آموزه‌های اعتقادی و عبادی از نگاه صحیفه سجادیه| ۲۱
نماز جمعه و نماز و نیایش در عید فطر و قربان با توجّه به دو خطبه‌های آن‌ها و شور و نشاط انبوه جمعیت، از احکام و دستورهای مهم سیاسی ، عبادی اسلام است که اگر به طور هدفمند و صحیح انجام شود، حج گسترده‌ای است و اهداف حج را تحقق می‌بخشد. نماز جمعه و نیایش در عید فطر و قربان
نماز جمعه و نماز و نیایش در عید فطر و قربان با توجّه به دو خطبه‌های آن‌ها و شور و نشاط انبوه جمعیت، از احکام و دستورهای مهم سیاسی ، عبادی اسلام است که اگر به طور هدفمند و صحیح انجام شود، حج گسترده‌ای است و اهداف حج را تحقق می‌بخشد.
نماز جمعه در هر هفته در روزهای جمعه، نمایش و همایش قدرت و شوکت اسلام است، برای حفظ وحدت، دشمن‌شکنی و آموزش مسائل روز در رابطه با جهان اسلام نقش کلیدی و محوری داشته و دارای آثار مثبت و سازنده و درخشان است. نماز عید قربان و فطر نیز همچون نماز جمعه، بلکه باشکوه‌تر، موجب تجدید بیعت با اسلام و ولایت و جشن پیروزی بر طاغوت نفس اماره و انحرافات بوده و اثر بسزایی در انسجام، اتحاد، به هم‌پیوستگی صفوف و روشنگری و نورافشانی دارد.
با این اشاره نظر شما را به فرازهای زیر از صحیفه سجّادیّه جلب می‌کنیم:
1- در بند ۹ از دعای چهل و هشتم می‌خوانیم:
«اللَّهُمَّ إِنّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِكَ وَ أَصْفِيَائِكَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِكَ ...؛
خدایا این جایگاه نماز جمعه و نماز عید از آن جانشینان و برگزیدگان و پایگاه‌های امینان درگاهت می‌باشد. همان‌ها که مقامشان را بسیار والا و ارجمند ساخته‌ای، ولی افسوس که این مقام را، خلفای جور از آن‌ها ربودند و خود تصاحب کردند... دشمنان بر برگزیدگان و جانشینان راستین تو چیره شدند و با روی کار آمدن نااهلان و غاصبان، فرمانت را تغییر دادند و قرآنت را ترک نمودند و واجباتت را تحریف و جا به جا کرده و سنّت‌های پیامبرت را متروک و نابود ساختند.»
شرح کوتاه
این عبارت بیانگر آن است که نماز جمعه و نماز عید در جایگاه بسیار والایی قرار دارد و باید افراد شایسته اقامه آن و اجرای آداب آن را به دست بگیرند تا استفاده بهینه و مطلوب در راستای رسالت، امامت و آگاهی بخشی صحیح گردد و اگر خدای نکرده در دست نااهلان و وعاظ‌السلاطين و منحرفان بیفتد، فاجعه و مصیبت بزرگی برای عالم اسلام خواهد بود، چرا که به جای احیای سنّت‌ها و ابلاغ شفاف دستورهای حیات‌بخش قرآن و اسلام، روش‌های باطل و انحرافی روی کار می‌آید و اساس اسلام به نام اسلام در خطر شدید قرار می‌گیرد، همچون عصر خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس که از تریبون نماز جمعه سوءاستفاده کرده و به نام اسلام، بدترین ضربه‌ها را به اسلام زدند و حتی در عصر امویان، در خطبه‌های نماز جمعه به سب و لعن امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) پرداختند و امامان و اهل‌بیت(ع) را منزوی و خانه‌نشین نمودند.
که امام سجّاد(ع) در فراز بعد (بند ۱۰) این نااهلان را به شدّت لعن کرده و به خدا عرض می‌کند: «خدایا دشمنان جانشینان راستین پیامبر(ص) از گذشتگان و آیندگان و همه کسانی که به عمل آن دشمنان راضی هستند و پیروانشان را لعنت کن.»
این فراز یک نوع افشاگری امام(ع) در لباس دعا بر ضدّ غاصبان است و تا قیامت درس بزرگی برای ما است که این جایگاه رفیع را برای شایستگان آن حفظ کنیم و دست نامحرم و دگراندیش را از دست‌یازی به آن کوتاه نماییم تا مفهوم و اهداف واقعی این نمازهای شکوهمند، در مسیر صحیح تحقق یابد، سنت‌های اسلام احیا شود، بدعت‌ها نابود گردد و باغستان اسلام با آب زلال و ناب، آبیاری شده و شاداب بماند.
