پرخوری؛ ریشه بیماریها و عامل کوتاهی عمر
یکی از مصادیق روشن اسراف، پرخوری است. پرخوری را میتوان «أمّالامراض» (ریشه بیماریها) دانست.
ز کم خوردن کسی را تب نگیرد/ به پرخوردن به روزی صد بمیرد
اشخاص پرخور «هیدرات دوکربن» مواد نشاستهای را به صورت غذاهای نشاستهدار و قندی جذب نشدنی وارد بدن خود مینمایند؛ خطراتی که متوجّه پرخورها است کمتر از خطراتی نیست که گریبانگیر الکلیها است.
طبق آمار شرکتهای بیمه عمر: «اشخاص پرخور عمر خود را کوتاه میکنند. زیرا هر گرهی که در دور کمر به نسبت دور سینه زیاد میشود؛ یک سال از عمر آدمی را کم خواهد کرد؛ لذا اندازه دور کمر و سینه هر کس باید مساوی باشد».
جنون پرخوری در دنیای به اصطلاح متمدّن روز به صورت بلایی درآمده که بسیاری به آن مبتلا هستند. اینان در واقع با دست خود تازیانه بر مغز خود میزنند و نیروهای دفاعی بدن خود را در برابر امراض نابود میکنند.
موضوع دیگر این که پرخورها علاوه بر این که از نظر اقتصادی و جسمی به خود زیان میزنند حق دیگران را نیز غصب میکنند، مثلاً اگر فرض کنیم غذایی که برای پنج کارگر کافی است، یک انسان به تنهایی بخورد، در حقیقت حقّ پنج نفر را بلعیده است.
و یا اگر فرض کنیم نیمی از مردم دنیا پرخور باشند و نیم دیگر فقیر و گرسنه؛ در حقیقت آنان غذای گرسنهها را میخورند؛ در صورتی که اگر یک سازمان جهانی منصف تأسیس شود تا به پرخورها جیره غذایی بدهد، به طور قطع در دنیا هیچ کس از گرسنگی تلف نخواهد شد.
رسول اکرم(ص) فرمود: «هیچ ظرفی را فرزند آدم پر نکرد که بدتر از ظرف شکم باشد؛ برای ادامه زندگی چند لقمه کافی است».[1]
حضرت علی(ع) در سفارشی به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) فرمود: «بر سر سفره غذا منشین مگر در حالی که خوب گرسنه باشی و دست از طعام برمدار مگر وقتی که هنوز میل به خوردن غذا داری».[2]
نیز فرمود: «سوگند به خدا آنچنان نفس خود را به ریاضت وادارم که، یک قرص نان - هرگاه به آن دست یابم- کاملاً متمایل شود، و به نمک، به جای خورش، قناعت کند».[3]
شیوه آن حضرت همیشه این بود که هرگاه اشتها نداشت، غذا نمیخورد و هنگام غذا خوردن، زمانی که هنوز سیر نشده بود، دست از خدا میکشید.
برخلاف دشمنِ او معاویه که در همه امور، اسرافگر بود، حتی از ظرف طلا و نقره - که نگهداری آن حرام قطعی است- استفاده میکرد. او به قدری پرخور بود که معروف است برّهای را پخته نزد او میگذاشتند و آنقدر میخورد که خسته میشد و میگفت: «خسته شدم ولی سیر نشدم».[4]
رابطه پرخوری با انحراف جنسی
مسئله دیگری که در پرخوری و اسراف در خوردن و آشامیدن مطرح است؛ این است که از راه دانش و تجربه ثابت شده که پرخوری و افراط در خوردن غذا، غریزه جنسی را به طور سریع رشد میدهد، و انسان را به گونه غیرطبیعی به طرف فساد جنسی میکشاند، در نتیجه انسان عبارت میشود از مادّیگری و تنپروری و انحراف جنسی.
