آموزه‌های اعتقادی و عبادی از نگاه صحیفه سجادیه| ۲۶
از امتیازات مکتب شیعه امامیّه، توجّه خاص به زیارت مرقد پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)و امام زادگان و برجستگان سرسپرده ولایت است. شیعه به قبور آن‌ها احترام خاص می‌کند و آن را پایگاه و منبع ارزش‌ها دانسته، به عنوان تجدید عهد و استواری رابطه عمیق با بندگان صالح درگاه الهی، تلقی می‌کند و این تجلیل و احترام را بر اساس سفارش خود آن فرزانگان انجام می‌دهد. قداست زیارت مرقد پیامبر و امامان(ع) نماد دیگر تولّی و تبرّی
اشاره
از امتیازات مکتب شیعه امامیّه، توجّه خاص به زیارت مرقد پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)و امام زادگان و برجستگان سرسپرده ولایت است. شیعه به قبور آن‌ها احترام خاص می‌کند و آن را پایگاه و منبع ارزش‌ها دانسته، به عنوان تجدید عهد و استواری رابطه عمیق با بندگان صالح درگاه الهی، تلقی می‌کند و این تجلیل و احترام را بر اساس سفارش خود آن فرزانگان انجام می‌دهد. در این راستا امام رضا(ع) فرمود:
«إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ اَلْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ اَلْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ، فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ، وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ، كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ[1]؛
برای هر امامی پیمانی بر عهده دوستان و شیعیانش می‌باشد و از اموری که این پیمان را محکم و تکمیل می‌کند و آن را به نیکی به فرجام می‌رساند، زیارت قبور امامان(ع) است، پس کسی که قبور آن‌ها را از روی اشتیاق و ایمان زیارت کند و در این زیارت به اهداف مقدّس آن‌ها توجّه نماید، امامان(ع) در روز رستاخیز از آن‌ها شفاعت خواهند نمود.»
روشن است که زیارت این مراقد مقدّس، با رعایت آداب آن و با توجّه و اخلاص، اثر بسیار مثبت و سازنده‌ای در روح انسان گذاشته و پیوند او را با پیامبر(ص) و امامان(ع) مستقیم و محکم می‌نماید و همین شیوه، دو امر مهم تولّی و تبرّی را در روح و روان انسان زنده کرده و به آن نشاط می‌بخشد، به ویژه با توجّه به معنا و مفهوم زیارت‌نامه‌ها که هر کدام درس‌های آموزنده برای رابطه با خدا و اولیاء خدا می‌باشند، روح و قلب را جلا داده و موجب دگرگونی در راستای نورانیّت توحیدی می‌گردند.
با این اشاره، نظر شما را به یک نمونه از صحیفه، در این راستا جلب می‌کنیم:
«اَللَّهُمَّ وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِالْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، وَ زِيَارَةِ قَبْرِ رَسُولِكَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ رَحْمَتُكَ وَ بَرَكَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ، وَ آلِ رَسُولِكَ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي؛
خداوندا! بر من منّت گذار بر انجام حجّ و عمره و زیارت مرقد پیامبرت - که درود و رحمت و برکاتت بر او و بر آلش باد - و مرقدهای آل رسولت (مرقد حضرت زهرا(س) و امامان(ع) و امام زادگان) که بر آن‌ها سلام باد، سلامی ابدی تا پایان عمر، امسال و سال‌های آینده. زیارتی که مقبول و مورد پسند تو و ذخیره ماندگار در محضرت برای من باشد.»
شرح کوتاه
در این عبارت زیارت قبر پیامبر(ص) و آل او، در ردیف حجّ و عمره به عنوان نعمت فراوان و عطای سرشار الهی، درخواست شده، اشاره به این که هر یک از این امور، مکتبی سازنده و روح‌بخش بوده و اگر درست انجام گردد مایه‌ی نجات، پیروزی و تکامل خواهند شد.
و این نیز از شاخه‌های تولّی و تبرّی است، چرا که دوستی با پیامبر(ص) و آلش و دشمنی با دشمنان آن‌ها باعث اشتیاق ما به زیارت قبور منوّر آن‌ها شده است، در عین آن که طبق اثر متقابل، همین زیارت، روحیه تولّی و تبرّی ما را قوی‌تر کرده، پیوند ولایی ما را محکم‌تر می‌نماید و همواره چراغ تابانی بر سر راه ما برای نجات از تاریکی‌ها و گمراهی‌ها خواهد شد.
اخلاص و نیّت پاک
اشاره
نیّت خالص و راستين، منبع و مخزن آثار درخشان و برکات گوناگون است و به عکس، نیّت آلوده، منشأ انواع انحرافات، گناهان و نقمت‌ها خواهد شد، از این‌رو برای سالم‌سازی این مخزن و منبع باید توجّه عمیق کرد، چرا که اگر نیّت ناسالم و ناخالص باشد همچون سرچشمه گل‌آلودی است که همان مثل معروف را تداعی می‌کند که آب از سرچشمه خراب است. وقتی چنین شد انشعابات آن نیز تیره و تباه خواهد گردید. روایت شده روزی امام صادق (ع)این آیه را خواند: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ[2]؛ بگو هر کسی مطابق روش و خلق و خوی خود عمل می‌کند.» آنگاه فرمود: «يَعْنِي عَلَى نِيَّتِهِ؛ یعنی بر اساس نیّت خود رفتار می‌نماید.»[3]
توضیح این که نیّت انسان از خلق و خوی او شکل می‌گیرد؛ اگر روح، جان و حالات روحی او نیک و خالص باشد، منشأ نیّت، نیک و خالص خواهد شد، وگرنه موجب تباهی نیّت می‌شود. نیز روایت شده: شخصی از امام کاظم(ع) پرسید: «هرگاه انسان نیّت خوب یا بد کند آیا آن دو فرشته مأمور ثبت اعمال خوب و بد (رقيب و عتيد) آگاه می‌شوند؟» امام(ع) در پاسخ فرمود: آیا بوی چاه فاضلاب و بوی عطر یکی است؟ هرگاه انسان نیّت کار خوب کند، از دهانش بوی خوش می‌وزد و اگر نیّت گناه کند، دهانش بوی بد می‌دهد...[4]
مسئله نیّت به قدری مهم است که رسول اکرم (ص)فرمود: «إِنَّمَا اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ؛ قطعاً چگونگی اعمال انسان (از نظر پذیرش و کیفیت، در درجه‌بندی) بستگی به نیّت‌ها دارد.» سپس چنین فرمود: به عنوان مثال در مورد هجرت از شهری به شهر دیگر (مثلاً از مکّه به مدینه کسی که با نیّت هجرت به سوی خدا و رسول او انجام فرمان خدا و رسول و تحقّق آرمان‌های الهی) هجرت می‌کند، به همان آرمان مقدّس نائل می‌شود، ولی کسی که هجرتش برای امور مادّی مانند: وصلت با زن و ازدواج با او است، هجرت او نیز در حوزه همان خواهد بود.[5] اولی به اهداف عالی معنوی ابدی می‌رسد و دومی به امور مادّی فانی و چند روزه خواهد رسید.
بر همین اساس پیامبر(ص) و امامان ما در مورد پاک‌سازی و به‌سازی نیّت، تأكید فراوان داشته، صداقت و خلوص نیّت را منشأ آثار و برکات فراوان می‌دانستند و امام عصر(ع) در آن دعای معروفش «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا تَوْفِيقَ الطَّاعَةِ» دومین خواسته‌اش «وَ صِدْقَ النِّيَّةِ؛ و به نیّت خالص و راستین عطا فرما» می‌باشد.
با این اشاره به سراغ صحیفه سجّادیّه رفته و مسئله نیّت را از نگاه صحیفه مورد توجّه قرار می‌دهیم:
۱- در بند ۱۴ از دعای چهاردهم می‌خوانیم:
«وَ أَيِّدْنِي مِنْكَ بِنِيّةٍ صَادِقَةٍ؛
خدایا! مرا از جانب خودت به نیّت راستین تأیید فرما.»
۲؛ و در بند ۶ از دعای هفده می‌خوانیم:
«اللّهُمّ لَا تَجْعَلْ لَهُ فِي قُلُوبِنَا مَدْخَلًا؛
خدایا! برای شیطان در دل‌ها و نیّت‌های ما راه نفوذ و جایگاه قرار نده.»
شرح کوتاه
از این دو عبارت چنین می‌فهمیم که ما در ایجاد نیّت راستین و خالص، نیاز به تأییدات الهی و عنایات خاص او داریم، باید با ارتباط صحیح و محکم با او، آن‌چنان روحیه عرفانی و ایمانی خود را بالا ببریم که قلب و نیّت ما نورانی گردد و از هرگونه آلودگی، به ویژه آلودگی ریا پاک شود. در این صورت است که می‌توانیم از راه نفوذ شیطان به مخزن نیّت خود، جلوگیری کنیم؛ بنابراین درخواست دوّم ما که خداوند سلطه شیطان را بر قلوب ما راه نفوذ ندهد، بستگی به این دارد که با اراده قوی و تصمیم آهنین، با پاک نگه داشتن حالات روحی خود، شیطان را از نفوذ به منبع نیّت خود، بازداریم. چرا که اگر حالات روحی ما ناپاک باشد، زمینه‌سازي ورود شیطان فراهم شده و در این صورت به استقبال شیطان رفته‌ایم.
اخلاص مهم‌ترین اهرمی است که کمر شیطان را می‌شکند و او را فرسخ‌ها از انسان طرد می‌کند، او به فرموده قران بر همه کس جز مخلصین راه سلطه دارد.[6]
۳- در بند یک از دعای بیستم می‌خوانیم:
«... وَ انْتَهِ بِنِيّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيّاتِ؛
خدایا! نیّتم را به بهترین نیّت‌ها به پایان برسان.»
شرح کوتاه
نیّت دارای درجاتی است، مانند نیّت ضعیف، نیّت میانه، نیّت عالی و نیّت اعلی. آنچه مهم‌تر است این است که ما همواره بر درجات نیّت خود از نظر کیفی، درستی، توانمندی و خلوص بیفزاییم که اگر این منبع را از چشمه زلال و همیشه جوشان توحید خالص سیراب کنیم، وسیله کامل خود را به سوی کمال اعلی تحصیل کرده‌ایم. به درجه پایین نیّت قانع نشویم، زیرا شیطان بسیار قوی است و چنین دشمن خطرناک و نیرومندی می‌طلبد که نیّت خود را قوی و به درجه برتر برسانیم و با چنین دژ محکم و سپر نیرومندی، به نبرد با شیطان بشتابیم. از این‌رو در بند ۲ و ۵ همین دعا نیز به این مسئله با این تعبیرات پرداخته شده:
«اللّهُمّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي؛ خدایا! به لطف و کرمت، نیّت نیک مرا فراوان و کامل گردان».
«[وَ مَتّعْنِي بـِ] نِيّةِ رُشْدٍ لَا أَشُكَّ فِيهَا؛ خدایا! مرا به نیّت استوار و محکمی بهره‌مند ساز که شک و تزلزلی در آن نداشته باشم.»
آری کمال نیّت موجب استحکام آن می‌شود و باعث اراده قوی و تصمیم قاطع تزلزل‌ناپذیر می‌گردد. با چنین نیّتی انسان می‌تواند در کوران‌های بسیار سنگین حوادث کمر خم نکند و با سربلندی به سوی هدف حرکت نماید.
چنین نیّتی در درگیری شدید در میدان جهاد، بسیار کارساز است و در نگهبانی از مرزها و حریم‌ها نقش بسزایی دارد، از این‌رو امام سجّاد(ع) در ضمن دعا برای مجاهد مرزدار می‌گوید: «وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّيَّةِ[7]؛ و نیّت نیکو و درجه عالی، برای مجاهد مرزدار برگزین.»