بهره‌گیری از عید فطر و قربان
۲- در بند ۵۲ از دعای چهل و پنجم می‌خوانیم:
«اللّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَيْكَ فِي يَوْمِ فِطْرِنَا الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ عِيداً وَ سُرُوراً، وَ لِأَهْلِ مِلَّتِكَ مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَداً مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ أَذْنَبْنَاهُ، أَوْ سُوءٍ أَسْلَفْنَاهُ، أَوْ خَاطِرِ شَرٍّ أَضْمَرْنَاهُ ...؛
خداوندا! ما به درگاهت توبه و بازگشت می‌کنیم. در این روز عید فطر که آن را روز عید و جشن و شادی مؤمنان قراردادی و برای پیروان دینت آن را روز گردهمایی و همیاری نمودی، توبه‌ای از هر گناهی که انجام داده‌ایم، یا از هر کار زشتی که مرتکب شده‌ایم و از هر نیت بدی که در خاطر داشته‌ایم. توبه حقیقی و خالص از هرگونه شک و تردید که بپذیری و موجب خشنودی تو شود ...»
شرح کوتاه
عيد فطر، بازگشت به فطرت نخستین و بازگشت به خویشتن است؛ همان فطرت و ذاتی که خداجو و حق‌طلب می‌باشد؛ بنابراین روز تحول و توبه و دگرگونی است و روز جشن پیروزی بر طاغوت نفس اماره است که در ماه رمضان در حال نبرد با نفس اماره بوده‌ایم. از این‌رو در فراز بالا، از زبان امام سجّاد(ع) به چند مطلب در رابطه با عید فطر اشاره شده: ۱- توبه و تحول و دگرگونی از هرگونه گناه. ۲- عید بودن این روز و جشن و شادابی. ۳- روز همایش، تعاون، همیاری و همدردی با مسلمين و به طور کلّی روز پاک‌سازی از هرگونه انحراف و سابقه بد و گناه، حتی پاک‌سازی ذهن و خیال از هر نیت بد؛ یعنی نورانی نمودن روح و روان که حتی خیال بد نکند. این‌ها بخشی از هدف‌هایی است که در جشن روز عید و در نماز عید و سایر برنامه‌های آن باید لحاظ شود تا مفهوم حقیقی عید فطر، در همه ابعاد زندگی ما تبلور یافته و متجلّی گردد. ۴- نه تنها توبه از گناه، بلکه توبه از هرگونه شک و تردید که موجب سستی و تزلزل ایمان ما می‌شود که با این توبه و تحول، پایه‌های ایمان ما محکم خواهد شد.
***
قابل توجّه اینکه در دعای ۴۸ صحیفه سجّادیّه که دارای ۲۸ بند است، به طور مبسوط پیرامون عظمت روز عید قربان و دعا و نیایش در این روز و بزرگداشت آن سخن به میان آمده که در اینجا نظر شما را به فرازی از آن جلب می‌کنیم:
در بند یک از این دعا چنین می‌خوانیم:
«اللّهُمَّ هَذَا يَوْمٌ مُبَارَكٌ مَيْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ مُجْتَمِعُونَ فِي أَقْطَارِ أَرْضِكَ، يَشْهَدُ السّائِلُ مِنْهُمْ، وَ الطّالِبُ وَ الرّاغِبُ وَ الرّاهِبُ ...؛
خداوندا! امروز روز پربرکت و خجسته است. مسلمانان در این روز در مکان‌های گوناگون زمینت به گرد هم اجتماع کرده‌اند و همه حضور دارند، بعضی خواستار نیازهایشان و برخی جویای رحمتت و بعضی دیگر شیفته عنایتت و جمعی دیگر ترسان و هراسناک از کیفرت هستند و تو آگاه و نظاره‌گر نیازهایشان هستی...»
شرح کوتاه
از این فراز چند مطلب استفاده می‌شود: نخست اینکه روز عید قربان روز پربرکت، خجسته و برجسته‌ای است، باید احترام آن را پاس داشت و اكثر بهره‌برداری ملکوتی را از مکتب آن گرفت. دوم اینکه روز اتحاد و انسجام است. مسلمانان در هر جا که هستند باید با همایش‌های میلیونی، شکوه اسلام را به نمایش بگذارند، به ویژه این شکوه را در نماز عيد متجلّی سازند. سوم اینکه این روز، روز مناجات و راز و نیاز و مظان استجابت دعا است، باید با حالات مختلف به درگاه الهی پناهنده شد و با غنیمت شمردن برکات این روز، از فرصت استفاده کرده از بهره‌های نیایش، روح تشنه و پرنیاز خود را شاداب و پرطراوت نماییم و در یک کلمه، ارتباط خود را با آفریدگار هستی، نیک و محکم ساخته و در سایه آن به برکت‌های معنوی و مادی نائل شویم.
