نگاهی بر زندگی امام سجاد(ع)| ۱۲
امام سجّاد(ع) در زمان امامت خود، در ابعاد گوناگون به تعلیم و تربیت انسان‌ها پرداخت، و در این راستا برکات معنوی بسیار ارزشمندی از او به جای ماند، که زینت‌بخش معارف، عرفان و فقه اسلامی شده و همواره الهام‌بخش درس‌های بزرگ زندگی است. بخش سوّم: نمونه‌هایی از گفتار و رفتار امام سجّاد(ع)
ده نمونه از گفتار امام سجّاد(ع)
1- «اَلتَّارِكُ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ كَنَابِذِ كِتَابِ اللَّهِ وَرَاءَ ظَهْرِهِ.»
«ترک‌کننده امر به معروف و نهی از منکر همانند اندازنده‌ی قرآن کتاب خدا، بر پشت سرش می‌باشد.»[1]
۲- «مَنْ قَنِعَ بِمَا قَسَمَ اَللَّهُ لَهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَى اَلنَّاسِ.»
«کسی که به آنچه از سوی خدا برای او تقدیر شده، قانع باشد، از بی‌نیازترین انسان‌ها خواهد بود.»[2]
٣- «ثَلاَثٌ مُنْجِيَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ: كَفُّ لِسَانِهِ عَنِ اَلنَّاسِ وَ اِغْتِيَابِهِمْ، وَ إِشْغَالُهُ نَفْسَهُ بِمَا يَنْفَعُهُ لِآخِرَتِهِ وَ دُنْيَاهُ، وَ طُولُ اَلْبُكَاءِ عَلَى خَطِيئَتِهِ.»
«سه چیز نجات‌بخش مؤمن است: ۱- نگهداری زبان از مردم و از غیبت کردن آن‌ها ۲- پرداختن به کارهایی که برای آخرت و دنیا سودمند است ۳- گريه طولانی بر گناه خود.»[3]
۴- «عَجِبْتُ لِمَنْ عَمِلَ لِدَارِ اَلْفَنَاءِ وَ تَرَكَ اَلْعَمَلَ لِدَارِ اَلْبَقَاءِ.»
«تعجّب می‌کنم از کسی که برای خانه ناپایدار کار می‌کند، ولی خانه پایدار را ترک می‌نماید.»[4]
۵- «إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ اَلْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ.»
«از هم‌نشینی با آدم احمق (کم‌عقل) بپرهیز، زیرا او می‌خواهد به تو سود برساند، ولی (بر اثر بی‌فکری) زیان به تو می‌رساند.»[5]
۶- «إِيَّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ.»
«از تنبلی و کم‌حوصلگی بپرهیز، زیرا این دو، کلید هر کار زشتی است.»[6]
7- «أَفْضَلُ اَلْعِبَادَةِ عِفَّةُ اَلْبَطْنِ وَ اَلْفَرْجِ.»
«بهترین عبادت، نگهداری شکم و دامن (شهوت جنسی) از حرام است.»[7]
۸- «الرِّضا بِمَكروهِ القَضاءِ مِن أعلَى دَرَجاتِ اليَقينِ.»
«راضی بودن به مقدّرات ناخوشایند، از بالاترین درجات يقين است.»[8]
۹- «إيّاكَ و الاِبتِهاجَ بِالذَّنبِ ، فإنَّ الاِبتِهاجَ بهِ أعظَمُ مِن رُكُوبِهِ.»
«از انجام گناه از روی خوشحالی و شادی بپرهیز، زیرا بدی و مجازات شادی به گناه، از انجام دادن خود گناه بیشتر است.»[9]
۱۰- شخصی در محضر امام سجّاد(ع) گفت: خدایا مرا از مردم بی‌نیاز کن. امام به او فرمود: چنین دعا نکن، زیرا انسان‌ها به همدیگر نیازمندند، بلکه بگو:
«اللَّهُمَّ أغْنِنِي عَن شِرارِ خَلْقِكَ.»
