عوامل بی‌نیازی از پزشک و اهمیت نظافت در اسلام

(2)
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«لَا يَزَالُ النَّاسُ بِخَيْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوا ذلک تزعت مِنْهُمُ الْبَرَكَاتِ، وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ ناصِرٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي السَّمَاءِ:
پیروان من، همواره سعادتمند و نیک‌بخت هستند در صورتی ‌که دعوت به خوبی‌ها کنند و از بدی‌ها بازدارند و بر نیکی‌ها کمک نمایند (1. امر به‌ معروف ۲. نهی از منکر ۳. معاونت به خوبی‌ها) و اگر این سه امر مهم را انجام ندهند، برکت‌ها از آنان گرفته می‌شود و بعضی بر بعضی دیگر تسلّط یافته و برای آنان یاوری در زمین و آسمان نخواهد بود.»[1]
 

 

موضوع تبلیغات از راه‌های مختلف، همیشه در میان بشر بوده، به ‌خصوص در این زمان که ابعاد تشریفات زندگی بالا رفته است، از ارکان و پایه‌های زندگانی روزمره مردم به شمار می‌آید. امروز مهم‌ترین چرخ­های تمام امور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و... را تبلیغات می‌گرداند.
وسایل تبلیغی به صورت‌های مدرن با انواع نقش‌ها و وسایل در تمام محیط‌ها خودنمایی می‌کند و اثر آن نیز قابل ‌انکار نیست.
در امور مذهبی، دین مقدّس اسلام دستور اکید راجع به نظارت بر اعمال مردم داده‌ شده است که آنان را به خوبی‌ها دعوت کنند و از بدی­ها بازدارند.
اهمیّت امر به‌ معروف و نهی از منکر در بسیاری از آیات و روایات با تعبیرات گوناگون و تأکیدآمیز تکرار شده است. تا حدّی که حضرت علی(ع) می‌فرماید:
«... وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ كُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنْ الْمُنْكَرِ إِلَّا كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ: تمام اعمال و کارهای خیر و جهاد در راه خدا نزد امر به ‌معروف و نهی از منکر، همچون قطره‌ای در برابر دریای پهناور است.»[2]
به ‌راستی اگر تمام افراد خود را موظّف بدانند که همدیگر را دعوت به خیر نموده و از ابدی‌ها بازدارند، چقدر سودمند و مفید است؟ کم‌کم، انحراف‌ها و جنایات و سایر گناهان اخلاقی از اجتماع بیرون می‌رود. اینجاست که به اهمیّت و ارزش نظارت عمومی (امر به ­معروف­ و نهی از منکر) پی می­بریم.
امام باقر(ع) می­فرماید: «خداوند خطاب به شعیب(ع) نموده چنین فرمود: من از پیروان تو، صد هزار نفر را عذاب می­نمایم؛ چهل هزار نفر از بدان­ و شصت هزار نفر از خوبان آنان را.»
شعیب عرض کرد: «خدایا! بدان به‌ جای خود، ولی نیکان را چرا؟» به او وحی شد: «چون با گنه­کاران ­سازش نمودند و آنان ­را نصیحت نکردند و برای ­خاطر من به آنان غضب ننمودند.»[3]
راجـع به مواسات و تعاون و کمک به همدیگر نیز در اسلام، آیات و روایات بی‌شماری آمده به ‌طوری‌ که می‌توان گفت: دین اسلام، دین تعاون و هماهنگی و مواسات است. قرآن می‌فرماید:
«وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى...[4]:
به همدیگر کمک به نیکی کنید، در صورتی ‌که نیکی شما از راه تقوی و پرهیزکاری باشد.»
 و در خبر آمده که پیامبر(ص) فرمود:
«مَثَلُ الْأَخَوَيْنِ إِذَا الْتَقَيَا مِثْلُ الْيَدَيْنِ تَغْسِلُ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى:
مثل دو برادر دینی همانند دودست است، که یکی دیگری را می‌شوید.»[5]
 دانی که چرا خدا به تو داده دو دست                
من معتقدم که اندر آن سرّی هست
یک دست به کار خویشتن پردازی                  
با دست دگر ز دیگران، گیری دست