اهمیّت رمضان و روزه و هدف از آن
یکی از احکام اسلام که دارای آثار معنوی، فرهنگی و اجتماعی است و می‌توان در پرتو آن در راستای کسب کمالات، بهره‌های فراوان برد، عبادت روزه، آداب ماه رمضان و سایر ویژگی‌های این دو است. در صحیفه سجّادیّه، در این مورد مطالب بسیار با تعبیرات گوناگون آمده که نظر شما را به چند نمونه از آن‌ها جلب می‌کنیم:
در شأن ماه مبارک رمضان که ماه اجرای احکام و ماه روزه و اخلاص است، از جمله از مطالب اینکه:
1- در بند ۳ از دعای چهل و چهارم چنین می‌خوانیم:
«شَهْرَ رمضان، شَهْرَ الصّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطّهُورِ، وَ شَهْرَ التّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَامِ؛
ماه رمضان، ماه روزه، ماه اسلام، ماه پاک‌سازی، ماه آزمایش و خالص‌سازی و ماه قیام و خیزش در امور عبادی و... است.»
شرح کوتاه
ماه رمضان ماه بسیار مقدّسی است که خداوند آن را بر سایر ماه‌ها برتری و امتیاز بخشیده، ماهی که ماه تحول، پاک‌سازی و بهسازی، کلاس آموزش امور دینی و اجتماعی و سیاسی و به طور کلّی ماه فرهنگ‌سازی است. فرهنگی که با روزه گرفتن، توجّه نظری و عملی به اسلام و پاکیزگی معنوی و ماه خالص‌سازی و دوری از خودنمایی و آلودگی ریا و ماه خیزش برای نماز و زكات و خودسازی و جامعه سازی است و در مجموع می‌تواند مکتب آموزشی و تربیتی بزرگ و عمیق و گسترده‌ای باشد و از کلاس آن، عالی‌ترین درس‌ها و اندرزها را آموخت و خود را در شئون مختلف ارزشی ساخت. بر همین اساس در بند ۱۰ از دعای چهل و چهارم می‌خوانیم:
«وَ وَفّقْنَا فِيهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصّلَةِ، وَ أَنْ نَتَعَاهَدَ جِيرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِيّةِ، وَ أَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التّبِعَاتِ، وَ أَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزّكَوَاتِ ...؛
خدایا! ما را در این ماه [رمضان] توفیق بده تا با نیکی و ارتباط خوش با خویشانمان، صله‌رحم کنیم و با مهر و بخشش، همسایگانمان را دلجویی و نوازش نماییم و اموال و دارایی خود را از آلایش‌ها خالص نموده و با پرداخت زکات‌ها پاک‌سازی کنیم.»
مجموعه این ارزش‌ها در حقیقت درس‌های معنوی بزرگ هستند که ساختار وجودی یک مسلمان معتقد را تشکیل داده و او را مسلح به ارزش‌های والا می‌کنند.
در این فراز می‌آموزیم که ماه رمضان تنها برای روزه گرفتن نیست، بلکه در پرتو آن باید به تحصیل ارزش و اجرای آن بپردازیم، مانند: صله‌رحم و پیوند نیک با خویشاوندان، برقرار کردن رابطه نیک و مهرانگیز با همسایگان و پاک‌سازی اموالمان به وسیله دادن زکات‌ها (زکات مال و زكات فطره و انفاق‌های مستحب) از هرگونه پیامدهای ناپسند.
و همچنین از خدا می‌خواهیم به ما توفیق دهد تا با کسانی که از ما بریده‌اند آشتی کنیم، با کسانی که به ما ستم کرده‌اند از روی انصاف رفتار نماییم و با دشمنانمان برخورد مسالمت‌آمیز داشته باشیم، مگر دشمنی که در راه خدا و به خاطر او، مورد دشمنی ما است، با چنین کسی هرگز دوست نمی‌شویم.
بنابراین اگر در ماه رمضان که ماه تحول و ماه اجرای آداب و احکام اسلام به ویژه روزه و ماه نزول قرآن و انس و آشتی با قرآن است، ساخته نشویم و وضع معنوی ما همچون ماه‌های قبل باشد، دلیل بر آن است که وارد این کلاس نشده‌ایم و یا اگر شده‌ایم، مردود و شرمسار خارج گشته‌ایم.