«خدایا! مرا از انسانهای بدکار بی‌نیاز کن.»[10]
نمونه‌هایی از جلوه‌های رفتاری امام سجّاد(ع)
اشاره:
شرافت و برتری انسان بر سایر موجودات، به خاطر فضایل اخلاقی و کمالات انسانی است که در رفتار و کردار انسان، آشکار گردد و موجب صفا و درخشندگی زندگی شود.
اولیای خدا همیشه سعی داشتند که رفتارشان بر اساس کمالات انسانی باشد، و بیانگر مجموعه‌ای از ارزش‌های والای انسانی شود. یکی از این برجستگان اولیای خدا، امام سجّاد(ع) است که برای بهره‌گیری بیشتر از زندگی حیات‌بخش او، به ذکر نمونه‌هایی از جلوه‌های رفتاری او، در این بخش می‌پردازیم:
آثار علمی و عرفانی امام سجّاد(ع)
امام سجّاد(ع) در زمان امامت خود، در ابعاد گوناگون به تعلیم و تربیت انسان‌ها پرداخت، و در این راستا برکات معنوی بسیار ارزشمندی از او به جای ماند، که زینت‌بخش معارف، عرفان و فقه اسلامی شده و همواره الهام‌بخش درس‌های بزرگ زندگی است و در میان آن‌ها شش اثر زیر به طور مستقلّ گردآوری شده و به یادگار مانده است:
١- صحيفه كامله سجّادیّه
این کتاب دارای ۵۴ دعا از دعاهای امام سجّاد(ع) است که از نظر عبارات و محتوا، شیوایی و زیبایی بیان در سطحی است که آن را «انجيل اهل‌بیت(ع)»، «زبور آل محمّد» و «اخت القرآن» می‌خوانند و در شأن آن چنین گفته شده:
«دُونَ کلامِ الْخالِقِ وَ فَوْقَ کَلامِ الْمَخْلُوقِ.»
«از سخن خدا پایین‌تر، ولی از سخن مخلوقات خدا بالاتر است.»
امام سجّاد(ع) در این دعاها، عالی‌ترین شیوه‌های عرفانی الهی، معارف اسلامی، دقایق و لطایف عمیق دعا کردن، و روش صحیح نیایش را بیان کرده است، و به عبارت روشن‌تر اقیانوسی بیکران از آب زلال معرفت و مفاهیم عالی اسلامی را در این کتاب جا داده است.
امام باقر(ع) بخشی از دعاهای پدرش امام سجّاد(ع) را با خط خود نوشت، و به صورت کتاب مذکور درآورد و پس از امام باقر(ع) برادرش زید بن امام سجّاد(ع) به خط خود آن را نوشت، و به فرزندش یحیی سپرد، و یحیی نیز توسّط شخصی به نام «متوکّل بن هارون» آن را منتشر ساخت.
متوکّل بن هارون می‌گوید: پس از شهادت یحیی، به مدینه رفتم و به محضر امام صادق(ع) رسیدم و کتاب صحیفه را به آن حضرت نشان دادم. آن را گرفت و خواند و سپس فرمود:
«وَ اَللَّهِ خَطُّ عَمِّي زَيْدٍ وَ دُعَاءُ جَدِّي عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ.»
«سوگند به خدا، این کتاب به خط عمویم زید، و دعای جدّم امام سجّاد(ع) است.»[11]
تا کنون چندین شرح بر این کتاب بسیار ارزشمند، نگاشته شده است.
۲- صحيفه ثانیه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن، محمّد بن حسن بن حرّ عاملی است.
۳- صحيفه ثالثه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن میرزا عبدالله اصفهانی است.
۴- صحيفه رابعه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن عالم بزرگ، حاج میرزا حسین نوری است.
۵- صحيفه خامسه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن علّامه سیّد محسن امین می‌باشد.
هر کدام از این صحیفه‌ها، بیانگر محتوی عالی‌ترین مفاهیم اسلامی و شیوه‌های عمیق نیایش است.
