نحوه محاسبه خمس

 

* پرسش ۶. راه محاسبه خمس را ذکر نمایید.
کشاورزان، کارمندان، کارگران، کاسب‌ها و هر کس که درآمد کسب دارد، واجب است برای خود حساب سال خمسی داشته باشند و جهت محاسبه خمس، به صورت زیر عمل کنند:
هنگامی که از دریافت اولین درآمد[1] یک سال گذشت، آن روز وقت حساب سال است. هر چه از مؤونه که مورد استفاده قرار می‌گیرد و عین آن از بین می‌رود مانند خوراکی‌ها، موادهای شوینده، وسایل تحصیلی (دفتر، خودکار و... و غیر آنها) چنانچه تا آخر سال خمسی زیاد بیاید و در بازار ارزشی داشته باشد، باید خمس (یک پنجم) آن را با قیمت روز بپردازند و چیزهایی از مؤونه که مورد نیاز انسان است و با استفاده عین آن از بین نمی‌رود (مانند وسایل زندگی مثل فرش، یخچال و...، وسیله نقلیه و...) هر چند سال هم بر آنها بگذرد، خمس به آنها تعلق نمی‌گیرد.[2]
مثال: کارمندی پایان خرداد سال 80، اولین حقوق خود را دریافت می‌کند، حساب سال او پایان خرداد سال 81 است. در این تاریخ 10 کیلو برنج، 5 کیلو لپه، پنج عدد تاید و مبلغ 50 هزار تومان زیاد آمده است. او می‌تواند یک پنجم هر یک از اجناس بالا را جدا کرده و بابت خمس بپردازد و جایز است قیمت آن را به روز حساب نموده و یک پنجم آن را به صورت پول نقد بدهد.
تبصره 1. کسی که شغل ندارد، اگر اتفاقاً معامله‌ای کند و سودی ببرد- بعد از آن که یک سال از وقتی که فایده برده، بگذرد- باید خمس مقداری را که از خرج سالش زیاد آمده بدهد.[3]
تبصره 2. درباره خمس بعضی از درآمدها (مانند: حقوق خانواده شهداء، هدیه، جایزه بانکی و...) میان مراجع تقلید اختلاف نظر است که در خمس هدیه به آنها پرداخته شد.
تبصره 3. شخص می‌تواند در بین سال نیز هر وقت حقوقی به دستش آمد خمس آن را بدهد و لازم نیست یک سال صبر کند.
 
* پرسش ۷. آیا شخص می‌تواند خمس اموال را محاسبه کند و سپس آنچه را بر او واجب است به مرجع تقلید یا نمایندگان او بدهد؟
همه مراجع: آری، اشکال ندارد؛ ولی تا پیش از ادای خمس نمی‌تواند در اموال تصرف کند.[4]
 
* پرسش ۸. کسی که درآمد کسب دارد؛ ولی تا به حال خمس نمی‌داده و اکنون می‌خواهد خودش محاسبه کند و خمس اموال خود را بپردازد؛ باید به چه شکل عمل نماید؟
همه مراجع: اگر از درآمد خود، چیزی را که به آن احتیاج ندارد، خریده و یک سال از خرید آن گذشته باشد؛ باید خمس آن را بدهد. اما اگر اثاث خانه و چیزهای دیگری که به آنها نیاز دارد، مطابق شأن خود خریده، در این صورت چنانچه بداند آنها را در بین سالی خریده که در آن سال فایده برده است؛ لازم نیست خمس آن را بدهد و اگر نداند که در بین سال یا بعد از تمام شدن سال بوده، بنا بر احتیاط واجب، باید با حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) یا نماینده‌ی او مصالحه کند. بدین صورت که تمام اموال مشکوک خود را محاسبه و حاکم شرع بدهی او را جهت خمس به مقداری تخمین می‌زند و با او مصالحه می‌کند و با پرداخت آن تمام اموالش پاک می‌شود.[5]
تبصره 1. باید توجّه داشت آیة‌الله صافی و آیة‌الله نوری در جهت مصالحه با حاکم شرع، قائل به احتیاط مستحبی شده اند و آیة‌الله خامنه‌ای فتوا به وجوب داده‌اند.
تبصره 2. برخی مراجع معتقدند؛ منافعی مانند هدیه، جایزه و... حکم درآمد کسب را دارد. (ر.ک: «هدیه» )
تبصره 3. در این که مبدأ سال خمسی چه روزی است و از چه تاریخی باید یک سال را محاسبه کرد، میان مراجع اختلاف نظر است.[6]
 

