راز نامگذاری امام صادق(ع)

پدر بزرگوار امام صادق(ع)، حضرت باقر(ع) بود، که شرح زندگی‌اش در شماره‌ی قبل گذشت.
مادر بزرگوار صادق(ع)، بانوی ارجمند، به نام فاطمه که به «اُمّ فَروه» شهرت داشت.
اُمُّ فروه دختر قاسم بن محمّد بن ابی بکر است. قاسم با امام سجّاد(ع) پسر خاله بودند و از فقهای برجسته شیعه و از اصحاب مورد اطمینان امام سجّاد(ع) به شمار می‌آمد. امام صادق(ع) او را از اصحاب موثّق امام سجّاد(ع) یاد کرد.
سیره نویسان اهل تسنّن او را به عنوان یکی از سادات تابعین و یکی از فقهای هفتگانه در عصر امام سجّاد(ع) دانسته‌اند که در سنه 101 یا 102 یا 108 یا 112 هجری، در مدینه و در سن 72 سالگی درگذشت.1
روزی در محضر حضرت رضا(ع)، از مذهب قاسم بن محمّد بن ابی بکر و سعد بن مسیّب (که هر دو از فقهای برجسته عصر خود بودند) سخنی به میان آمد. آن حضرت فرمود:
«کانَا عَلَی هذَا الْاَمْرِ:
این دو نفر شیعه بودند.»2
اُمّ فروه مادر امام صادق(ع)، دختر قاسم بن محمّد بن ابی بکر بود. در شأن و مقام او، همین قدر کافی است که امام صادق(ع) فرمود:
«وَ کانَتْ اُمَّی مِمَّنْ آمَنَتْ وَ اتَّقَتْ وَ اَحْسَنَتْ وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ:
مادرم بانویی با ایمان، با تقوا و نیکوکار بود و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
سپس افزود: «مادرم نقل کرد که پدرم (امام باقر) به او فرمود: اُمّ فَرْوَه! من در هر شبانه روز هزار بار از درگاه خدا برای شیعیانم طلب آمرزش می‌کنم، زیرا ما با آگاهی و یقین بر این که مصائبی که بر ما وارد می‌شود، خدا آن را مشاهده می‌کند، صبر می‌کنیم؛ ولی شیعیان ما با این که چنین علم و یقینی ندارند، صبر می‌کنند.»1
محدّث خبیر، مسعودی در مروج الذّهب روایت می‌کند که: «اُمّ فروه از همه‌ی بانوان عصرش باتقواتر بوده است.»
او علاوه بر تقوا، به قدری دارای مقام ارجمند بوده که پسرش امام صادق(ع) را با عنوان «اِبْنُ الْمُکَرَّمَه» (پسر مادر ارجمند) یاد می‌کردند.2
از گفتنی‌ها این که: در یکی از روزها، اُمّ فروه در کنار کعبه به طواف خانه‌ی خدا، اشتغال داشت، کنار حَجَرالاسود آمد و با دست چپ آن را مسح کرد، یکی از حاضران (که ظاهراً از فقهای اهل تسنّن بود) به او گفت: «ای کنیز خدا، در انجام چگونگی سنّت، خطا کردی.» (از این رو که با دست چپ، حجرالاسود را مسح نمودی).
اُمّ فروه به او چنین پاسخ داد:
«اِنّا لَاَغْنِیاءٌ مِنْ عِلْمِکَ:
ما از علم تو بی‌نیاز هستیم.»[1]
عالم خبیر؛ محدّث قمی، پس از نقل این عبارت می‌گوید: «ظاهراً اعتراض کننده از فقهای اهل تسنّن بود، چگونه اُمّ فروه از علم و فقه آنها بی‌نیاز نباشد، با این که شوهرش امام باقر(ع) و پدر شوهرش امام سجّاد(ع)، و فرزندش امام صادق(ع) چشمه‌ی جوشان علم و معدن حکمت بودند، و پدر خودش (قاسم) از فقهای بزرگ و مورد اطمینان از شاگردان امام سجّاد(ع) بوده است.»[2]
 