۲- در بند ۱۷ و ۱۸ از دعای چهل و چهارم می‌خوانیم:
«اللّهُمّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيّاكَ، وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَ أَعِنّا فِي نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ، وَ فِي لَيْلِهِ عَلَى الصّلَاةِ وَ التّضَرّعِ إِلَيْكَ، وَ الْخُشُوعِ لَكَ، وَ الذّلّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ ... اللّهُمّ وَ اجْعَلْنَا فِي سَائِرِ الشّهُورِ وَ الْأَيّامِ كَذَلِكَ مَا عَمّرْتَنَا، وَ اجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصّالِحِينَ؛
خداوندا! این ماه (رمضان) را از عبادت و بندگی ما به درگاهت سرشار کن و ساعت‌های این ماه را با اطاعت‌هایمان بیارای و ما را در روزه گرفتن در روزهایش یاری فرما و در شب‌هایش ما را بر نماز و تضرع و زاری به درگاهت و خشوع و فروتنی و خواری در پیشگاهت کمک کن... خداوندا! در سایر ماه‌ها و روزها نیز تا پایان عمرمان، چنین حالتی به ما عنایت فرما و ما را از بندگان شایسته درگاهت قرار بده.»
شرح کوتاه
چنان که گفتیم ماه رمضان کلاس آموزش و کارگاه اجرای احکام و ماه عبادت و پاک‌سازی است. در این فراز نیز همین مطلب با تعبیرات دیگر دنبال شده است. نخست از خداوند می‌خواهیم که به ما صفت بندگی آکنده از تواضع عبودیت عطا کند و در این مسیر به درجه عالی بندگی برسیم. دوم اینکه ما را در روزه گرفتن صحیح و عالی یاری فرماید. سوم اینکه در شب‌های این ماه به ما توفیق نماز و مناجات جان امروز با حالتی عرفانی با نهایت خضوع و خشوع و فروتنی تا پایان عمر عنایت کند.
این مطالب در لباس دعا به ما می‌آموزد که به آداب و درس‌های مکتب رمضان و روزه. توجّه عمیق کنیم تا روزه ما در این ماه بزرگ، بی‌نتیجه نباشد.
قابل توجّه اینکه در فراز بعد هشدار داده شده که این درس‌ها و آموزه‌های معنوی، تنها در ماه رمضان حبس نشود، بلکه در ماه‌های بعد از آن نیز ادامه یابد و در حقیقت، ماه رمضان و احکام آن، پایه و مایه کسب ارزش‌ها در پرتو اجرای احکامش باشد و سپس نتایج درخشان آن به ماه‌های بعد سرایت کند، اینکه در فراز آخر آمده:
«خدایا ما را از بندگان شایسته‌ات قرار بده»، اشاره به این است که میوه ماه رمضان و عبادت روزه، باید مسئله بندگی، شایستگی و کمال باشد. وقتی که چنین شد، همین خیر مایه‌ای برای ادامه ارزش‌ها و مبارزه با ضدّ ارزش‌ها خواهد گردید.
٣- اهمیّت ماه رمضان در درجه آن چنان عالی است که مطابق دعای چهل و پنجم صحیفه که دعای وداع با ماه رمضان است، از بند ۲۳ تا ۴۲، بیست و دو بار به ماه رمضان سلام داده شده است. به عنوان نمونه:
در بند ۲۹ و ۳۱ این دعا می‌خوانیم:
«السّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشّيْطَانِ، وَ صَاحِبٍ سَهّلَ سُبُلَ الْإِحْسَانِ، السَّلامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَمْحَاكَ لِلذّنُوبِ، وَ أَسْتَرَكَ لِأَنْوَاعِ الْعُيُوبِ؛
سلام بر تو ای یاوری که یار ما در پیروزی بر شیطان شد و ای رفیق شفیقی که راه‌های احسان را آسان نمود. سلام بر تو که چقدر موجب نابودی گناهان و پوشیدن انواع عیب‌ها شدی.»
شرح کوتاه
این عبارت به ما می‌آموزد که ماه رمضان و روزه و احکام و آداب آن، موجب تقویت روح ایمان و مقاومت ما بر ضدّ شیطان می‌شود و رفیق همراهی است که راه‌های نیکوکاری را آسان می‌کند و ما را به انجام آن کارها تشویق می‌نماید که عامل سازنده‌ای برای ارزش‌ها و نبرد با ضد ارزش‌ها خواهد شد.
چنان که در فراز بعد تصریح شده که ماه رمضان و آدابش نقش فراوانی در گناه زدایی و عیب‌پوشی دارد و در پاک‌سازی روح و روان و نورانیّت قلب اثر به سزایی خواهد داشت.
چنان که در بند ۳۶ همین دعا می‌خوانیم: «سلام بر تو، همان‌گونه که برکت‌های فراوان به ما رساندی و پلیدی‌های گناهان را از ما شستشو دادی.»
آری! اهمیّت ماه رمضان و روزه و احکام آن به این است که عمیق و آرمانی و هدفمند باشد و نتیجه درخشانی از آن عاید گردد، چنان که قرآن با جمله «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[1] (شاید پرهیزکار گردید) فلسفه روزه را تقوای الهی دانسته است.
پی‌نوشت
[1] بقره، آیه ۱۸۳.
نماز جمعه و نماز و نیایش در عید فطر و قربان با توجّه به دو خطبه‌های آن‌ها و شور و نشاط انبوه جمعیت، از احکام و دستورهای مهم سیاسی ، عبادی اسلام است که اگر به طور هدفمند و صحیح انجام شود، حج گسترده‌ای است و اهداف حج را تحقق می‌بخشد.
نماز جمعه در هر هفته در روزهای جمعه، نمایش و همایش قدرت و شوکت اسلام است، برای حفظ وحدت، دشمن‌شکنی و آموزش مسائل روز در رابطه با جهان اسلام نقش کلیدی و محوری داشته و دارای آثار مثبت و سازنده و درخشان است. نماز عید قربان و فطر نیز همچون نماز جمعه، بلکه باشکوه‌تر، موجب تجدید بیعت با اسلام و ولایت و جشن پیروزی بر طاغوت نفس اماره و انحرافات بوده و اثر بسزایی در انسجام، اتحاد، به هم‌پیوستگی صفوف و روشنگری و نورافشانی دارد.
با این اشاره نظر شما را به فرازهای زیر از صحیفه سجّادیّه جلب می‌کنیم:
1- در بند ۹ از دعای چهل و هشتم می‌خوانیم:
«اللَّهُمَّ إِنّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِكَ وَ أَصْفِيَائِكَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِكَ ...؛
خدایا این جایگاه نماز جمعه و نماز عید از آن جانشینان و برگزیدگان و پایگاه‌های امینان درگاهت می‌باشد. همان‌ها که مقامشان را بسیار والا و ارجمند ساخته‌ای، ولی افسوس که این مقام را، خلفای جور از آن‌ها ربودند و خود تصاحب کردند... دشمنان بر برگزیدگان و جانشینان راستین تو چیره شدند و با روی کار آمدن نااهلان و غاصبان، فرمانت را تغییر دادند و قرآنت را ترک نمودند و واجباتت را تحریف و جا به جا کرده و سنّت‌های پیامبرت را متروک و نابود ساختند.»
شرح کوتاه
این عبارت بیانگر آن است که نماز جمعه و نماز عید در جایگاه بسیار والایی قرار دارد و باید افراد شایسته اقامه آن و اجرای آداب آن را به دست بگیرند تا استفاده بهینه و مطلوب در راستای رسالت، امامت و آگاهی بخشی صحیح گردد و اگر خدای نکرده در دست نااهلان و وعاظ‌السلاطين و منحرفان بیفتد، فاجعه و مصیبت بزرگی برای عالم اسلام خواهد بود، چرا که به جای احیای سنّت‌ها و ابلاغ شفاف دستورهای حیات‌بخش قرآن و اسلام، روش‌های باطل و انحرافی روی کار می‌آید و اساس اسلام به نام اسلام در خطر شدید قرار می‌گیرد، همچون عصر خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس که از تریبون نماز جمعه سوءاستفاده کرده و به نام اسلام، بدترین ضربه‌ها را به اسلام زدند و حتی در عصر امویان، در خطبه‌های نماز جمعه به سب و لعن امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) پرداختند و امامان و اهل‌بیت(ع) را منزوی و خانه‌نشین نمودند.
که امام سجّاد(ع) در فراز بعد (بند ۱۰) این نااهلان را به شدّت لعن کرده و به خدا عرض می‌کند: «خدایا دشمنان جانشینان راستین پیامبر(ص) از گذشتگان و آیندگان و همه کسانی که به عمل آن دشمنان راضی هستند و پیروانشان را لعنت کن.»
این فراز یک نوع افشاگری امام(ع) در لباس دعا بر ضدّ غاصبان است و تا قیامت درس بزرگی برای ما است که این جایگاه رفیع را برای شایستگان آن حفظ کنیم و دست نامحرم و دگراندیش را از دست‌یازی به آن کوتاه نماییم تا مفهوم و اهداف واقعی این نمازهای شکوهمند، در مسیر صحیح تحقق یابد، سنت‌های اسلام احیا شود، بدعت‌ها نابود گردد و باغستان اسلام با آب زلال و ناب، آبیاری شده و شاداب بماند.