(3)
امیر مؤمنان(ع) به فرزندش امام حسن(ع) فرمود:
«أَلَا أُعَلِّمُكَ أَرْبَعَ خِصَالٍ تَسْتَغْنِي بِهَا عَنِ الطِّبِّ، فَقَالَ: بَلَى يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، قَالَ: لَا تَجْلِسْ عَلَى الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ جَائِعُ، وَ لَا تَقُمْ عَنِ الطَّعَامِ إِلَّا وَ أَنْتَ تَشْتَهِيهِ، وُجُودُ الْمَضْغُ، وَ إِذَا نِمْتَ فَاعْرِضْ نَفْسَكَ عَلَى الْخَلَاءِ. فَإِذَا اسْتَعْمَلْتَ هَذَا اسْتَغْنَيْتَ عَنِ الطِّبِّ:
آیا می‌خواهی چهار دستور به تو بدهم که بی‌نیاز از پزشک و نیازمندی‌های پزشکی شوی؟!
امام حسن(ع): آری ‌ای امیر مؤمنان!
حضرت على(ع): ۱- خود را برای خوردن غذا آماده نكن جز در صورتی‌ که گرسنه هستی! ۲. حتماً هنگامی‌ که میل به غذا داری از غذا دست بکش! ۳ ۔ غذا را به‌ طور کامل در دهان جویده کن ۴- در هنگام خواب، قضا حاجت کن! چنانچه این دستورهای چهارگانه را انجام دهی از طب و پزشک بی‌نیاز می‌شوی!»[6]

 

در دنیای امروز بزرگ‌ترین بخش مراکز بهداشت، دستورهای پیشگیری از بیماری است؛ مثلاً شما بارها خودتان و یا بچّه‌هایتان را در صورتی ‌که سالم هستند به درمانگاه رسانده و آبله می‌کوبید و یا واکسن ضدّ و با و ... می‌زنید، این‌گونه امور معالجه و درمان نیست، بلکه پیشگیری از بیماری احتمالی و یا حتمی آینده است.
پیشوایان دینی ما (چهارده معصوم) که به همه امور جهان آگاه هستند، چهارده قرن قبل، در برخی از موارد، دستورهای طبی چه به‌ عنوان پیشگیری و چه به‌ عنوان درمان و مداوا داده‌اند که برای پزشکان دنیای کنونی، اعجاب‌انگیز است.
در حدیث فوق، حضرت علی(ع) یک دستور بسیار علمی و ارزنده‌ای را به‌ عنوان پیشگیری از بیماری‌های خطرناک، داده که جهان طب روز، نیز درباره این امور توصیّه اکیدی می‌کند.
آن جناب در این گفتار کوتاه، ارکان اساسی پیش‌گیری از امراض و بیماری‌های جهاز هاضمه و ... را به‌ صورت یک آیین‌نامه چهار مادّه‌ای، به شرح ذیل بیان می‌کند:
 

شخصی که سیر است و به غذا میل ندارد، قوای درونی او خود را آماده پذیرش غذا ننموده و در نتیجه مواد حیاتی غذا را جذب نمی‌نماید، گویا انگل بیگانه وارد آن محیط می‌شود. در این صورت معلوم است که نه‌تنها این غذا مفید نیست بلکه آن به ‌منزله انگلی است که موجب سوءهاضمه و بیماری‌های دیگر می‌گردد. استراحت دادن به معده از دستورهای اکید بهداشت عمومی است.
 