۴- در بند ۴۳ از دعای چهل و هفتم می‌خوانیم:
«حَمْداً ظَاهِرُهُ وَفْقٌ لِبَاطِنِهِ، وَ بَاطِنُهُ وَفْقٌ لِصِدْقِ النِّيَّةِ؛
حمد و سپاسی به من عطا کن که ظاهرش با باطنش همسان و نهانش هماهنگ با نیّت خالص و راستین باشد.»
شرح کوتاه
مؤمن کامل کسی است که دورو نباشد، بلکه ظاهر و باطنش همسان بوده و هر دو در یک جهت هماهنگ و همگرا باشند، به علاوه باطن و نهان او با نیّت خالص آمیخته باشد. چنین خصلتی نعمت بزرگی است که شکر و سپاس فراوان و درجه اعلى می‌طلبد، چرا که نیّت راستین، از حالت درونی پاک نشئت می‌گیرد و نشانه سلامت نفس و بیداری فطرت و وجدان است؛ و همین محک آزمون خوبی برای باطن‌شناسی است؛ بنابراین نیّت سالم ترجمان باطن پاک است و ظاهر و باطن پاک و همسان دلیل نعمت بزرگی است که شکر آن باید به تناسب آن، فراوان باشد.
چنین موهبتی در پرتو خلوص و اخلاص به دست می‌آید، اخلاص همان یک‌رویی ظاهر و باطن و صاف و شفاف بودن قلب و نیّت از رگه‌های آلودگی ریا، خودنمایی و کار برای غیر خدا است.
صداقت و خلوص، روح عمل است و کردار، رفتار، گفتار و پندار را زیبا می‌سازد و سرچشمه برکات و فيوضات خواهد شد.
در تاریخ آمده در جنگ اُحُد یکی از مسلمانان به نام قُزمان در میدان جنگ، بسیار قهرمانانه با دشمن نبرد می‌کرد. به گونه‌ای که شش یا هفت نفر از دشمن را کشت و چند بار مجروح شد. مسلمین او را تشویق می‌کردند، ولی پیامبر(ص) می‌فرمود: «او از اهل دوزخ است.» سرانجام شخصی به رسول خدا (ص)عرض کرد: قُزمان به شهادت رسید، (او خیال کرد قزمان بر اثر شدّت جراحات شهید شده است لذا چنین گفت.)
پیامبر(ص) فرمود: «خدا آنچه را بخواهد انجام می‌دهد.» یعنی آنچه را که گفتم همان خواهد شد. موضوع برای آنان که می‌شنیدند خیلی مبهم و عجیب بود، با خود می‌گفتند چرا یک رزمنده قهرمان این‌گونه نکوهش می‌شود؟ ولی طولی نکشید که معمّا حل شد، زیرا قُزمان بر اثر جراحات جنگی در خانه بستری شد، مسلمانان به عیادتش می‌آمدند و او را به بهشت مژده می‌دادند. او در یک جلسه‌ای گفت: «برای چه مرا به بهشت مژده می‌دهید؟ من برای دفاع از خویشانم می‌جنگیدم، وگرنه هرگز (برای خدا و اسلام نمی‌جنگیدم.» همین سخن معمّا را حل کرد و فهمیدند که سخن پیامبر(ص) درست است. او بر اثر نیّت آلوده و غیر خدایی، اهل دوزخ شده است و انگیزه‌اش یک نوع ملّی‌گرایی بود. عجیب‌تر این که بر اثر تزلزل و عدم استواری نیّتش، خبر رسید که او بر اثر عدم تحمّل سختی زخم‌های جنگ، خودکشی کرده است.[8] و این نیز نتیجه نیّت ناسالم او بود که منجر به سوء عاقبت او شد؛ بنابراین نیّت خود را خالص کنیم که عامل صحّت عبادات ما و موجب آثار درخشان در زندگی ما گردد.
پی‌نوشت‌ها
[1]. کامل الزيارات ابن قولویه قمی، ص ۱۲۲.
[2]. اسراء، آیه ۸۴.
.[3] اصول کافی، ج ۲، ص ۸۵.
[4]. همان، ص ۴۲۹.