بهره‌گیری از عید فطر و قربان
۲- در بند ۵۲ از دعای چهل و پنجم می‌خوانیم:
«اللّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَيْكَ فِي يَوْمِ فِطْرِنَا الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ عِيداً وَ سُرُوراً، وَ لِأَهْلِ مِلَّتِكَ مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَداً مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ أَذْنَبْنَاهُ، أَوْ سُوءٍ أَسْلَفْنَاهُ، أَوْ خَاطِرِ شَرٍّ أَضْمَرْنَاهُ ...؛
خداوندا! ما به درگاهت توبه و بازگشت می‌کنیم. در این روز عید فطر که آن را روز عید و جشن و شادی مؤمنان قراردادی و برای پیروان دینت آن را روز گردهمایی و همیاری نمودی، توبه‌ای از هر گناهی که انجام داده‌ایم، یا از هر کار زشتی که مرتکب شده‌ایم و از هر نیت بدی که در خاطر داشته‌ایم. توبه حقیقی و خالص از هرگونه شک و تردید که بپذیری و موجب خشنودی تو شود ...»
شرح کوتاه
عيد فطر، بازگشت به فطرت نخستین و بازگشت به خویشتن است؛ همان فطرت و ذاتی که خداجو و حق‌طلب می‌باشد؛ بنابراین روز تحول و توبه و دگرگونی است و روز جشن پیروزی بر طاغوت نفس اماره است که در ماه رمضان در حال نبرد با نفس اماره بوده‌ایم. از این‌رو در فراز بالا، از زبان امام سجّاد(ع) به چند مطلب در رابطه با عید فطر اشاره شده: ۱- توبه و تحول و دگرگونی از هرگونه گناه. ۲- عید بودن این روز و جشن و شادابی. ۳- روز همایش، تعاون، همیاری و همدردی با مسلمين و به طور کلّی روز پاک‌سازی از هرگونه انحراف و سابقه بد و گناه، حتی پاک‌سازی ذهن و خیال از هر نیت بد؛ یعنی نورانی نمودن روح و روان که حتی خیال بد نکند. این‌ها بخشی از هدف‌هایی است که در جشن روز عید و در نماز عید و سایر برنامه‌های آن باید لحاظ شود تا مفهوم حقیقی عید فطر، در همه ابعاد زندگی ما تبلور یافته و متجلّی گردد. ۴- نه تنها توبه از گناه، بلکه توبه از هرگونه شک و تردید که موجب سستی و تزلزل ایمان ما می‌شود که با این توبه و تحول، پایه‌های ایمان ما محکم خواهد شد.
***
قابل توجّه اینکه در دعای ۴۸ صحیفه سجّادیّه که دارای ۲۸ بند است، به طور مبسوط پیرامون عظمت روز عید قربان و دعا و نیایش در این روز و بزرگداشت آن سخن به میان آمده که در اینجا نظر شما را به فرازی از آن جلب می‌کنیم:
در بند یک از این دعا چنین می‌خوانیم:
«اللّهُمَّ هَذَا يَوْمٌ مُبَارَكٌ مَيْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِيهِ مُجْتَمِعُونَ فِي أَقْطَارِ أَرْضِكَ، يَشْهَدُ السّائِلُ مِنْهُمْ، وَ الطّالِبُ وَ الرّاغِبُ وَ الرّاهِبُ ...؛
خداوندا! امروز روز پربرکت و خجسته است. مسلمانان در این روز در مکان‌های گوناگون زمینت به گرد هم اجتماع کرده‌اند و همه حضور دارند، بعضی خواستار نیازهایشان و برخی جویای رحمتت و بعضی دیگر شیفته عنایتت و جمعی دیگر ترسان و هراسناک از کیفرت هستند و تو آگاه و نظاره‌گر نیازهایشان هستی...»
شرح کوتاه
از این فراز چند مطلب استفاده می‌شود: نخست اینکه روز عید قربان روز پربرکت، خجسته و برجسته‌ای است، باید احترام آن را پاس داشت و اكثر بهره‌برداری ملکوتی را از مکتب آن گرفت. دوم اینکه روز اتحاد و انسجام است. مسلمانان در هر جا که هستند باید با همایش‌های میلیونی، شکوه اسلام را به نمایش بگذارند، به ویژه این شکوه را در نماز عيد متجلّی سازند. سوم اینکه این روز، روز مناجات و راز و نیاز و مظان استجابت دعا است، باید با حالات مختلف به درگاه الهی پناهنده شد و با غنیمت شمردن برکات این روز، از فرصت استفاده کرده از بهره‌های نیایش، روح تشنه و پرنیاز خود را شاداب و پرطراوت نماییم و در یک کلمه، ارتباط خود را با آفریدگار هستی، نیک و محکم ساخته و در سایه آن به برکت‌های معنوی و مادی نائل شویم.