اگر بر اثر پرخوری، میل و اشتها به غذا پیدا نشد، پرواضح است که معده پر از غذا شده و عاجز از فعالیّت لازم می­باشد؛ در نتیجه دستگاه هضم غذا از فعالیّت ضروری و معتدل درمانده می­شود و موجب بروز بیماری‌های خطرناک­ می­گردد و همانند ماشینی می­ماند که قدرت پنج‌تن بار را دارد، ولی ده تن آن را بار کنند؛ در این ­صورت ناگفته پیداست که سرنوشت آن، واژگونی و یا از کار افتادگی دستگاه­های آن خواهد بود.
 

دانشمند غربی مشهور «کلادستون» عقیده داشت، خداوند سی‌ و دو دندان (و به بعضی ۲۸ دندان) داده تا ۳۲ (یا ۲۸) بار غذا را بجوند. اگر غذا کاملاً جویده نشود، اعمال معده به نتیجه نمی‌رسد و توانایی گوارش آن را به صورتی که وارد روده کند ندارد؛ در نتیجه اختلالات معده و پیچش روده و دل‌دردهای شدید، پدید آمده و گاهی موجب عمل جراحی ‌شده و احیاناً به حیات انسان لطمه می‌زند. جویدن غذا، بهترین کمک به دستگاه گوارش است.
 

وقتی ‌که غذاها در دستگاه گوارش، مراحلی را طی کرده، و از روده کوچک گذشت، و به روده بزرگ رسید، و از آنجا آماده برای دفع شد، در آن هنگام موادّی بی‌خاصیّت و بی‌مصرف است، و اگر خدای ‌نخواسته بر اثر بعضی از بیماری‌ها، راه خروج مسدود گردد، انسان مبتلا، در پرتگاه مرگ قرار می‌گیرد.
و در روایات ما از این فضولات، «بلا» و «درد» تعبیر شده است، و دستور مذهبی است که در موقع فراغ از تخلّی این دعا خوانده شود:
«الحَمدُالله الَّذِي عَافَانِي مِنَ الْبَلَاءِ وَ أَمَاتَ عَلَى الْأَذَى:
ستایش مخصوص خدایی است که مرا از بلا نجات داد و درد را از من برطرف کرد.»[7]
با شرح این مطالب، پرواضح است که اگر هنگام خواب، قضاء حاجت نشود، حامل آن غذاها مانند کسی است که باری را به پشت خود نگه دارد، و همین زمینه را برای بیماری‌ها فراهم می‌سازد. و همچنین نگهداری ادرار در مثانه موجب زیان‌ها، ازجمله رسوبات و سنگ مثانه، و پرستات می‌گردد.

(4)
رسول اکرم(ص) فرمود:
«عَشَرَ مِمَّا عَلَّمَهُ أَبُوكُمْ إِبْرَاهِيمَ خَمسٌ فِي الرَّأْسِ وَ خَمسٌ فِي الجَسَدِ. فَاَمَّا اللَّوِاتِی فِی الرَّأسِ؛ فَالسِّواکِ، وَ المَضمَضَةِ، وَ الِاسْتِنْشَاقِ، وَ قَصِّ الشَّارِبِ وَ اِعفَاءِ اللِّحیَةِ وَ الخمسَةُ اللَّاتِی فِی الْجَسَدِ؛ فَالْخِتَانِ، وَ الاِستِحدادِ؛ وَ الِاسْتِنْجَاءِ، وَ نَتْفِ الاِبطِ، وَ قَصِّ الاَظفَارِ[8]:
ده دستور از تعلیمات حضرت ابراهیم(ع) پدر شما است که پنج دستور آن مخصوص سر انسان، و پنج دستور دیگر آن مربوط به بدن انسان می‌باشد. دستورهای که مربوط به سر انسان است: ۱. مسواک کردن ۲ - مضمضه (آب در دهان گرداندن) 3-استنشاق (آب در بینی کشیدن) ۴ - کوتاه کردن شارب و سبیل ۵ - بلند کردن ریش (داشتن ریش).
اما دستورهایی که در بدن است: 1- ختنه نمودن ۲ - تراشیدن موی بدن ۳ - زدودن كثافات از بدن ۴- موی زیر بغل را تراشیدن ۵ - گرفتن ناخن‌ها.»
 