.[5] کنز العمّال، حدیث ۸۲۶۲.
[6]. « فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِيَنََّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ » (ص - آیات ۸2 و ۸۳)
.[7] صحیفه، بند ۱۴ از دعای ۲۷.
[8]. اعلام الوری، ص ۹۴؛ بحار، ج ۲۰، ص ۹۸.
اشاره
از امتیازات مکتب شیعه امامیّه، توجّه خاص به زیارت مرقد پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)و امام زادگان و برجستگان سرسپرده ولایت است. شیعه به قبور آن‌ها احترام خاص می‌کند و آن را پایگاه و منبع ارزش‌ها دانسته، به عنوان تجدید عهد و استواری رابطه عمیق با بندگان صالح درگاه الهی، تلقی می‌کند و این تجلیل و احترام را بر اساس سفارش خود آن فرزانگان انجام می‌دهد. در این راستا امام رضا(ع) فرمود:
«إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ اَلْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ اَلْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ، فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ، وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ، كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ[1]؛
برای هر امامی پیمانی بر عهده دوستان و شیعیانش می‌باشد و از اموری که این پیمان را محکم و تکمیل می‌کند و آن را به نیکی به فرجام می‌رساند، زیارت قبور امامان(ع) است، پس کسی که قبور آن‌ها را از روی اشتیاق و ایمان زیارت کند و در این زیارت به اهداف مقدّس آن‌ها توجّه نماید، امامان(ع) در روز رستاخیز از آن‌ها شفاعت خواهند نمود.»
روشن است که زیارت این مراقد مقدّس، با رعایت آداب آن و با توجّه و اخلاص، اثر بسیار مثبت و سازنده‌ای در روح انسان گذاشته و پیوند او را با پیامبر(ص) و امامان(ع) مستقیم و محکم می‌نماید و همین شیوه، دو امر مهم تولّی و تبرّی را در روح و روان انسان زنده کرده و به آن نشاط می‌بخشد، به ویژه با توجّه به معنا و مفهوم زیارت‌نامه‌ها که هر کدام درس‌های آموزنده برای رابطه با خدا و اولیاء خدا می‌باشند، روح و قلب را جلا داده و موجب دگرگونی در راستای نورانیّت توحیدی می‌گردند.
با این اشاره، نظر شما را به یک نمونه از صحیفه، در این راستا جلب می‌کنیم:
«اَللَّهُمَّ وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِالْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، وَ زِيَارَةِ قَبْرِ رَسُولِكَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ رَحْمَتُكَ وَ بَرَكَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ، وَ آلِ رَسُولِكَ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي؛
خداوندا! بر من منّت گذار بر انجام حجّ و عمره و زیارت مرقد پیامبرت - که درود و رحمت و برکاتت بر او و بر آلش باد - و مرقدهای آل رسولت (مرقد حضرت زهرا(س) و امامان(ع) و امام زادگان) که بر آن‌ها سلام باد، سلامی ابدی تا پایان عمر، امسال و سال‌های آینده. زیارتی که مقبول و مورد پسند تو و ذخیره ماندگار در محضرت برای من باشد.»
شرح کوتاه
در این عبارت زیارت قبر پیامبر(ص) و آل او، در ردیف حجّ و عمره به عنوان نعمت فراوان و عطای سرشار الهی، درخواست شده، اشاره به این که هر یک از این امور، مکتبی سازنده و روح‌بخش بوده و اگر درست انجام گردد مایه‌ی نجات، پیروزی و تکامل خواهند شد.
و این نیز از شاخه‌های تولّی و تبرّی است، چرا که دوستی با پیامبر(ص) و آلش و دشمنی با دشمنان آن‌ها باعث اشتیاق ما به زیارت قبور منوّر آن‌ها شده است، در عین آن که طبق اثر متقابل، همین زیارت، روحیه تولّی و تبرّی ما را قوی‌تر کرده، پیوند ولایی ما را محکم‌تر می‌نماید و همواره چراغ تابانی بر سر راه ما برای نجات از تاریکی‌ها و گمراهی‌ها خواهد شد.