۶- رسالة الحقوق؛ عالم بزرگ شیخ صدوق(ره) این رساله را با سند معتبر در کتاب خصال نقل نموده و همچنین در کتاب تحف العقول نقل شده است. در این رساله پنجاه حقّ از حقوق اسلامی، با بیانی روشن، ذکر شده است.[12]
نگاهی کوتاه بر دعاهای صحیفه سجّادیّه
پیرامون دعاهای «صحيفه كامله سجّادیّه»، شرح‌های متعدّد نوشته شده، ما در اینجا نظر شما را به شرح کوتاهی که علّامه فقید استاد شیخ محمّدرضا مظفر در این مورد نموده، جلب می‌کنیم:
پس از حادثه جانگداز عاشورا، خلفای بنی‌امیّه زمام امور امامت اسلامی را به دست گرفته و با استبداد و دیکتاتوری سخت، بی‌اندازه خونریزی و ظلم کرده و به تعالیم اسلامی لطمه زدند.
امام سجّاد(ع) در این شرایط با حالی جانسوز و مصیبت‌زده، در گوشه خانه به سر می‌برد، کسی به محضرش نمی‌رفت و خود آن حضرت هم بر اثر سانسور شدید، آزاد نبود که به میان مردم برود و وظایف و تکالیف مردم را به آن‌ها برساند.
به ناچار برای خود، این روش را انتخاب کرد که به وسیله دعا (با توجّه به این که دعا، یکی از طرق تعلیم و تربیت است) دستورهای قرآن و معارف اسلام و روش خاندان رسالت(ع) را نشر دهد، و روح دین و پارسایی را به مردم بیاموزد و وظایف انسان‌ها را در مورد تهذيب نفس و کسب اخلاق یادآوری کند.
این روش، یگانه ابتکاری بود که امام در پرتو آن بی‌آن که بهانه‌ای به دست دشمنان بیفتد به نشر دستورها و معارف اسلام پرداخت. از این‌رو آن حضرت دعاهای بسیاری به مردم آموخت. قسمتی از این نیایش‌ها به نام کتاب «صحیفه سجّادیّه» گردآوری شده که آن را «زبور آل محمّد(ص)» نامیده‌اند.
این کتاب با اسلوب و سبکی بسیار دلپذیر به روش عالی‌ترین ادبیات عرب، روشنگر اهداف عالی دین حنیف اسلام و دقیق‌ترین اسرار یکتاپرستی و نبوّت و صحیح‌ترین راه آموزش اخلاق محمّدی و معارف اسلامی است و محتوای امور مختلف تربیتی ـ دینی می‌باشد و در حقیقت این کتاب در لباس «دعا» تعلیم‌دهنده دین و اخلاق است یا نیایشی است که با سبک ویژه‌ای، یاد دهنده دین و اخلاق می‌باشد و به راستی این کتاب بعد از قرآن و نهج‌البلاغه، دارای حدّ اعلای اسلوب و روش بیان عربی بوده و بلندترین پایگاه استفاده از دریای دریافت‌های عرفان الهی و اخلاقی است.
پاره‌ای از تعلیمات این دعا آن است که می‌آموزد: چگونه باید به ستایش و تقدیس خداوند پرداخت و حمد و سپاس او را کرد و در درگاهش توبه نمود.
و پاره دیگر آن است که یاد می‌دهد: چگونه باید با خدا راز و نیاز کرد و با اخلاص و دل‌بستگی تمام با خدا خلوت نمود.
قسمتی از این کتاب بیانگر طرز صحیح و معنای واقعی صلوات و درود بر پیامبر اسلام(ص) و سایر پیامبران و برگزیدگان می‌باشد.
این کتاب در قسمتی از محتویاتش، وظيفه احترام به پدر و مادر و حقوقی را که پدر و مادر بر عهده فرزندان، یا فرزندان بر عهده پدر و مادر دارند شرح می‌دهد و همین‌طور حقوق همسایگان و خویشان و همه مسلمین، و حقوق تهیدستان را نسبت به ثروتمندان و به عکس، بیان می‌کند.
و در پاره‌ای از محتوای خود، وظایف انسان را در برابر بدهکاران و سایر امور اقتصادی و مالی و در طرز معامله و رفتار با هم‌مسلکان و دوستان و اصولاً همه مردم و کارگران و خدمتگزاران تشریح می‌سازد.
و در قسمتی دیگر، همه عوامل فضائل اخلاقی را که شایستگی آن را دارند تا روش کاملی برای کسب اخلاق باشند معرّفی می‌کند.
و در پاره‌ای دیگر، یاد می‌دهد که چگونه باید در برابر ناگواری‌ها و حادثه‌ها شکیبایی کرد و باید در حالات بیماری و سلامتی چگونه بود. و در فرازهایی، وظایف ارتش و سپاه اسلام، و وظایف لازم مردم را در برابر سپاه، بیان می‌کند ... و به طور کلّی آنچه را که اخلاق محمّدی و شریعت الهی خواهان آن است، فقط در سبک و لباس دعاء تشریح می‌نماید.
مثلاً؛ در دعای ۱ و ۶ و ۷ شیوه‌های خداشناسی را می‌آموزد، و در دعای ۳۷، روش عجز در عبادت خدا را بیان می‌کند، و در دعای ۳۱ و ۳۹ و 4۶ پاداش و کیفر خدا را تبیین می‌نماید. و در دعای ۲۰ و ۲۸ و ۱۳، برنامه تهذیب نفس و پاک‌سازی و به‌سازی را شرح می‌دهد و عوامل پرورش روح نیرومند را برمی‌شمرد. و در دعای ۳۸ لزوم رعایت حقوق همدیگر را تذکّر می‌دهد و در فرازی از آن می‌گوید:
«اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِي فَلَمْ أَنْصُرْهُ.»
«خدایا! من از پیشگاهت عذرخواهی می‌کنم، از مظلومی که در برابر من به او ظلم شده و من به یاری او نشتافته‌ام.»[13]
***
کوتاه سخن آن که: امام سجّاد(ع) در عین انزوا، در لباس دعا و نیایش درس مبارزه و نهضت بر ضدّ طاغوتیان می‌آموزد، مثلاً در دعای بیستم صحیفه چنین می‌گوید:
«خدایا! به من دست و نیرویی ده تا بتوانم بر کسانی که به من ستم می‌کنند، پیروز شوم، و زبانی عنایت فرما تا در مقام احتجاج و استدلال، بر مخالف غلبه کنم، و اندیشه‌ای ده تا نیرنگ دشمن را در هم شکنم و دست ستمگران را از تعدّی و تجاوز کوتاه سازم.»
جالب توجّه این که در کتاب صحیفه، به رشته‌هایی از معجزات علمی که در جهان آن روز، بشر به آن‌ها آگاهی نداشت اشاره شده است، مثلاً در دعای ۵۱ آن آمده: «ای خدایی که وزن تاریکی و نور را می‌دانی، و از وزن سایه و هوا آگاهی داری.» (با توجّه به این که در آن وقت، علم و دانش، برای این اشیا وزنی قائل نبود.)
و در دعای ۲۷ می‌گوید: «عامل انتقال بیماری وبا، آب است». آنجا که عرض می‌کند: «خدایا با قدرت خود، آب آشامیدنی دشمنان اسلام را به بیماری وبا بیامیز.»
خودآزمایی
1- با توجه به گفتار امام سجّاد(ع)، سه چیز نجات‌بخش مؤمن را بیان کنید؟
2- چرا امام سجّاد(ع) تصمیم گرفتند به وسیله دعا معارف اسلامی را نشر دهند و نتیجه این کار چه بود؟
3- دو مورد از معجزات علمی کتاب صحیفه سجّادیّه را بیان کنید.
4- القاب کتاب صحیفه سجّادیّه را نام ببرید.
پی‌‌نوشت‌ها
[1] . کشف الغمّة، ج ۲، ص ۲۹۹.
[2] . همان مدرک، ص ۲۹۸.
[3] . تحف العقول، ص ۲۸۲.
[4] . اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۴۵.
[5] . تحف العقول، ص ۲۷۹.
[6] . ترجمه تحف العقول، ص ۳۳۹.
[7] . همان مدرک، ص ۳۴۱.
[8] . بحار، ج ۷۸، ص ۳۵.
[9] . همان مدرک، ص 159.
[10] . اعیان الشیعه، ج 1، ص 644.
[11] . وقایع الایّام خیابانی (صيام)، ص ۷۸ - مقدّمه صحیفه سجّادیّه، ص ۷۸ و ۸۱.
[12] . شرح در اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۳۸ تا ۶۴۳.
[13] . العقائد الاماميّه (شیخ محمّدرضا مظفر)، ص ۱۳۴ به بعد.
1- «اَلتَّارِكُ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ كَنَابِذِ كِتَابِ اللَّهِ وَرَاءَ ظَهْرِهِ.»
«ترک‌کننده امر به معروف و نهی از منکر همانند اندازنده‌ی قرآن کتاب خدا، بر پشت سرش می‌باشد.»[1]
۲- «مَنْ قَنِعَ بِمَا قَسَمَ اَللَّهُ لَهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَى اَلنَّاسِ.»
«کسی که به آنچه از سوی خدا برای او تقدیر شده، قانع باشد، از بی‌نیازترین انسان‌ها خواهد بود.»[2]
٣- «ثَلاَثٌ مُنْجِيَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ: كَفُّ لِسَانِهِ عَنِ اَلنَّاسِ وَ اِغْتِيَابِهِمْ، وَ إِشْغَالُهُ نَفْسَهُ بِمَا يَنْفَعُهُ لِآخِرَتِهِ وَ دُنْيَاهُ، وَ طُولُ اَلْبُكَاءِ عَلَى خَطِيئَتِهِ.»
«سه چیز نجات‌بخش مؤمن است: ۱- نگهداری زبان از مردم و از غیبت کردن آن‌ها ۲- پرداختن به کارهایی که برای آخرت و دنیا سودمند است ۳- گريه طولانی بر گناه خود.»[3]
۴- «عَجِبْتُ لِمَنْ عَمِلَ لِدَارِ اَلْفَنَاءِ وَ تَرَكَ اَلْعَمَلَ لِدَارِ اَلْبَقَاءِ.»
«تعجّب می‌کنم از کسی که برای خانه ناپایدار کار می‌کند، ولی خانه پایدار را ترک می‌نماید.»[4]
۵- «إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ اَلْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ.»
«از هم‌نشینی با آدم احمق (کم‌عقل) بپرهیز، زیرا او می‌خواهد به تو سود برساند، ولی (بر اثر بی‌فکری) زیان به تو می‌رساند.»[5]
۶- «إِيَّاكَ وَ الْكَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا مِفْتَاحُ كُلِّ شَرٍّ.»
«از تنبلی و کم‌حوصلگی بپرهیز، زیرا این دو، کلید هر کار زشتی است.»[6]
7- «أَفْضَلُ اَلْعِبَادَةِ عِفَّةُ اَلْبَطْنِ وَ اَلْفَرْجِ.»
«بهترین عبادت، نگهداری شکم و دامن (شهوت جنسی) از حرام است.»[7]
۸- «الرِّضا بِمَكروهِ القَضاءِ مِن أعلَى دَرَجاتِ اليَقينِ.»
«راضی بودن به مقدّرات ناخوشایند، از بالاترین درجات يقين است.»[8]
۹- «إيّاكَ و الاِبتِهاجَ بِالذَّنبِ ، فإنَّ الاِبتِهاجَ بهِ أعظَمُ مِن رُكُوبِهِ.»
«از انجام گناه از روی خوشحالی و شادی بپرهیز، زیرا بدی و مجازات شادی به گناه، از انجام دادن خود گناه بیشتر است.»[9]
۱۰- شخصی در محضر امام سجّاد(ع) گفت: خدایا مرا از مردم بی‌نیاز کن. امام به او فرمود: چنین دعا نکن، زیرا انسان‌ها به همدیگر نیازمندند، بلکه بگو:
«اللَّهُمَّ أغْنِنِي عَن شِرارِ خَلْقِكَ.»
«خدایا! مرا از انسانهای بدکار بی‌نیاز کن.»[10]
نمونه‌هایی از جلوه‌های رفتاری امام سجّاد(ع)
اشاره:
شرافت و برتری انسان بر سایر موجودات، به خاطر فضایل اخلاقی و کمالات انسانی است که در رفتار و کردار انسان، آشکار گردد و موجب صفا و درخشندگی زندگی شود.
اولیای خدا همیشه سعی داشتند که رفتارشان بر اساس کمالات انسانی باشد، و بیانگر مجموعه‌ای از ارزش‌های والای انسانی شود. یکی از این برجستگان اولیای خدا، امام سجّاد(ع) است که برای بهره‌گیری بیشتر از زندگی حیات‌بخش او، به ذکر نمونه‌هایی از جلوه‌های رفتاری او، در این بخش می‌پردازیم:
آثار علمی و عرفانی امام سجّاد(ع)
امام سجّاد(ع) در زمان امامت خود، در ابعاد گوناگون به تعلیم و تربیت انسان‌ها پرداخت، و در این راستا برکات معنوی بسیار ارزشمندی از او به جای ماند، که زینت‌بخش معارف، عرفان و فقه اسلامی شده و همواره الهام‌بخش درس‌های بزرگ زندگی است و در میان آن‌ها شش اثر زیر به طور مستقلّ گردآوری شده و به یادگار مانده است:
١- صحيفه كامله سجّادیّه
این کتاب دارای ۵۴ دعا از دعاهای امام سجّاد(ع) است که از نظر عبارات و محتوا، شیوایی و زیبایی بیان در سطحی است که آن را «انجيل اهل‌بیت(ع)»، «زبور آل محمّد» و «اخت القرآن» می‌خوانند و در شأن آن چنین گفته شده:
«دُونَ کلامِ الْخالِقِ وَ فَوْقَ کَلامِ الْمَخْلُوقِ.»
«از سخن خدا پایین‌تر، ولی از سخن مخلوقات خدا بالاتر است.»
امام سجّاد(ع) در این دعاها، عالی‌ترین شیوه‌های عرفانی الهی، معارف اسلامی، دقایق و لطایف عمیق دعا کردن، و روش صحیح نیایش را بیان کرده است، و به عبارت روشن‌تر اقیانوسی بیکران از آب زلال معرفت و مفاهیم عالی اسلامی را در این کتاب جا داده است.
امام باقر(ع) بخشی از دعاهای پدرش امام سجّاد(ع) را با خط خود نوشت، و به صورت کتاب مذکور درآورد و پس از امام باقر(ع) برادرش زید بن امام سجّاد(ع) به خط خود آن را نوشت، و به فرزندش یحیی سپرد، و یحیی نیز توسّط شخصی به نام «متوکّل بن هارون» آن را منتشر ساخت.
متوکّل بن هارون می‌گوید: پس از شهادت یحیی، به مدینه رفتم و به محضر امام صادق(ع) رسیدم و کتاب صحیفه را به آن حضرت نشان دادم. آن را گرفت و خواند و سپس فرمود:
«وَ اَللَّهِ خَطُّ عَمِّي زَيْدٍ وَ دُعَاءُ جَدِّي عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ.»
«سوگند به خدا، این کتاب به خط عمویم زید، و دعای جدّم امام سجّاد(ع) است.»[11]
تا کنون چندین شرح بر این کتاب بسیار ارزشمند، نگاشته شده است.
۲- صحيفه ثانیه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن، محمّد بن حسن بن حرّ عاملی است.
۳- صحيفه ثالثه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن میرزا عبدالله اصفهانی است.
۴- صحيفه رابعه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن عالم بزرگ، حاج میرزا حسین نوری است.
۵- صحيفه خامسه سجّادیّه؛ که گردآورنده آن علّامه سیّد محسن امین می‌باشد.
هر کدام از این صحیفه‌ها، بیانگر محتوی عالی‌ترین مفاهیم اسلامی و شیوه‌های عمیق نیایش است.
۶- رسالة الحقوق؛ عالم بزرگ شیخ صدوق(ره) این رساله را با سند معتبر در کتاب خصال نقل نموده و همچنین در کتاب تحف العقول نقل شده است. در این رساله پنجاه حقّ از حقوق اسلامی، با بیانی روشن، ذکر شده است.[12]
نگاهی کوتاه بر دعاهای صحیفه سجّادیّه
پیرامون دعاهای «صحيفه كامله سجّادیّه»، شرح‌های متعدّد نوشته شده، ما در اینجا نظر شما را به شرح کوتاهی که علّامه فقید استاد شیخ محمّدرضا مظفر در این مورد نموده، جلب می‌کنیم:
پس از حادثه جانگداز عاشورا، خلفای بنی‌امیّه زمام امور امامت اسلامی را به دست گرفته و با استبداد و دیکتاتوری سخت، بی‌اندازه خونریزی و ظلم کرده و به تعالیم اسلامی لطمه زدند.