نظافت و پاکیزگی اولین شرط بهداشت عمومی است. امروز مراکز بهداشتی، برای پیشگیری از بیماری‌ها، فوق‌العاده سفارش به نظافت می‌کنند.
آیین مبارک اسلام برخلاف پندار بیگانگان، درباره نظافت، آخرین توصیّه خود را نموده است. تا حدّی که پاکیزگی را از شرایط ایمان قرار داده است. آنجا که پیامبر(ص) می‌فرماید: «النَّظَافَةُ مِنَ الْإِيمَانِ»[9] اسلام برای مراعات بهداشت، گاهی آشامیدن آب را از ناحیه شکستگی ظرف و طرف دسته آن، نهی می‌کند، و زمانی از انداختن آب دهان در آب جاری آشامیدنی، و نیز از آشامیدن آب، همانند حیوانات منع نموده، و شستشوی دست و وضو گرفتن قبل از غذا خوردن (هنگام جنابت) را توصیّه اکید می‌نماید و ...
 اسلام به قدری به پاکیزگی اهمیّت می‌دهد که به فرموده حضرت علی(ع):
«نِعْمَ الْبَيْتُ ­الْحَمَّامُ تُذَكَّرُ فِيهِ النَّارُ وَ يَذْهَبُ بِالدَّرَنِ:
حمّام جای خوبی است، زیرا انسان را به یاد آتش جهنّم انداخته، و از طرف دیگر چرک و کثافت را از بدن می‌زداید.»[10]
مثلاً مسواک کردن، یکی از دستورهای اکید بهداشت عمومی روز است، که با تبلیغات و ساختن انواع خمیردندان‌ها و اقسام مسواک­های فوق‌العاده آن را توصیّه می‌کنند پیامبر اسلام(ص) می­فرماید:
«مَا زَالَ جَبْرَئِيلُ يُوصِينِي بِالسِّوَاكِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَجْعَلُهُ فَرِيضَةً:
همیشه جبریل مرا به مسواک نمودن سفارش نمود که گمان بردم خداوند آن را واجب کرده است.»[11]
در حدیث مورد بحث، خاطرنشان شده است که مراعات نظافت، نه‌تنها مخصوص دین اسلام است بلکه ادیان گذشته و تعلیمات پیامبران پیشین از جمله حضرت ابراهیم خلیل(ع) نیز درباره پاکیزگی، دستوراتی داده‌اند.
مسواک کردن، مضمضه (آب در دهان ریختن) استنشاق (آب در بینی کردن) کوتاه کردن شارب (آبخوره)، داشتن ریش و محاسن، ختنه نمودن و موی «عانه» (زیر شکم) را تراشیدن آلودگی را از بدن دور کردن، موی زیر بغل را تراشیدن و گرفتن ناخن‌ها هر یک در حال خود مهم‌ترین برنامه‌های بهداشتی است که اسلام به رعایت آن دستور می‌دهد، و ما برای مراعات اختصار، از شرح و توضیح آن‌ها خودداری می‌کنیم.

 

[1]. تهذیب شیخ طوسی، ص ۵۸.

[2]. نهج‌البلاغه، حکمت ۳۷۴.

[3]. فروع کافی، ج ۵، ص ۵۶.

[4]. سوره مائده، آیه ۲.

[5]. المحجة البيضاء، ج ۳، ص ۳۱۹

[6]. خصال صدوق، و المواعظ العددیه، باب الاربعه.

[7]. عروة الوثقی، احكام التخلى، ص ۵۰.

[8]. المواعظ العددیه، ص ۲۲۳

[9]. بحار، ج 62، ص 291.

[10]. وسائل الشيعه ج ۱، ص ۶۹.

[11]. وسائل الشيعه ج ۱، ص ۶۹

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت