نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی| ۹
فکر و اندیشه، آئینه خوبی‌ها و پوشاننده بدی‌ها و روشنى بخش دل‌ها و موجب خوشخویى و سعه صدر مىشود. به وسیله تفکّر، انسان به صلاح روز رستاخیز و پایان کارش آگاه مىشود و بر علم و دانشش افزوده مىگردد و هیچ عبادتى بالاتر از تفکّر نیست. سير در آفاق و انفس (تفكّر و تدبّر)
امام صادق عليه السّلام فرمود:
وَ الْفِكْرَةُ مِرْآةُ الْحَسَنَاتِ وَ كَفَّارَةُ السَّيِّئَاتِ وَ ضِيَاءُ الْقُلُوبِ وَ فُسْحَةُ الْخَلْقِ وَ إِصَابَةٌ فِي صَلَاحِ الْمَعَادِ وَ اطِّلَاعٌ عَلَى الْعَوَاقِبِ وَ اسْتِزَادَةٌ فِي الْعِلْمِ وَ هِيَ خَصْلَةٌ لَا يُعْبَدُ اللَّهُ بِمِثْلِهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِكْرَةُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَ لَا يَنَالُ مَنْزِلَةَ التَّفَكُّرِ إِلَّا مَنْ قَدْ خَصَّهُ اللَّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحِيدِ.[1]
«فكر و انديشه، آئينه خوبي‌ها و پوشاننده بدي‌ها و روشنى بخش دل‌ها و موجب خوشخويى و سعه صدر می‌شود. به وسيله تفكّر، انسان به صلاح روز رستاخيز و پايان كارش آگاه می‌شود و بر علم و دانشش افزوده می‌گردد و هيچ عبادتى بالاتر از تفكّر نيست. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يك ساعت تفكّر بهتر از يك سال عبادت است و تنها كسانى به اين مقام می‌رسند كه خداوند آنان را به نور معرفت و توحيد ويژگى داده باشد.»
تذكّر و تفكّر در مراحل مختلف پا به پاى يكديگر پيش می‌روند. گاهى تذكّر مقدّمه تفكّر است و گاه تفكّر زمينه‌ساز تذكّر. بايد از جرياناتى كه در اطراف انسان می‌گذرد براى كسب معلومات جديد و شناخت بيشتر استفاده كرد، بايد فكر را به كار انداخت و از جمود و ركود بيرون آمد و از حالت ايستايى به پويايى رسيد. تفكّر اساس تعالى و تكامل مادّى و معنوى انسان است و او را از بسيارى موجودات متمايز می‌سازد. تفكّر انسان را از مرحله احساس به مرحله تعقّل می‌رساند و از مرتبه حيوانى به مقام انسانى سوق می‌دهد. تفكّر روح ماورايى انسان را بيدار می‌سازد و آن را به پرواز وامی‌دارد. خداوند متعال در وصف مؤمنان می‌فرمايد:
«الّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّمواتِ وَ الْأرضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا...»[2]
«آنان كه در همه حال خداى را ياد می‌کنند و در آفرينش آسمانها و زمين می‌انديشند و می‌گويند خدايا تو اين عالم [با اين عظمت را] بيهوده نيافريده‌اى ...»
از اين آيه برداشت می‌شود كه ذكر بدون فكر و فكر بدون ذكر كارساز نيست و در صورتى كه هر دو با هم همراه شوند انسان را از حضيض حيوانى و درنده‌خويى به قلّه عرفان و خدا جويى می‌رسانند. پس- اى برادر!- بكوش تا هميشه به ياد خدا باشى و در عين حال فكرت را به كار بينداز و روحت را براى پرواز و تعالى آماده ساز.
رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:
«عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ لَهُ ثَلَاثُ[3] سَاعَاتٍ سَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَاعَةٌ يُحَاسِبُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ يَتَفَكَّرُ فِيمَا صَنَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ وَ سَاعَةٌ يَخْلُو فِيهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ.»[4]
«شخص عاقل بايد براى خود سه گاه داشته باشد: ساعتى براى مناجات با خداوند عزّوجلّ و ساعتى براى حسابرسى از خويش و ساعتى براى تفكّر و انديشه در آنچه خداوند عزّوجلّ در باره او انجام داده است. افزون بر اينها ساعتى را نيز به استراحت و بهره بردن از لذّات حلال اختصاص دهد [كه اين ساعت مددكار انسان نسبت به ساعات ديگر است].»
امير المؤمنين عليه السّلام می‌فرمايد:
«نَبِّه بِالتَّفَكُّرِ قَلبَكَ.»[5]
«به وسيله تفكّر دل خود را بيدار كن.»
و نيز فرمود:
«طُوبَى لِمَن شَغَلَ قَلبَهُ بِالفِكرِ وَ لِسَانَهُ بِالذِّكرِ.»[6]
«خوشا به حال كسى كه دلش را با فكر و زبانش را با ذكر مشغول كند.»