بزرگترین دامی که استعمار نو سر راه جوانان گذاشته؛ دامن زدن به غریزه جنسی است. وقتی که جوانی در عنفوان نیرو و استعداد و آمادگی برای ترقّی، در میان انحراف جنسی افتاد؛ دیگر نمیتواند مخترع، دانشمند، محقّق و مفید به حال جامعه باشد و درست و مستقلّ فکر کند و در این مسیر نیروها و نبوغها میسوزد و به هدر میرود.
پرخوری و عدم انضباط در غذا خوردن و همچنین به هر نوع غذا آلوده شدن، دامی برای سقوط جوانان است.
قرآن با اشاره به این مطلب، چنین هشدار میدهد:
«وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ؛[5]
آنان که کافرند از متاع دنیا عیش و نوش میکنند، و همانند چهارپایان میخورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آنها است».
مفهوم این آیه این است که مسلمانان در خوردن و نوشیدن و بهرهگیری از لذائذ مادّی، دارای کنترل و اندازه هستند.
روزه با رژیم غذایی
در اسلام علاوه بر این که به شدّت از پرخوری و اسراف و بیانضباطی در خوردن و آشامیدن جلوگیری شده، قانونی به نام روزه (واجب و مستحب) وضع شده، که این قانون علاوه بر فواید متعدّد دیگر معنوی؛ یک فایدهاش این است که انسان را به غذا خوردن از روی میزان و نیاز، تمرین و عادت میدهد و عملاً از روی حسّ و تجربه، او را به فواید کمخوری و داشتن رژیم عادلانه در خوردن آگاه میسازد و اصولاً روزه یعنی «تمرین تسلّط بر نفس» و روشن است که اگر انسان مالك نفس خود باشد آنگاه میتواند خود را از اسراف و زیادهروی در کارها کنترل و حفظ کند.
این قانون به قدری در جهان پزشکی مفید و سلامتبخش است که «کارلو» پزشک آمریکایی پس از ذکر مطالبی در اینباره گوید:
«اسلام با الزام این دستور، در حقیقت صحّت و سلامتی را الزام کرده است. حضرت محمّد(ص) بهترین پزشک بود، از این نظر که قبل از بیماری دستور به پرهیز و پیشگیری میداد».
الکسی سوفورین طبیب روسی گوید:
«95 درصد از بیماریهای واگیر به وسیله خودداری از غذا و به وسیله امساک، درمان میپذیرد».
اهمیّت این قانون اسلامی تا آنجا است که امروز در جهان تعدادی بیمارستان تأسیس شده که بیماران را با روش روزه (امساک مخصوص) درمان میکنند، مانند بیمارستان «هیریج لاهمان» در «درسون بسكوينا» و بیمارستان دکتر «برشربذ» و دکتر «مولر» و غیر آنها.[6]
ولی با کمال تأسّف از آنجا که اکثر مسلمانان به انگیزهها و اصلها توجّه ندارند، اگر روزه هم میگیرند؛ هنگام افطار و سحر آنقدر در غذا خوردن اسراف و زیادهروی میکنند که اثر مثبت گرسنگی و تعادل در غذا خوردن را خنثی مینمایند.
این است که باز قانون تحریم اسراف در همه جا باید اجرا گردد.
اسراف در تنوع غذا با وجود گرسنگان
مسئله دیگری که در اینجا مورد توجّه است «بریز و بپاش در غذا و چیدن غذاهای رنگارنگ و گرانقیمت» است، تا آنجا که در بعضی از مهمانیها مثلاً بهترین غذا را برای یک وعده مهمانی میتوان با صرف سه هزار تومان تهیّه دید، ده هزار تومان صرف آن میکنند.
یا مثلاً شخصی که با ۵۰۰ تومان میتواند خود را با غذای طبیعی و سالم خانه سیر کند به هتل، یا رستوران میرود؛ علاوه بر این که با جیب خالی برمیگردد، شکم را با غذای نامطبوع و بازاری پرکرده اینها هم یک نوع اسراف و زیادهروی در زندگی است.
گاهی انسان بعضی از مهمانیها را میبیند که چندین نوع غذا در آن چیده شده است؛ آیا اینها مخصوصاً در وضع موجود که طبق آمارها هر روز هزاران نفر از گرسنگی میمیرند اسراف نیست؟[7]
پیامبر(ص) فرمود:
«أَنَّ مِنَ السَّرفِ أَنْ تَأْكُلَ كُلَّمَا اِشْتَهَيْتَ[8]؛
یکی از اسرافها آن است که آنچه را میل داری بخوری».