اهمیّت رمضان و روزه و هدف از آن
یکی از احکام اسلام که دارای آثار معنوی، فرهنگی و اجتماعی است و می‌توان در پرتو آن در راستای کسب کمالات، بهره‌های فراوان برد، عبادت روزه، آداب ماه رمضان و سایر ویژگی‌های این دو است. در صحیفه سجّادیّه، در این مورد مطالب بسیار با تعبیرات گوناگون آمده که نظر شما را به چند نمونه از آن‌ها جلب می‌کنیم:
در شأن ماه مبارک رمضان که ماه اجرای احکام و ماه روزه و اخلاص است، از جمله از مطالب اینکه:
1- در بند ۳ از دعای چهل و چهارم چنین می‌خوانیم:
«شَهْرَ رمضان، شَهْرَ الصّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطّهُورِ، وَ شَهْرَ التّمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَامِ؛
ماه رمضان، ماه روزه، ماه اسلام، ماه پاک‌سازی، ماه آزمایش و خالص‌سازی و ماه قیام و خیزش در امور عبادی و... است.»
شرح کوتاه
ماه رمضان ماه بسیار مقدّسی است که خداوند آن را بر سایر ماه‌ها برتری و امتیاز بخشیده، ماهی که ماه تحول، پاک‌سازی و بهسازی، کلاس آموزش امور دینی و اجتماعی و سیاسی و به طور کلّی ماه فرهنگ‌سازی است. فرهنگی که با روزه گرفتن، توجّه نظری و عملی به اسلام و پاکیزگی معنوی و ماه خالص‌سازی و دوری از خودنمایی و آلودگی ریا و ماه خیزش برای نماز و زكات و خودسازی و جامعه سازی است و در مجموع می‌تواند مکتب آموزشی و تربیتی بزرگ و عمیق و گسترده‌ای باشد و از کلاس آن، عالی‌ترین درس‌ها و اندرزها را آموخت و خود را در شئون مختلف ارزشی ساخت. بر همین اساس در بند ۱۰ از دعای چهل و چهارم می‌خوانیم:
«وَ وَفّقْنَا فِيهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصّلَةِ، وَ أَنْ نَتَعَاهَدَ جِيرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِيّةِ، وَ أَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التّبِعَاتِ، وَ أَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزّكَوَاتِ ...؛
خدایا! ما را در این ماه [رمضان] توفیق بده تا با نیکی و ارتباط خوش با خویشانمان، صله‌رحم کنیم و با مهر و بخشش، همسایگانمان را دلجویی و نوازش نماییم و اموال و دارایی خود را از آلایش‌ها خالص نموده و با پرداخت زکات‌ها پاک‌سازی کنیم.»
مجموعه این ارزش‌ها در حقیقت درس‌های معنوی بزرگ هستند که ساختار وجودی یک مسلمان معتقد را تشکیل داده و او را مسلح به ارزش‌های والا می‌کنند.
در این فراز می‌آموزیم که ماه رمضان تنها برای روزه گرفتن نیست، بلکه در پرتو آن باید به تحصیل ارزش و اجرای آن بپردازیم، مانند: صله‌رحم و پیوند نیک با خویشاوندان، برقرار کردن رابطه نیک و مهرانگیز با همسایگان و پاک‌سازی اموالمان به وسیله دادن زکات‌ها (زکات مال و زكات فطره و انفاق‌های مستحب) از هرگونه پیامدهای ناپسند.
و همچنین از خدا می‌خواهیم به ما توفیق دهد تا با کسانی که از ما بریده‌اند آشتی کنیم، با کسانی که به ما ستم کرده‌اند از روی انصاف رفتار نماییم و با دشمنانمان برخورد مسالمت‌آمیز داشته باشیم، مگر دشمنی که در راه خدا و به خاطر او، مورد دشمنی ما است، با چنین کسی هرگز دوست نمی‌شویم.
بنابراین اگر در ماه رمضان که ماه تحول و ماه اجرای آداب و احکام اسلام به ویژه روزه و ماه نزول قرآن و انس و آشتی با قرآن است، ساخته نشویم و وضع معنوی ما همچون ماه‌های قبل باشد، دلیل بر آن است که وارد این کلاس نشده‌ایم و یا اگر شده‌ایم، مردود و شرمسار خارج گشته‌ایم.
۲- در بند ۱۷ و ۱۸ از دعای چهل و چهارم می‌خوانیم:
«اللّهُمّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِيّاكَ، وَ زَيِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَ أَعِنّا فِي نَهَارِهِ عَلَى صِيَامِهِ، وَ فِي لَيْلِهِ عَلَى الصّلَاةِ وَ التّضَرّعِ إِلَيْكَ، وَ الْخُشُوعِ لَكَ، وَ الذّلّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ ... اللّهُمّ وَ اجْعَلْنَا فِي سَائِرِ الشّهُورِ وَ الْأَيّامِ كَذَلِكَ مَا عَمّرْتَنَا، وَ اجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصّالِحِينَ؛
خداوندا! این ماه (رمضان) را از عبادت و بندگی ما به درگاهت سرشار کن و ساعت‌های این ماه را با اطاعت‌هایمان بیارای و ما را در روزه گرفتن در روزهایش یاری فرما و در شب‌هایش ما را بر نماز و تضرع و زاری به درگاهت و خشوع و فروتنی و خواری در پیشگاهت کمک کن... خداوندا! در سایر ماه‌ها و روزها نیز تا پایان عمرمان، چنین حالتی به ما عنایت فرما و ما را از بندگان شایسته درگاهت قرار بده.»