همچنين فرمود:
«مَن أكثَرَ الفِكرِ فِيمَا تَعَلَّم أتقَنَ عِلمَهُ وَ فَهِمَ مَا لَم يَكُن يَفهَم.»[7]
«هر كس در آنچه آموخته بينديشد علمش را متقن كرده و می‌فهمد آنچه را كه قبلا نمی‌فهميده است.»
امام صادق عليه السّلام فرمود:
«التّفَكُّرُ يَدعُوا إلَى البِرِّ وَ العَمَلِ بِهِ.»[8]
«تفكّر انسان را به نيكى و نيكوكارى دعوت می‌کند.»
و نيز فرمود:
«كَانَ أكثَرُ عِبَادَةِ أبِي ذَرّ رَحمَةُ اللّه عَلَيه التَّفَكُّرَ وَ الاِعتِبارَ.»[9]
«بيشترين عبادت أبوذر تفكّر و پند گرفتن از حوادث بود.»
امام هشتم عليه السّلام فرمود:
«لَيسَ العِبادَةُ كَثرَةَ الصَّلَوةِ وَ الصَّومِ، إنَّمَا العِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أمرِ اللّه عزّوجلّ.»[10]
«عبادت آن نيست كه انسان فراوان نماز گزارد و فراوان روزه بگيرد بلكه عبادت تفكّر در امر خداوند عزّوجلّ است.»
ظاهراً مقصود آن است كه حقيقت عبادت تنها تفكّر در آن جهتى است كه بر خدا و امر و اراده او تعلّق داشته باشد. به عبارت ديگر، عبادت آن است كه هر چيز از آن لحاظ كه صنع الهى و مظهر اراده او و تجلّى اسماء و صفات اوست مورد توجّه قرار گيرد و به قول عرفا جنبه «يَلى الرَّبى اشياء» بايد منظور نظر سالك باشد نه جنبه «يَلى الخَلقِى»، و اين گونه تفكّر پرستش واقعى است و به پيكره عبادت روح و جان می‌بخشد.
امام صادق عليه السّلام فرمود:
وَ الْفِكْرَةُ مِرْآةُ الْحَسَنَاتِ وَ كَفَّارَةُ السَّيِّئَاتِ وَ ضِيَاءُ الْقُلُوبِ وَ فُسْحَةُ الْخَلْقِ وَ إِصَابَةٌ فِي صَلَاحِ الْمَعَادِ وَ اطِّلَاعٌ عَلَى الْعَوَاقِبِ وَ اسْتِزَادَةٌ فِي الْعِلْمِ وَ هِيَ خَصْلَةٌ لَا يُعْبَدُ اللَّهُ بِمِثْلِهَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِكْرَةُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ وَ لَا يَنَالُ مَنْزِلَةَ التَّفَكُّرِ إِلَّا مَنْ قَدْ خَصَّهُ اللَّهُ بِنُورِ الْمَعْرِفَةِ وَ التَّوْحِيدِ.[1]
«فكر و انديشه، آئينه خوبي‌ها و پوشاننده بدي‌ها و روشنى بخش دل‌ها و موجب خوشخويى و سعه صدر می‌شود. به وسيله تفكّر، انسان به صلاح روز رستاخيز و پايان كارش آگاه می‌شود و بر علم و دانشش افزوده می‌گردد و هيچ عبادتى بالاتر از تفكّر نيست. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: يك ساعت تفكّر بهتر از يك سال عبادت است و تنها كسانى به اين مقام می‌رسند كه خداوند آنان را به نور معرفت و توحيد ويژگى داده باشد.»
تذكّر و تفكّر در مراحل مختلف پا به پاى يكديگر پيش می‌روند. گاهى تذكّر مقدّمه تفكّر است و گاه تفكّر زمينه‌ساز تذكّر. بايد از جرياناتى كه در اطراف انسان می‌گذرد براى كسب معلومات جديد و شناخت بيشتر استفاده كرد، بايد فكر را به كار انداخت و از جمود و ركود بيرون آمد و از حالت ايستايى به پويايى رسيد. تفكّر اساس تعالى و تكامل مادّى و معنوى انسان است و او را از بسيارى موجودات متمايز می‌سازد. تفكّر انسان را از مرحله احساس به مرحله تعقّل می‌رساند و از مرتبه حيوانى به مقام انسانى سوق می‌دهد. تفكّر روح ماورايى انسان را بيدار می‌سازد و آن را به پرواز وامی‌دارد. خداوند متعال در وصف مؤمنان می‌فرمايد:
«الّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّمواتِ وَ الْأرضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا...»[2]
«آنان كه در همه حال خداى را ياد می‌کنند و در آفرينش آسمانها و زمين می‌انديشند و می‌گويند خدايا تو اين عالم [با اين عظمت را] بيهوده نيافريده‌اى ...»
از اين آيه برداشت می‌شود كه ذكر بدون فكر و فكر بدون ذكر كارساز نيست و در صورتى كه هر دو با هم همراه شوند انسان را از حضيض حيوانى و درنده‌خويى به قلّه عرفان و خدا جويى می‌رسانند. پس- اى برادر!- بكوش تا هميشه به ياد خدا باشى و در عين حال فكرت را به كار بينداز و روحت را براى پرواز و تعالى آماده ساز.
رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:
«عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ لَهُ ثَلَاثُ[3] سَاعَاتٍ سَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سَاعَةٌ يُحَاسِبُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ يَتَفَكَّرُ فِيمَا صَنَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ وَ سَاعَةٌ يَخْلُو فِيهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ.»[4]
«شخص عاقل بايد براى خود سه گاه داشته باشد: ساعتى براى مناجات با خداوند عزّوجلّ و ساعتى براى حسابرسى از خويش و ساعتى براى تفكّر و انديشه در آنچه خداوند عزّوجلّ در باره او انجام داده است. افزون بر اينها ساعتى را نيز به استراحت و بهره بردن از لذّات حلال اختصاص دهد [كه اين ساعت مددكار انسان نسبت به ساعات ديگر است].»
امير المؤمنين عليه السّلام می‌فرمايد:
«نَبِّه بِالتَّفَكُّرِ قَلبَكَ.»[5]
«به وسيله تفكّر دل خود را بيدار كن.»
و نيز فرمود:
«طُوبَى لِمَن شَغَلَ قَلبَهُ بِالفِكرِ وَ لِسَانَهُ بِالذِّكرِ.»[6]
«خوشا به حال كسى كه دلش را با فكر و زبانش را با ذكر مشغول كند.»
همچنين فرمود:
«مَن أكثَرَ الفِكرِ فِيمَا تَعَلَّم أتقَنَ عِلمَهُ وَ فَهِمَ مَا لَم يَكُن يَفهَم.»[7]
«هر كس در آنچه آموخته بينديشد علمش را متقن كرده و می‌فهمد آنچه را كه قبلا نمی‌فهميده است.»
امام صادق عليه السّلام فرمود:
«التّفَكُّرُ يَدعُوا إلَى البِرِّ وَ العَمَلِ بِهِ.»[8]
«تفكّر انسان را به نيكى و نيكوكارى دعوت می‌کند.»
و نيز فرمود:
«كَانَ أكثَرُ عِبَادَةِ أبِي ذَرّ رَحمَةُ اللّه عَلَيه التَّفَكُّرَ وَ الاِعتِبارَ.»[9]
«بيشترين عبادت أبوذر تفكّر و پند گرفتن از حوادث بود.»
امام هشتم عليه السّلام فرمود:
«لَيسَ العِبادَةُ كَثرَةَ الصَّلَوةِ وَ الصَّومِ، إنَّمَا العِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أمرِ اللّه عزّوجلّ.»[10]
«عبادت آن نيست كه انسان فراوان نماز گزارد و فراوان روزه بگيرد بلكه عبادت تفكّر در امر خداوند عزّوجلّ است.»
ظاهراً مقصود آن است كه حقيقت عبادت تنها تفكّر در آن جهتى است كه بر خدا و امر و اراده او تعلّق داشته باشد. به عبارت ديگر، عبادت آن است كه هر چيز از آن لحاظ كه صنع الهى و مظهر اراده او و تجلّى اسماء و صفات اوست مورد توجّه قرار گيرد و به قول عرفا جنبه «يَلى الرَّبى اشياء» بايد منظور نظر سالك باشد نه جنبه «يَلى الخَلقِى»، و اين گونه تفكّر پرستش واقعى است و به پيكره عبادت روح و جان می‌بخشد.
خودآزمایی
1- از آيه «الّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّمواتِ وَ الْأرضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا...» چه برداشتی می‌شود؟
2- به فرموده رسول اللّه (ص)، انسان عاقل چه زمان‌هایی (گاه‌هایی) را باید برای خود اختصاص دهد؟
3- مقصود حدیث «لَيسَ العِبادَةُ كَثرَةَ الصَّلَوةِ وَ الصَّومِ، إنَّمَا العِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أمرِ اللّه عزّوجلّ» از امام رضا(ع) چیست؟
پی‌نوشت‌ها
.[1] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 326 به نقل از مصباح الشريعة.
.[2] آل عمران- 191.
.[3] ظاهراً «اربع ساعات» صحیح است لکن در بحار «ثلاث» آمده است.
.[4] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 323.
.[5] همان، ص 318.
.[6] غرر الحكم، ج 4- ص 239.
.[7] همان، ج 5- ص 379.
.[8] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 322.
.[9] همان، ص 323.
.[10] همان، ص 322.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
.[1] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 326 به نقل از مصباح الشريعة.
.[2] آل عمران- 191.
.[3] ظاهراً «اربع ساعات» صحیح است لکن در بحار «ثلاث» آمده است.
.[4] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 323.
.[5] همان، ص 318.
.[6] غرر الحكم، ج 4- ص 239.
.[7] همان، ج 5- ص 379.
.[8] بحار الانوار، چاپ بيروت، ج 68- ص 322.
.[9] همان، ص 323.
.[10] همان، ص 322.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدرضا مهدوی کنی
ارسال نظر