* پرسش 9. کسانی که حقوق ثابت دارند (مانند کارمند، کارگر و...) و از پول خمس داده هزینه‌های زندگی خود را تأمین کرده‌اند؛ آیا می‌توانند این مقدار از مؤونه را از حقوق دریافتی ماه‌های بعد کسر کنند؟ و در نتیجه سر سال خمس زاید را بپردازند؟ به عنوان مثال صد هزار تومان پول مخمس دارند و آن را در زندگی خرج می‌کنند و در کنار آن صد و بیست هزار تومان حقوق نیز دریافت می‌نمایند؛ آیا جایز است سر سال خمسی تنها خمس بیست هزار تومان را بپردازند؟
آیات عظام امام، خامنه‌ای، صافی  و مکارم: خیر، نمی‌توانند این مخارج را از آن حقوق کم کنند و باید در فرض مذکور، خمس صد و بیست هزار تومان را بپردازند.[7]
آیات عظام بهجت، سیستانی، فاضل و نوری: آری می‌توانند این مخارج را از آن حقوق کم کنند و در فرض مذکور، جایز است تنها خمس بیست هزار تومان را بپردازند.[8]
آیات عظام تبریزی و وحید: اگر پیش از خرج کردن پول مخمس، حقوق خود را دریافت کند و سپس از آن پول (پول خمس) خرج نماید؛ می‌تواند آن مخارج را از حقوق دریافتی کم کند؛ ولی اگر از پول مخمس در هزینه‌های زندگی خرج و سپس حقوق خود را دریافت کند، نمی‌تواند این مخارج را از آن حقوق کم نماید.[9]
 

* پرسش 10. کسی که هر سال، خمس پولش را داده است؛ آیا می‌تواند آن را پس‌انداز کند و برای مخارج زندگی از درآمد سال آینده هزینه نماید؟
همه مراجع: آری جایز است.[10]
 
* پرسش 11. شخصی سر سال خمسی، مقداری مواد غذایی (مثلاً20 کیلو برنج، 3 قوطی روغن و یک قوطی چای) اضافه آورده و خمس آن را پرداخته است. سپس آنها را در طول سال مصرف می‌کند و دوباره مقداری مواد غذایی (مثلاً50 کیلو برنج، 5 قوطی روغن و3 قوطی چای) خریداری می‌کند و اندکی از آن را به مصرف می‌رساند. حال اگر سر سال خمسی30 کیلو برنج، 4 قوطی روغن و2 قوطی چای باقی بماند، چه مقدار باید خمس بدهد؟ آیا به تمامی مواد غذایی باقی‌مانده خمس تعلق می‌گیرد؟ یا آن که می‌تواند مواد غذایی اوّل سال گذشته را - که مخمس بود- از آن کسر نماید و در نتیجه تنها خمس ده کیلو برنج، یک قوطی روغن و یک قوطی چای را بپردازد؟
آیات عظام امام، تبریزی، خامنه‌ای، صافی و مکارم: باید خمس هر مقدار از مواد غذایی سال جاری را - که تا سر سال زیاد آمده- بپردازد و نمی‌تواند مواد غذایی مخمس را از آن کم کند. بنابراین در فرض مذکور، باید خمس30 کیلو برنج، 4 قوطی روغن و2 قوطی چای را بپردازد.[11]
آیات عظام بهجت، سیستانی، فاضل و نوری: می‌تواند مواد غذایی مخمس را از آن کم کند و در نتیجه در فرض مذکور جایز است تنها خمس ده کیلو برنج، یک قوطی روغن و یک قوطی چای را بپردازد.[12]

 

[1] - البته در آغاز سال خمسی میان مراجع اختلاف نظر است. (ر.ک: زمان سال خمسی).

[2] - العروة الوثقی، ج2، باب الخمس، م67.

[3] - توضیح المسائل مراجع، م1765؛ نوری، توضیح المسائل، م1761؛ وحید، توضیح المسائل، م1773.

[4] - العروة الوثقی، ج2، (کتاب الخمس)، م75.

[5] - توضیح المسائل مراجع، م1797؛ وحید، توضیح المسائل، م1806؛ نوری، توضیح المسائل، م1793؛ خامنه­ای، اجوبه، س934 و927.

[6] - ر.ک: (مبدأ سال خمسی)

[7] - امام، استفتائات، ج1، خمس، س202 و143؛ خامنه­ای، اجوبه، س1025 و10207؛ صافی، جامع الاحکام، ج2، س613؛ مکارم، توضیح المسائل، م1504.

[8] - فاضل جامع المسائل، ج1، س789 و ج2، س487؛ نوری، استفتائات، ج1، س295 و ج2، س314؛ دفتر: سیستانی و بهجت.

[9] - تبریزی، صراط النجاه، ج1، س507 و 407 ؛ دفتر: وحید.

[10] - العروه الوثقی، ج2، (کتاب الخمس)، م64.

[11] - امام، استفتائات، ج1، خمس، س202 و 143؛ خامنه­ای، اجوبه، س1025 و1027؛ صافی، جامع الاحکام، ج2، س613؛ مکارم، توضیح المسائل، م1504؛ تبریزی، صراط النجاه، ج1، س507  و407؛ دفتر: وحید.

[12] - فاضل، جامع المسائل؛ ج2، س486 و487 و ج1، س789؛ نوری، استفتائات، ج1، س295 و ج2، س314؛ دفتر: سیستانی و بهجت.