از گفتنی‌های جالب این که؛ امام صادق(ع) قبل از امامت در همان دوران نوجوانی و جوانی، شباهت کامل به پدرش حضرت باقرالعلوم(ع) داشت، او آیینه‌ی تمام نمای پدر بود، چهره‌ای همچون چهره‌ی رعنای پدر، و خُلق و خویی همچون خُلق و خوی زیبای او را داشت، و سیمایش در همان وقت نمایانگر آن بود که جانشین پدر خواهد شد، و چون پدر شایسته‌ی مقام امامت است، از این رو سَدیر صَیْرَفی یکی از شاگردان امام باقر(ع) می‌گوید: در محضر امام باقر(ع) بودم، فرمود: یکی از سعادت‌های انسان آن است که فرزندی داشته باشد، و آن فرزند از نظر ظاهر و باطن و جمال و کمال، شبه پدر بوده، و چهره‌ی ظاهر و باطن پدر در وجود آن پسر مشاهده گردد.
«وَ اِنَّی لَاَعْرِفُ مِنْ اِبْنِی هدا شِبْهَ خَلْقِی وَ خُلْقِی وَ شَمائِلی:
من شباهت از نظر خلقت و اخلاق و شمایل خودم را از این پسرم (امام صادق) می‌شناسم و درک می‌کنم.»[3]
 

امام سجّاد(ع) روایت می‌کند که رسول اکرم (ص) فرمود: «هنگامی که پسرم جعفر بن محمّد... متولّد شد، نام او را «صادق» بگذارید چرا که به زودی از نوه‌های او شخصی به نام جعفر، ظهور می‌کند و به دروغ ادّعای امامت می‌کند، از این رو نام او جعفر کذّاب است. (منظور از جعفر کذّاب، یکی از فرزندان امام هادی(ع) است که به دروغ ادّعای امامت کرد، و با طاغوتیان همکاری می‌نمود.)
ابوخالد کابلی می‌گوید: «به امام سجّاد(ع) عرض کردم، امام بعد از شما کیست؟» فرمود پسرم محمّد (باقر) است که علم را می‌شکافد، و بعد از او جعفر است که نامش در آسمان، «صادق» می‌باشد.»
عرض کردم: چرا تنها نام او صادق (راستگو) است با این که همه‌ی شما صادق (راستگو) هستید؟
فرمود: پدرم، از پدرش نقل کرد که رسول خدا (ص) فرمود: «هنگامی که پسرم جعفر بن محمّد... متولّد شد، نام او را صادق بگذارید، زیرا نام پنجمین فرزند (نوه) او (پسر امام هادی) جعفر است، که به دروغ ادّعای امامت می‌کند، از این رو در نزد خداوند، به نام کذّاب است...»1
بنابراین از آنجا که امام صادق(ع) هم‌نام فرزند ناخلف امام هادی(ع) جعفر است، برای این که بین این دو نفر بر اثر تشابه اسمی، اشتباهی رخ ندهد، امام ششم به عنوان جعفر صادق، نامیده شد، و این نام را رسول خدا (ص) برای او انتخاب کرد و این انتخاب پیام آور آن است که امام صادق(ع) در گفتار و رفتار و همه‌ی شیوه‌های زندگی راستگو و درستکار است.
* * *
نام اصلی امام صادق(ع) «جعفر» است، واژه‌ی جعفر معانی متعدّد دارد، یکی از آن معانی، نام نهری است در بهشت، از این رو امام باقر نام او را جعفر نهاد چرا که در وجود پر برکت او همچو آب زلال نهر بهشت، حیاتبخش و پر ثمر است.
روزی امام باقر(ع) به «ضَرِیْس کِنانی» فرمود: «چرا پدرت نام تو را ضَریس نهاده؟ (با این که ضریس به معنی گرسنه، یا چاه سنگ چین و یا مهره‌های پشت است).
او گفت: «پدرم مرا چنین نامید چنان که پدرت تو را جعفر نامیده.»
امام صادق(ع) فرمود: «پدرت از روی نادانی نامت را ضریس نامید، زیرا ضریس نام یکی از پسران ابلیس است، ولی پدر من از روی آگاهی نام مرا جعفر نامید، زیرا جعفر نام نهری از نهرهای بهشت است...»[4]
به این ترتیب، امام صادق(ع) توصیه فرمود که برای نام فرزندان، نام نیک و معنی‌دار انتخاب کنید.
 