اخلاص و نیّت پاک
اشاره
نیّت خالص و راستين، منبع و مخزن آثار درخشان و برکات گوناگون است و به عکس، نیّت آلوده، منشأ انواع انحرافات، گناهان و نقمت‌ها خواهد شد، از این‌رو برای سالم‌سازی این مخزن و منبع باید توجّه عمیق کرد، چرا که اگر نیّت ناسالم و ناخالص باشد همچون سرچشمه گل‌آلودی است که همان مثل معروف را تداعی می‌کند که آب از سرچشمه خراب است. وقتی چنین شد انشعابات آن نیز تیره و تباه خواهد گردید. روایت شده روزی امام صادق (ع)این آیه را خواند: «قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ[2]؛ بگو هر کسی مطابق روش و خلق و خوی خود عمل می‌کند.» آنگاه فرمود: «يَعْنِي عَلَى نِيَّتِهِ؛ یعنی بر اساس نیّت خود رفتار می‌نماید.»[3]
توضیح این که نیّت انسان از خلق و خوی او شکل می‌گیرد؛ اگر روح، جان و حالات روحی او نیک و خالص باشد، منشأ نیّت، نیک و خالص خواهد شد، وگرنه موجب تباهی نیّت می‌شود. نیز روایت شده: شخصی از امام کاظم(ع) پرسید: «هرگاه انسان نیّت خوب یا بد کند آیا آن دو فرشته مأمور ثبت اعمال خوب و بد (رقيب و عتيد) آگاه می‌شوند؟» امام(ع) در پاسخ فرمود: آیا بوی چاه فاضلاب و بوی عطر یکی است؟ هرگاه انسان نیّت کار خوب کند، از دهانش بوی خوش می‌وزد و اگر نیّت گناه کند، دهانش بوی بد می‌دهد...[4]
مسئله نیّت به قدری مهم است که رسول اکرم (ص)فرمود: «إِنَّمَا اَلْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ؛ قطعاً چگونگی اعمال انسان (از نظر پذیرش و کیفیت، در درجه‌بندی) بستگی به نیّت‌ها دارد.» سپس چنین فرمود: به عنوان مثال در مورد هجرت از شهری به شهر دیگر (مثلاً از مکّه به مدینه کسی که با نیّت هجرت به سوی خدا و رسول او انجام فرمان خدا و رسول و تحقّق آرمان‌های الهی) هجرت می‌کند، به همان آرمان مقدّس نائل می‌شود، ولی کسی که هجرتش برای امور مادّی مانند: وصلت با زن و ازدواج با او است، هجرت او نیز در حوزه همان خواهد بود.[5] اولی به اهداف عالی معنوی ابدی می‌رسد و دومی به امور مادّی فانی و چند روزه خواهد رسید.
بر همین اساس پیامبر(ص) و امامان ما در مورد پاک‌سازی و به‌سازی نیّت، تأكید فراوان داشته، صداقت و خلوص نیّت را منشأ آثار و برکات فراوان می‌دانستند و امام عصر(ع) در آن دعای معروفش «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا تَوْفِيقَ الطَّاعَةِ» دومین خواسته‌اش «وَ صِدْقَ النِّيَّةِ؛ و به نیّت خالص و راستین عطا فرما» می‌باشد.
با این اشاره به سراغ صحیفه سجّادیّه رفته و مسئله نیّت را از نگاه صحیفه مورد توجّه قرار می‌دهیم:
۱- در بند ۱۴ از دعای چهاردهم می‌خوانیم:
«وَ أَيِّدْنِي مِنْكَ بِنِيّةٍ صَادِقَةٍ؛
خدایا! مرا از جانب خودت به نیّت راستین تأیید فرما.»
۲؛ و در بند ۶ از دعای هفده می‌خوانیم:
«اللّهُمّ لَا تَجْعَلْ لَهُ فِي قُلُوبِنَا مَدْخَلًا؛
خدایا! برای شیطان در دل‌ها و نیّت‌های ما راه نفوذ و جایگاه قرار نده.»
شرح کوتاه
از این دو عبارت چنین می‌فهمیم که ما در ایجاد نیّت راستین و خالص، نیاز به تأییدات الهی و عنایات خاص او داریم، باید با ارتباط صحیح و محکم با او، آن‌چنان روحیه عرفانی و ایمانی خود را بالا ببریم که قلب و نیّت ما نورانی گردد و از هرگونه آلودگی، به ویژه آلودگی ریا پاک شود. در این صورت است که می‌توانیم از راه نفوذ شیطان به مخزن نیّت خود، جلوگیری کنیم؛ بنابراین درخواست دوّم ما که خداوند سلطه شیطان را بر قلوب ما راه نفوذ ندهد، بستگی به این دارد که با اراده قوی و تصمیم آهنین، با پاک نگه داشتن حالات روحی خود، شیطان را از نفوذ به منبع نیّت خود، بازداریم. چرا که اگر حالات روحی ما ناپاک باشد، زمینه‌سازي ورود شیطان فراهم شده و در این صورت به استقبال شیطان رفته‌ایم.
اخلاص مهم‌ترین اهرمی است که کمر شیطان را می‌شکند و او را فرسخ‌ها از انسان طرد می‌کند، او به فرموده قران بر همه کس جز مخلصین راه سلطه دارد.[6]
۳- در بند یک از دعای بیستم می‌خوانیم:
«... وَ انْتَهِ بِنِيّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيّاتِ؛
خدایا! نیّتم را به بهترین نیّت‌ها به پایان برسان.»
شرح کوتاه
نیّت دارای درجاتی است، مانند نیّت ضعیف، نیّت میانه، نیّت عالی و نیّت اعلی. آنچه مهم‌تر است این است که ما همواره بر درجات نیّت خود از نظر کیفی، درستی، توانمندی و خلوص بیفزاییم که اگر این منبع را از چشمه زلال و همیشه جوشان توحید خالص سیراب کنیم، وسیله کامل خود را به سوی کمال اعلی تحصیل کرده‌ایم. به درجه پایین نیّت قانع نشویم، زیرا شیطان بسیار قوی است و چنین دشمن خطرناک و نیرومندی می‌طلبد که نیّت خود را قوی و به درجه برتر برسانیم و با چنین دژ محکم و سپر نیرومندی، به نبرد با شیطان بشتابیم. از این‌رو در بند ۲ و ۵ همین دعا نیز به این مسئله با این تعبیرات پرداخته شده:
«اللّهُمّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي؛ خدایا! به لطف و کرمت، نیّت نیک مرا فراوان و کامل گردان».
«[وَ مَتّعْنِي بـِ] نِيّةِ رُشْدٍ لَا أَشُكَّ فِيهَا؛ خدایا! مرا به نیّت استوار و محکمی بهره‌مند ساز که شک و تزلزلی در آن نداشته باشم.»
آری کمال نیّت موجب استحکام آن می‌شود و باعث اراده قوی و تصمیم قاطع تزلزل‌ناپذیر می‌گردد. با چنین نیّتی انسان می‌تواند در کوران‌های بسیار سنگین حوادث کمر خم نکند و با سربلندی به سوی هدف حرکت نماید.
چنین نیّتی در درگیری شدید در میدان جهاد، بسیار کارساز است و در نگهبانی از مرزها و حریم‌ها نقش بسزایی دارد، از این‌رو امام سجّاد(ع) در ضمن دعا برای مجاهد مرزدار می‌گوید: «وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّيَّةِ[7]؛ و نیّت نیکو و درجه عالی، برای مجاهد مرزدار برگزین.»
۴- در بند ۴۳ از دعای چهل و هفتم می‌خوانیم:
«حَمْداً ظَاهِرُهُ وَفْقٌ لِبَاطِنِهِ، وَ بَاطِنُهُ وَفْقٌ لِصِدْقِ النِّيَّةِ؛
حمد و سپاسی به من عطا کن که ظاهرش با باطنش همسان و نهانش هماهنگ با نیّت خالص و راستین باشد.»
شرح کوتاه
مؤمن کامل کسی است که دورو نباشد، بلکه ظاهر و باطنش همسان بوده و هر دو در یک جهت هماهنگ و همگرا باشند، به علاوه باطن و نهان او با نیّت خالص آمیخته باشد. چنین خصلتی نعمت بزرگی است که شکر و سپاس فراوان و درجه اعلى می‌طلبد، چرا که نیّت راستین، از حالت درونی پاک نشئت می‌گیرد و نشانه سلامت نفس و بیداری فطرت و وجدان است؛ و همین محک آزمون خوبی برای باطن‌شناسی است؛ بنابراین نیّت سالم ترجمان باطن پاک است و ظاهر و باطن پاک و همسان دلیل نعمت بزرگی است که شکر آن باید به تناسب آن، فراوان باشد.
چنین موهبتی در پرتو خلوص و اخلاص به دست می‌آید، اخلاص همان یک‌رویی ظاهر و باطن و صاف و شفاف بودن قلب و نیّت از رگه‌های آلودگی ریا، خودنمایی و کار برای غیر خدا است.
صداقت و خلوص، روح عمل است و کردار، رفتار، گفتار و پندار را زیبا می‌سازد و سرچشمه برکات و فيوضات خواهد شد.
در تاریخ آمده در جنگ اُحُد یکی از مسلمانان به نام قُزمان در میدان جنگ، بسیار قهرمانانه با دشمن نبرد می‌کرد. به گونه‌ای که شش یا هفت نفر از دشمن را کشت و چند بار مجروح شد. مسلمین او را تشویق می‌کردند، ولی پیامبر(ص) می‌فرمود: «او از اهل دوزخ است.» سرانجام شخصی به رسول خدا (ص)عرض کرد: قُزمان به شهادت رسید، (او خیال کرد قزمان بر اثر شدّت جراحات شهید شده است لذا چنین گفت.)
پیامبر(ص) فرمود: «خدا آنچه را بخواهد انجام می‌دهد.» یعنی آنچه را که گفتم همان خواهد شد. موضوع برای آنان که می‌شنیدند خیلی مبهم و عجیب بود، با خود می‌گفتند چرا یک رزمنده قهرمان این‌گونه نکوهش می‌شود؟ ولی طولی نکشید که معمّا حل شد، زیرا قُزمان بر اثر جراحات جنگی در خانه بستری شد، مسلمانان به عیادتش می‌آمدند و او را به بهشت مژده می‌دادند. او در یک جلسه‌ای گفت: «برای چه مرا به بهشت مژده می‌دهید؟ من برای دفاع از خویشانم می‌جنگیدم، وگرنه هرگز (برای خدا و اسلام نمی‌جنگیدم.» همین سخن معمّا را حل کرد و فهمیدند که سخن پیامبر(ص) درست است. او بر اثر نیّت آلوده و غیر خدایی، اهل دوزخ شده است و انگیزه‌اش یک نوع ملّی‌گرایی بود. عجیب‌تر این که بر اثر تزلزل و عدم استواری نیّتش، خبر رسید که او بر اثر عدم تحمّل سختی زخم‌های جنگ، خودکشی کرده است.[8] و این نیز نتیجه نیّت ناسالم او بود که منجر به سوء عاقبت او شد؛ بنابراین نیّت خود را خالص کنیم که عامل صحّت عبادات ما و موجب آثار درخشان در زندگی ما گردد.
پی‌نوشت‌ها
[1]. کامل الزيارات ابن قولویه قمی، ص ۱۲۲.
[2]. اسراء، آیه ۸۴.
.[3] اصول کافی، ج ۲، ص ۸۵.
[4]. همان، ص ۴۲۹.
.[5] کنز العمّال، حدیث ۸۲۶۲.
[6]. « فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِيَنََّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ » (ص - آیات ۸2 و ۸۳)
.[7] صحیفه، بند ۱۴ از دعای ۲۷.
[8]. اعلام الوری، ص ۹۴؛ بحار، ج ۲۰، ص ۹۸.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی
ارسال نظر