امام سجّاد(ع) در این شرایط با حالی جانسوز و مصیبت‌زده، در گوشه خانه به سر می‌برد، کسی به محضرش نمی‌رفت و خود آن حضرت هم بر اثر سانسور شدید، آزاد نبود که به میان مردم برود و وظایف و تکالیف مردم را به آن‌ها برساند.
به ناچار برای خود، این روش را انتخاب کرد که به وسیله دعا (با توجّه به این که دعا، یکی از طرق تعلیم و تربیت است) دستورهای قرآن و معارف اسلام و روش خاندان رسالت(ع) را نشر دهد، و روح دین و پارسایی را به مردم بیاموزد و وظایف انسان‌ها را در مورد تهذيب نفس و کسب اخلاق یادآوری کند.
این روش، یگانه ابتکاری بود که امام در پرتو آن بی‌آن که بهانه‌ای به دست دشمنان بیفتد به نشر دستورها و معارف اسلام پرداخت. از این‌رو آن حضرت دعاهای بسیاری به مردم آموخت. قسمتی از این نیایش‌ها به نام کتاب «صحیفه سجّادیّه» گردآوری شده که آن را «زبور آل محمّد(ص)» نامیده‌اند.
این کتاب با اسلوب و سبکی بسیار دلپذیر به روش عالی‌ترین ادبیات عرب، روشنگر اهداف عالی دین حنیف اسلام و دقیق‌ترین اسرار یکتاپرستی و نبوّت و صحیح‌ترین راه آموزش اخلاق محمّدی و معارف اسلامی است و محتوای امور مختلف تربیتی ـ دینی می‌باشد و در حقیقت این کتاب در لباس «دعا» تعلیم‌دهنده دین و اخلاق است یا نیایشی است که با سبک ویژه‌ای، یاد دهنده دین و اخلاق می‌باشد و به راستی این کتاب بعد از قرآن و نهج‌البلاغه، دارای حدّ اعلای اسلوب و روش بیان عربی بوده و بلندترین پایگاه استفاده از دریای دریافت‌های عرفان الهی و اخلاقی است.
پاره‌ای از تعلیمات این دعا آن است که می‌آموزد: چگونه باید به ستایش و تقدیس خداوند پرداخت و حمد و سپاس او را کرد و در درگاهش توبه نمود.
و پاره دیگر آن است که یاد می‌دهد: چگونه باید با خدا راز و نیاز کرد و با اخلاص و دل‌بستگی تمام با خدا خلوت نمود.
قسمتی از این کتاب بیانگر طرز صحیح و معنای واقعی صلوات و درود بر پیامبر اسلام(ص) و سایر پیامبران و برگزیدگان می‌باشد.
این کتاب در قسمتی از محتویاتش، وظيفه احترام به پدر و مادر و حقوقی را که پدر و مادر بر عهده فرزندان، یا فرزندان بر عهده پدر و مادر دارند شرح می‌دهد و همین‌طور حقوق همسایگان و خویشان و همه مسلمین، و حقوق تهیدستان را نسبت به ثروتمندان و به عکس، بیان می‌کند.
و در پاره‌ای از محتوای خود، وظایف انسان را در برابر بدهکاران و سایر امور اقتصادی و مالی و در طرز معامله و رفتار با هم‌مسلکان و دوستان و اصولاً همه مردم و کارگران و خدمتگزاران تشریح می‌سازد.
و در قسمتی دیگر، همه عوامل فضائل اخلاقی را که شایستگی آن را دارند تا روش کاملی برای کسب اخلاق باشند معرّفی می‌کند.
و در پاره‌ای دیگر، یاد می‌دهد که چگونه باید در برابر ناگواری‌ها و حادثه‌ها شکیبایی کرد و باید در حالات بیماری و سلامتی چگونه بود. و در فرازهایی، وظایف ارتش و سپاه اسلام، و وظایف لازم مردم را در برابر سپاه، بیان می‌کند ... و به طور کلّی آنچه را که اخلاق محمّدی و شریعت الهی خواهان آن است، فقط در سبک و لباس دعاء تشریح می‌نماید.
مثلاً؛ در دعای ۱ و ۶ و ۷ شیوه‌های خداشناسی را می‌آموزد، و در دعای ۳۷، روش عجز در عبادت خدا را بیان می‌کند، و در دعای ۳۱ و ۳۹ و 4۶ پاداش و کیفر خدا را تبیین می‌نماید. و در دعای ۲۰ و ۲۸ و ۱۳، برنامه تهذیب نفس و پاک‌سازی و به‌سازی را شرح می‌دهد و عوامل پرورش روح نیرومند را برمی‌شمرد. و در دعای ۳۸ لزوم رعایت حقوق همدیگر را تذکّر می‌دهد و در فرازی از آن می‌گوید:
«اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِي فَلَمْ أَنْصُرْهُ.»
«خدایا! من از پیشگاهت عذرخواهی می‌کنم، از مظلومی که در برابر من به او ظلم شده و من به یاری او نشتافته‌ام.»[13]
***
کوتاه سخن آن که: امام سجّاد(ع) در عین انزوا، در لباس دعا و نیایش درس مبارزه و نهضت بر ضدّ طاغوتیان می‌آموزد، مثلاً در دعای بیستم صحیفه چنین می‌گوید:
«خدایا! به من دست و نیرویی ده تا بتوانم بر کسانی که به من ستم می‌کنند، پیروز شوم، و زبانی عنایت فرما تا در مقام احتجاج و استدلال، بر مخالف غلبه کنم، و اندیشه‌ای ده تا نیرنگ دشمن را در هم شکنم و دست ستمگران را از تعدّی و تجاوز کوتاه سازم.»
جالب توجّه این که در کتاب صحیفه، به رشته‌هایی از معجزات علمی که در جهان آن روز، بشر به آن‌ها آگاهی نداشت اشاره شده است، مثلاً در دعای ۵۱ آن آمده: «ای خدایی که وزن تاریکی و نور را می‌دانی، و از وزن سایه و هوا آگاهی داری.» (با توجّه به این که در آن وقت، علم و دانش، برای این اشیا وزنی قائل نبود.)
و در دعای ۲۷ می‌گوید: «عامل انتقال بیماری وبا، آب است». آنجا که عرض می‌کند: «خدایا با قدرت خود، آب آشامیدنی دشمنان اسلام را به بیماری وبا بیامیز.»
خودآزمایی
1- با توجه به گفتار امام سجّاد(ع)، سه چیز نجات‌بخش مؤمن را بیان کنید؟
2- چرا امام سجّاد(ع) تصمیم گرفتند به وسیله دعا معارف اسلامی را نشر دهند و نتیجه این کار چه بود؟
3- دو مورد از معجزات علمی کتاب صحیفه سجّادیّه را بیان کنید.
4- القاب کتاب صحیفه سجّادیّه را نام ببرید.
پی‌‌نوشت‌ها
[1] . کشف الغمّة، ج ۲، ص ۲۹۹.
[2] . همان مدرک، ص ۲۹۸.
[3] . تحف العقول، ص ۲۸۲.
[4] . اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۴۵.
[5] . تحف العقول، ص ۲۷۹.
[6] . ترجمه تحف العقول، ص ۳۳۹.
[7] . همان مدرک، ص ۳۴۱.
[8] . بحار، ج ۷۸، ص ۳۵.
[9] . همان مدرک، ص 159.
[10] . اعیان الشیعه، ج 1، ص 644.
[11] . وقایع الایّام خیابانی (صيام)، ص ۷۸ - مقدّمه صحیفه سجّادیّه، ص ۷۸ و ۸۱.
[12] . شرح در اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۳۸ تا ۶۴۳.
[13] . العقائد الاماميّه (شیخ محمّدرضا مظفر)، ص ۱۳۴ به بعد.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی
ارسال نظر