گرچه امام باقر(ع) فرزندان متعدّدی داشت، ولی هیچ کدام در فضایل و کمالات همچون امام صادق(ع) نبودند، او دست راست پدر بود و همواره به عنوان یار راستین و گره گشای در کنار پدر دیده می‌شد و در فراز و نشیب‌ها به ویژه تربیت شاگرد و نهضت فرهنگی و مبارزه با طاغوتیان، دستیار و پشتیبان محکم و استواری برای پدر بود، و بسیاری از کارهای پدر را بر عهده داشت.
او برای پدر همچون حضرت اسماعیل برای پدرش ابراهیم خلیل(ع) بود، که ابراهیم در شأن اسماعیل گفت:
«نِعْمَ الْعَوْنُ اَنْتَ عَلَی اَمْرِ اللهِ:
تو در انجام فرمان خدا بنده‌ی نیکویی هستی.»1
بر همین اساس، امام باقر(ع) به یاران می‌فرمود:
«اِذا افْتَقَدْتُمُونِی فَاقْتَدُوا بِهذا، فَهُوَ الْاِمامُ وَ الْخَلِیفهُ بَعْدِی:
هنگامی که مرا نیافتند به این شخص (اشاره به امام صادق) اقتدا کنید، که او امام و جانشین من، بعد از من است.»2
ابوالصّباح کنانی می‌گوید: روزی امام باقر(ع) به پسرش امام صادق(ع) نگاه کرد و فرمود: «این پسر را می‌بینی، این از کسانی است که خداوند درباره‌ی آنها فرموده است:
«وَ نُرِیُد اَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذنَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ:
ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم.» (قصص- 5)1
با توّجه به این که این آیه در قرآن، نوید پیروزی حضرت موسی(ع) بر طاغوت عصرش فرعون است، تطبیق این آیه به امام صادق(ع) بیانگر آن است که روش، شیوه و نهضت امام صادق(ع) همچون روش و نهضت موسی(ع)، انقلابی است و در راستای نجات و رهایی مستضعفان از زیر یوغ مستکبران و طاغوتیان است.
 

1- نام مادر امام صادق(ع) را بیان کنید؟
2- راز نامگذاری امام ششم، به صادق و جعفر را شرح دهید؟
3- تطبیق آیه «وَ نُرِیُد اَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذنَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ» (قصص- 5) به امام صادق(ع) بیانگر چیست؟

 

1. اعیان الشّیعه، ج8، ص446- طبقات ابن سعد، ج5، ص139- تنقیح المقال، ج2، ص23 (واژه ی قاسم)- اصول کافی، ج1، ص472.

2. تنفیح المقال، ج2، ص23.

1. اصول کافی، ج1، ص472.

2. ریاحین الشّریعه، ج 3، ص17.

[1]. اعیان الشیعه، ط ارشاد، ج1، ص659.

[2]. منتهی الآمال، ج2، ص81.

[3]. اصول کافی، ج1، ص306.

1. بحار، ج47، ص8 و9.

.[4] همان مدرک، ص36.

1. تفسیر ابوالفتح رازی، ج9، ص324.

2. کفایه الاثر، ص321- بحار، ج47، ص15.

1. ارشاد مفید، ص289- اصول کافی، ج1، ص306.