در کتاب «ژئوپلتیک گرسنگی» آمده: «کمیسیونی از متخصّصین، از سوی «میدل بنگ مموریال فاند»، مأموریت یافت تا درباره شرایط زندگی در عقبماندهترین نواحی جهان تحقیقات کند، آنها به این نتیجه رسیدند که در حال حاضر کمبود مواد غذایی همچنان سلامت دستکم ۸۵%. آنها را مورد حمله جدّی قرار میدهد».[9]
آری پیام دستورهای حیاتبخش اسلام این است که باید از هر چیزی که منبع فساد میشود، پرهیز کرد. آیا درست است که عدّهای از فرط پرخوری و تنوعطلبی و اسراف، در فساد بیافتند، و عدّهای دیگر بر اثر فقر، سختی به اعتیاد پناه ببرند؟
اگر اسراف، زیانهای مستقیم دارد، زیانهای جنبی و غیرمستقیم نیز دارد.
پاسخ به یک سؤال: گاهی میپرسند: چرا خداوند به عدّهای غذا میرساند و آنها از گرسنگی میمیرند؟
پاسخ این که: «گناه بشر را نباید به خدا نسبت داد. این بشر است که بر اثر تجاوز به حقوق دیگران و اسراف، موجب مرگ عدّهای دیگر میشود».
طبق آماری که به دست آمده «آنچه از تهمانده میز غذای مردم آمریکا به مزبلهها ریخته میشود کافی است که ۶۷۵ میلیون نفر را سیر کند».[10]
با کمال تأسّف در میان رفاهطلبان دیده میشود وقتی که نصف غذای بشقاب را میخورند، تهسیگار و تفاله چای و غیره را به همان بشقاب میریزند؛ و این را دلیل تشخص میدانند.
به هر روی در بعضی از کشورهای به اصطلاح متمدّن به فکر جلوگیری از اسراف افتادهاند و به تبلیغات بر ضدّ آن پرداختهاند؛ به طوری که در فرانسه در کنار میزهای بعضی از رستورانها نوشته شده: «اگر میخواهید فرانسوی خوب باشید از تکّه نان هم چشم نپوشید».
امّا اسلام در چهارده قرن قبل این اعلامیه را صادر کرده است؛ تا آنجا که حضرت رضا(ع) فرمود:
«پوست میوه را کلفت نگیرید.» و وقتی که شخصی را میبیند که سیب میخورد، هنوز به طور کامل تمام نشده، آن را دور میاندازد؛ از او جلوگیری کرده، میفرماید: «این کار را نکن. زیرا کسانی هستند که نیاز به خوردن همان نیمخورده دارند».[11]
اسراف در ایّام نوروز
آیا با چنین دستورهایی که در متن اسلام قرار دارد آنان که آن همه بریز و بپاش میکنند، میتوانند خود را مسلمان بدانند؟ بهخصوص در ایّام نوروز، این گناه بزرگ اسراف مانند گناهان دیگر بیشتر میشود. چند سال قبل روزنامه کیهان با تیتر درشت به خط قرمز در ستون دوّم نوشته بود: «شام نوروزی ۶۰۰ هزار تومانی برای ایرانیها در جنوب فرانسه» دنباله این عنوان در صفحه ۲۰؛ ماجرای شام نوروزی خانوادههای ثروتمند ایرانی را در شهر «كان» فرانسه شرح داده بود.
خلاصه آن این است که قیمت شام ۸۰۰ میهمان که 600 نفر آنها ایرانی بودند کمتر از صد هزار دلار نشده است. یعنی قیمت یک شام با مخلّفاتش برای هر نفر بیش از هزار دلار شده است. در صورتی که اگر دست بالا بگیریم اینها میتوانستند با چندین برابر کمتر، بهترین شام را برای خود تهیّه کنند. اینها نمونههایی از اسراف و دستودلبازی مردم ثروتمند مسرف و غربزده است. در حالی که اکثر مردم، لوازم اوليّه زندگی را ندارند، و در صفحه ۱۸ همین روزنامه آمده بود: «زنی که شوهرش نتوانست برای او خانه بخرد طلاق گرفت و علّت طلاقش را خانه به دوش بودن و نیاز به مسکن بیان کرد».[12]
سه تذکّر
در کنفرانسی که چند سال قبل کارشناسان مواد غذایی تشکیل داده بودند بیشتر گفتگوهایشان در مورد «سفرههای رنگین» بود. فرازهایی از آن را در اینجا میآوریم:
1- آنها که در مصرف مواد غذایی و سایر احتياجات، حساب و کتابی در کارشان نیست، غالباً بیش از نیازهای خود خرید میکنند و دست آخر مقداری از مواد غذایی را به علّت زیاد بودن دور میریزند، چنین افرادی به اصول صحیح مصرف مواد غذایی بیاطلاع هستند و باید در این جهت تعلیم ببینند...
2- برداشت بسیاری از مردم این است که در میهمانیها باید سنگ تمام گذاشت و حتّی عدّهای خرج کردن بیش از حدّ و ترتيب سفره رنگین در میهمانیها را دلیل تشخص میدانند و چهبسا افرادی در این مورد قرض میکنند... و اگر جلو این افراطها گرفته شود شاید کمبود غذایی نداشته باشیم.
برای مثال ما سالیانه حدود یکونیم میلیون تن گندم از خارج وارد میکنیم و حال آن که خانوادههای بسیاری هستند که در شبانهروز به طور متوسّط حدود یک تا یکونیم کیلو نان اضافی را دور میریزند، چنان که از ریخت و پاش جلوگیری شود، نیازی به وارد کردن گندم از خارج نخواهیم داشت.
3- مقامات دولتی باید برای سایر مردم در این زمینه مهمّ و اقتصادی سرمشق خوبی باشند. در میهمانهایی که به مناسبتهای مختلف برپا میکنند؛ اغلب آنچنان مرتکب زیادهروی میشوند که قابل توصیف نیست. این ولخرجیها باید تعدیل گردد و حتی میهمانیها باید به سادهترین وجه خود برگزار گردد و به جای چیدن میزهای رنگین، به محتوای برنامههای خود بیفزایند و از حیف و میل در مصرف مواد غذایی بپرهیزند.[13]
خودآزمایی
1- مفهوم آیه 12 سوره محمد «وَ اَلَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ» چیست؟
2- رابطه پرخوری با انحراف جنسی را شرح دهید.
3- چرا به عدّهای غذا نمیرسد و آنها از گرسنگی میمیرند؟
پینوشتها [1]. سفينةالبحار، واژه «اَكل».
[2]. بحارالانوار، ج 62؛ مواعظ العددیّه، بابالاربعه.
[3]. نهجالبلاغه، نامه ۴۵، مطالعه این نامه ما را به اوج ریاضت و سادهزیستی علی(َع) آشنا میکند.
[4]. شرح نهجالبلاغه، ابنابیالحدید، ج 4، ص 63 تا 73.
[5]. سوره محمّد، آیه 12.
[6]. تفصيل اين مطلب را در کتاب روزه از دیدگاههای گوناگون ترجمه نگارنده بخوانید.
[7]. مورّخان مینویسند: «سر سفره هارونالرّشید، طاغوت بزرگ عباسی، آشپزها سی جور غذا برای او میچیدند و هر روز ده هزار درهم خرج سفره او میشد (تاریخ سیاسی اسلام، ج ۲، ص ۳۰۴).
[8]. کنزالعمّال، حدیث 7366.
[9]. ژئوپلتیک، ص 71.
[10]. این آمار، مربوط به سال ۱۳۵۵ ش است، قطعاً اکنون چند برابر شده است.
[11]. فروع کافی، ج 6، ص 297.
[12]. روزنامه کیهان، شماره 10421، ص 18.
[13]. روزنامه کیهان، شماره 10430.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی