به اوج آسمانها برده، با فرشتگان دمساز می‌کند و از این جا روشن می‌شود که ثواب‌های عظیمی ‌که برای بعضی از دعاها ذکر شده، فلسفه‌اش چیست و برای کیست؟
عزیزان! همه ما سعی کنیم با مرور در مطالبی که در بحث حضور قلب و آداب دعا آمد و با اندیشه در محتوای دعاها، چنان حال و هوایی به هنگام خواندن دعا و نماز و زیارت پیدا کنیم که لذّت بخش ترین لحظات زندگی ما باشد و ما را روز به روز به خدا نزدیک‌تر کند.
سعی ما بر این باشد که با تدبّر در محتوا و توجّه به این که در چه محضری قرار گرفته‌ایم و با التفات به قصورها و تقصیرها، و کوچکی نفسِ خویش از یک طرف و عظمت و بزرگی کسی که در حضورش واقع شده‌ایم از طرف دیگر، روح ما با عالم بالا تماس برقرار کند و با محبوب حقیقی راز و نیاز نماید.
اگر دعایی از ادعیه را می‌خوانیم که مخاطب در آن، خداست، به لطف‌ها و محبّت‌هایی که در طول عمرمان در حقّ ما روا داشت و گناهانی را که پوشاند و لغزش‌هایی را که دفن کرد و نعمت‌هایی را که ارزانی داشت، یکی پس از دیگری اشاره کنیم و بر زبان جاری سازیم تا محبّتی که او به خوب شدن و هدایت ما دارد را لمس کنیم و قُرب و انسش را احساس نماییم.
و اگر زیارتی از زیارات ائمّه طاهرین (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) است، باز هم قرب و لطف و رحمت و کرامت آنها را در نظر بیاوریم و این که آنها شفیعان درگاه و مقرّبان خدایند؛ کلام ما را می‌شنوند و سلام ما را جواب می‌گویند و بر جایگاه و مقامی ‌که هم اکنون در آن قرار داریم شاهد و ناظرند «وَ أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفاءَکَ أَحْیاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ، یَرَوْنَ مَقامِی، وَ یَسْمَعُونَ کَلامِی، وَ یَرُدُّونَ سَلامِی[9]» تا آن که لذّت و شیرینی نجوا و مناجات با آنان را احساس کنیم «وَ فَتَحْتَ بابَ فَهْمی ‌بِلَذِیذِ مُناجاتِهِمْ [10]». و می‌دانم که پیامبر تو و خلفاء تو در نزد تو روزی می‌خورند، جایگاه مرا می‌بینند و سخن مرا می‌شنوند و سلام مرا پاسخ می‌گویند.
اگر آن گونه دعا بخوانیم و این گونه زیارت کنیم، می‌توانیم مطمئن باشیم با هر دعا و زیارت، گویا به محضر خداوند و معصومین علیهم السّلام شرفیاب شده ایم و روح و جانمان را صفا و صیقل تازه‌ای داده‌ایم و زنگارها و تیرگی‌های گناه را از خود زدوده‌ایم و این‌جاست که دعا و زیارت، جایگاه واقعی خود را پیدا می‌کند و هدف اصلی آن تحقّق می‌یابد.
همانطورکه گفته شد ماه رجب و شعبان و رمضان ماه‌های پر برکتی است و خداوند متعال در این ماه‌ها عنایات زیادی بر بندگان خود دارد.
ماه اول ماه رجب است. ماهی است بسیار پر فضیلت، از امتیازات این ماه آن است که یکی از ماه‌های حرام است، توجّه دارید در میان ماه‌های قمری چهار ماه، ماه حرام است، ماه ذیقعده، ماه ذیحجه، ماه محرم و ماه رجب. نیز ماه حرام است، ماه حرام یعنی ماه محترم و حرمت دار، قبل از اسلام، مردم مکّه و جزیرة‌العرب بر اساس تعالیم دیرینه‌ای که داشتند و شاید از زمان حضرت ابراهیم علیه السّلام بوده در این چهار ماه جنگ و خونریزی را ممنوع کرده بودند و هر کس از هر جا و از هر قبیله‌ای می‌توانست به آزادی به مکّه بیاید و در مسجدالحرام به عبادت و طواف خانه کعبه بپردازد و هیچکس نمی‌توانست مزاحمتی برای او فراهم آورد، پس از آمدن پیامبر و عرضه‌ای اسلام، چون اسلام با جنگ و خونریزی مخالف است و دین صلح و سلامتی است این قانون را پذیرفت، و هم چنان این حکم فقهی از نظر اسلام پذیرفته است و حتی اگر کسی در این ماه مرتکب جرم و جنایتی شود که باید (دیه) بپردازد، مرتکب قتل شود یا عضوی از اعضاء انسانی را لطمه بزند دیه ی آن دو برابر ماه‌های غیر حرام خواهد بود.
این امتیاز ماه حرام از نظر فقهی و اما از نظر معنوی، ماهی است که از نظر پروردگار دارای حرمت است.
صاحب کتاب شریف ( المراقبات ) مرحوم حاج میرزا جواد تبریزی در این زمینه می‌فرماید : وَ مِن مُرَاقِبَاتِ هَذَا الشَّهر اَن یُراقِبَهُ یُعرَفُ السَّالِک مَعنَی الشَّهرِ الحَرَام وَ حَقَّهُ حَتَی مُراقِبَه فِی حَرَکَاتِهِ وَ سَکَنَاتِهِ بَل وَ خَطَرَاتِ قَلبِهِ....
از جمله اموری که باید در این ماه مراقبت شود این است که سالک الی الله معنی ماه حرام، و حق ماه حرام را بشناسد تا اینکه در حرکات و سکنات خود مراقبت نماید و بلکه در اموری که به قلبش خطور می‌کند نیز توجّه داشته باشد.
با اینکه هر سه ماه رجب و شعبان و رمضان بسیار پر فضیلت است ولی از تعبیرات بعضی از روایات به دست می‌آید که ماه رجب در میان این سه ماه امتیاز خاصی دارد. این ماه آمیخته است با یاد پیامبر اکرم (ص) زیرا در بیست و هفتم ماه رجب مبعث پیامبر صورت گرفته و هم چنین یاد حضرت امیرالمومنین علیه السّلام زیرا در روز سیزدهم این ماه آن حضرت متولد شده‌اند.
پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ماه رجب را (ماه اصب) نامیده‌اند زیرا رحمت خدا در این ماه بر امّت فرو می‌ریزد [11].

از برکات این ماه حوادث و رویدادهای بزرگی است که در این ماه صورت گرفته بدین ترتیب:
- روز اول ماه مطابق بعضی از روایات سالروز ولادت حضرت امام باقر علیه السّلام در سـال 57 هجری قمری است [12].
- روز دوم رجب مطابق بعضی روایات سالروز ولادت امام علی النقی علیه السّلام در سال 212 هجری قمری است [13].
- روز سوم ماه روز شهادت امام علی النقی علیه السّلام در سال 254 هجری قمری است.[14]
- روز دهم ماه رجب طبق بعضی از روایات سالروز ولادت حضرت امام محمّدتقی علیه السّلام است [15].
- روز سیزدهم این ماه روز ولادت امیر المومنین حضرت علی بن ابیطالب علیه السّلام است که به قول مشهور دوازده سال پیش از بعثت پیامبر اکرم (ص) در داخل خانه کعبه چشم به جهان گشود [16].
- روز پانزدهم این ماه مطابق برخی از نقل ها روز وفات حضرت زینب کبری سلام الله علیها در سال 63 هجری قمری است[17].
- روز هیجدهم این ماه روز وفات ابراهیم فرزند رسول خداست[18].
- روز بیست و پنجم این ماه سالروز شهادت حضرت امام موسی ابن جعفر علیه السّلام است که در سال 183 هجری قمری واقع شده است [19].
- روز بیست و ششم این ماه مطابق روایتی سالروز وفات حضرت ابوطالب علیه السّلام پدر بزرگوار حضرت امام علی علیه السّلام است [20].
- روز بیست و هفتم ماه رجب روزی است که پیامبر گرامی اسلام به پیامبری مبعوث شدند [21].
- روز بیست هشتم ماه رجب بنا به نقل شیخ مفید روزی است که امام حسین علیه السّلام از مدینه به سوی مکّه حرکت کردند و آن روز آغاز نهضت مقدس آن حضرت است [22].
 
یکی از برکات پر ارزش ماه رجب حدیثی است که مرحوم علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار نقل فرمود، و ما از کتاب ( المراقبات ) نوشته استاد بزرگ اخلاق مرحوم حاج میرزا جواد ملکی تبریزی نقل می‌کنیم، می‌فرماید :
 وَ مِن مُهمَّاتِ المُراقِبَاتِ فِیهِ مِن اَوَّلِه وَ اِلَی آخِرِه تَذکَرُ حَدِیث مُلکِ الدَّاعِی عَلَی مَا رُوِیَ عَنِ النَّبِی(ص): اِنَّ اللهَ تَعالَی نَصَبِ فِی السَّماءِ السَّابِقَة ملکاً یُقَالَ لَهُ الدَّاعِی فَاِذَا دَخَلَ شَهرُ رَجَب یُنادِی ذلکَ المُلک کُلَّ لَیلَةٍ اِلَی الصَّباحِ (طُوبَى‏ لِلذَّاكِرِينَ‏ طُوبَى لِلطَّائِعِينَ وَ يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَنَا جَلِيسُ مَنْ جَالَسَنِي وَ مُطِيعُ مَنْ أَطَاعَنِي وَ غَافِرُ مَنِ اسْتَغْفَرَنِي الشَّهْرُ شَهْرِي وَ الْعَبْدُ عَبْدِي وَ الرَّحْمَةُ رَحْمَتِي فَمَنْ دَعَانِي فِي هَذَا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ وَ مَنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ وَ مَنِ اسْتَهْدَانِي هَدَيْتُهُ وَ جَعَلْتُ هَذَا الشَّهْرَ حَبْلًا بَيْنِي وَ بَيْنَ عِبَادِي فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ وَصَلَ إِلَي‏).
ترجمه: از مطالب مهمی که باید در ماه رجب از اول ماه تا آخر ماه بدان توجه شود یاد کردن حدیث فرشته ی (داعی) است طبق آنچه که از پیامبر خدا (ص) نقل شده که فرمودند :
خداوند متعال فرشته ای را در آسمان هفتم قرار داده (و این مطلب را با تاکید و به عنوان یک اصل مسلم بیان فرمودند) نام آن فرشته(داعی= دعوت کننده) است هرگاه ماه رجب فرا رسد هر شب از اول شب تا صبح آن فرشته میگوید خوشا به حال ذاکران، خوشا به حال مطیعان، (سپس بیانی را از ذات مقدس حق بیان میکند و می گوید :) خداوند متعال می‌فرماید من هم نشین کسی هستم که با من بنشیند و مطیع کسی هستم که از من اطاعت کند و چشم‌پوشی می‌کنم از گناه کسی که از من طلب مغفرت کند این ماه ماه من است و بنده هم بنده‌ی من و رحمة هم از آن من پس هر کس در این ماه مرا بخواند و صدا بزند جوابش می‌دهم و هر کس از من چیزی بخواهد به او عطا می‌کنم و هر کس از من راهنمائی بخواهد هدایتش می‌کنم و این ماه را ریسمانی قرار دادم بین خودم و بندگانم هر کس بدان چنگ بزند به من میرسد.
مرحوم آقای ملکی به دنبال نقل این حدیث می‌گوید:
واه واه چه حسرتی بزرگ برای ماست از کوتاهی کردن در برابر محبت‌های ذات مقدّس پروردگار!!
کجا هستند، شاکران، کجا هستند تلاش‌گران، کجا هستند خردمندان تا بتواند اندازه و ارزش این فرمایش پروردگار را درک کنند من فریاد می‌زنم کجایند عارفان تا بفهمند که شکر این نعمت را (یعنی همین فرمایش خداوند را) نمی‌توانند ادا کننده کجایند آنها که بفهمند ارزش این ندا را و در برابر این فرمایش جواب دهند و بگویند: لَبَّیکَ وَ سَعدَیکَ، سلام و درود بر تو ای منادی و ای کسی که از سوی پروردگار جمیل جلیل، ملک الملوک، ارحم الراحمین،الحلیم الکریم،الرفیق الشفیق، کریم العفو، کسی که با لطفی که به بندگان دارد گناهان آنها را تبدیل به حسنات می‌کند....
ای منادی رحمت با گوش دل شنیدیم آنچه را که تو از سوی پروردگارمان بیان کردی «اَنَا جَلِیسٌ مَن جَالَسَنِی – من همنشین کسی هستم که با من بنشیند» این فرمایش محبّت‌آمیز آن چنان عظیم و سنگین است که هر زبانی را در عالم هستی از پاسخگوئی لال کرده و عقل‌ها را متحیّر ساخته و اگر چنانچه برای هر انسانی که مشرف به این خطاب شده تمام ارواح و جان‌های عالمیان از آن او باشد و همه آنها را در پاسخ به این ندا تقدیم کند و فدای این فرمایش نماید هرگز نتوانسته چیزی از شکر و سپاس جزئی از این نعمت را ادا نماید.

 

 

[1] دعای افتتاح.
[2] سوره مائده، آیه 27. – فقط خداوند از انسانهای با تقوی قبول می‌کند ، یعنی عنایت و پاداش الهی فرع بر قبول شدن آن عمل و آن دعاست و قبولی مشروط به تقوی است .
[3] بحارالانوار، جلد 90، صفحه 197، حدیث 21.
[4] همان مدرک.
[5] کافی، جلد 4، صفحه 582، حدیث 9.( مرحوم کلینی در همان باب روایات دیگری نزدیک به همین مضمون آورده است).
[6] بحارالانوار، جلد 90 ،صفحه 168 ، حدیث 3 .
[7] همان مدرک، صفحه 378، حدیث22.
[8] همان مدرک .
[9] وسائل الشیعه، جلد 1، صفحه 59، ابواب مقدمات عبادات، باب 18. لازم به ذکر است که این جملات، در اصل بخشی از اذن دخول زیارت رسول گرامی‌صلی الله علیه و آله در مدینه، در مسجد النبی می‌باشد و از آن جا به بعضی از مشاهد مشرّفه دیگر منتقل شده است.
[10] همان مدرک.
[11] مصباح المتهجد/798
[12] همان
[13] همان
[14] همان
[15] همان
[16] همان
[17] زینب الکبری شیخ جعفر نقدی /132
[18] مصباح التهجد
[19] بحار جلد 48
[20] بحار جلد 48
[21] بحار جلد 48
[22] ارشاد مفید ج2/34