شرح کوتاه
چنان که گفتیم ماه رمضان کلاس آموزش و کارگاه اجرای احکام و ماه عبادت و پاک‌سازی است. در این فراز نیز همین مطلب با تعبیرات دیگر دنبال شده است. نخست از خداوند می‌خواهیم که به ما صفت بندگی آکنده از تواضع عبودیت عطا کند و در این مسیر به درجه عالی بندگی برسیم. دوم اینکه ما را در روزه گرفتن صحیح و عالی یاری فرماید. سوم اینکه در شب‌های این ماه به ما توفیق نماز و مناجات جان امروز با حالتی عرفانی با نهایت خضوع و خشوع و فروتنی تا پایان عمر عنایت کند.
این مطالب در لباس دعا به ما می‌آموزد که به آداب و درس‌های مکتب رمضان و روزه. توجّه عمیق کنیم تا روزه ما در این ماه بزرگ، بی‌نتیجه نباشد.
قابل توجّه اینکه در فراز بعد هشدار داده شده که این درس‌ها و آموزه‌های معنوی، تنها در ماه رمضان حبس نشود، بلکه در ماه‌های بعد از آن نیز ادامه یابد و در حقیقت، ماه رمضان و احکام آن، پایه و مایه کسب ارزش‌ها در پرتو اجرای احکامش باشد و سپس نتایج درخشان آن به ماه‌های بعد سرایت کند، اینکه در فراز آخر آمده:
«خدایا ما را از بندگان شایسته‌ات قرار بده»، اشاره به این است که میوه ماه رمضان و عبادت روزه، باید مسئله بندگی، شایستگی و کمال باشد. وقتی که چنین شد، همین خیر مایه‌ای برای ادامه ارزش‌ها و مبارزه با ضدّ ارزش‌ها خواهد گردید.
٣- اهمیّت ماه رمضان در درجه آن چنان عالی است که مطابق دعای چهل و پنجم صحیفه که دعای وداع با ماه رمضان است، از بند ۲۳ تا ۴۲، بیست و دو بار به ماه رمضان سلام داده شده است. به عنوان نمونه:
در بند ۲۹ و ۳۱ این دعا می‌خوانیم:
«السّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشّيْطَانِ، وَ صَاحِبٍ سَهّلَ سُبُلَ الْإِحْسَانِ، السَّلامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَمْحَاكَ لِلذّنُوبِ، وَ أَسْتَرَكَ لِأَنْوَاعِ الْعُيُوبِ؛
سلام بر تو ای یاوری که یار ما در پیروزی بر شیطان شد و ای رفیق شفیقی که راه‌های احسان را آسان نمود. سلام بر تو که چقدر موجب نابودی گناهان و پوشیدن انواع عیب‌ها شدی.»
شرح کوتاه
این عبارت به ما می‌آموزد که ماه رمضان و روزه و احکام و آداب آن، موجب تقویت روح ایمان و مقاومت ما بر ضدّ شیطان می‌شود و رفیق همراهی است که راه‌های نیکوکاری را آسان می‌کند و ما را به انجام آن کارها تشویق می‌نماید که عامل سازنده‌ای برای ارزش‌ها و نبرد با ضد ارزش‌ها خواهد شد.
چنان که در فراز بعد تصریح شده که ماه رمضان و آدابش نقش فراوانی در گناه زدایی و عیب‌پوشی دارد و در پاک‌سازی روح و روان و نورانیّت قلب اثر به سزایی خواهد داشت.
چنان که در بند ۳۶ همین دعا می‌خوانیم: «سلام بر تو، همان‌گونه که برکت‌های فراوان به ما رساندی و پلیدی‌های گناهان را از ما شستشو دادی.»
آری! اهمیّت ماه رمضان و روزه و احکام آن به این است که عمیق و آرمانی و هدفمند باشد و نتیجه درخشانی از آن عاید گردد، چنان که قرآن با جمله «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»[1] (شاید پرهیزکار گردید) فلسفه روزه را تقوای الهی دانسته است.
پی‌نوشت
[1] بقره، آیه ۱۸۳.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی
ارسال نظر