تواضع در روایات

در مدح تواضع و آثار و ثمرات غیرقابل وصف آن روایات فراوانی در مجامع حدیثی ما وجود دارد که بررسی آن ها مجال وسیع و مستقّلی را اقتضا می کند، ولی برای آن که از دریای جملات نورانی و معارف الهی اهل بیت علیهم السّلام بی بهره نمانیم، به بیان برخی از این روایات پرداخته و در پایان به خلاصه و چکیده ای از معارف حدیثیِ تواضع اشاره می کنیم.

پیش از این بیان شد که تواضع راهی است برای حفظ و تقویت رفعت مقام و عزّت در میان مردم. یکی از دلایل این مدّعی روایتی است از وجود مقدّس رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمودند:

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: سه چيز است كه خداوند متعال در برابر آن، جز خير نمى‏ دهد:

۱. تواضع: خداوند سبحان در برابرش مقام انسان را رفيع مى ‏گرداند.

۲. فروتنى: خداوند منّان در برابرش عزّت نفس عطا مى ‏كند.

۳. دست كشيدن از محرّمات: ذات اقدس الهى در برابرش، غنا و بى نيازى مى دهد.[1]

 

 

تواضع نعمتی از جانب خداست که توفیق آن روزی هر کسی نمی شود، تنها مؤمنین هستند که با لطف و عنایت حق تعالی از زلال فروتنی و تواضع سیراب شده و بدین وسیله راه را برای کمال نفس و پرواز جان در آسمان بندگی حق تعالی می گشایند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره فرموده اند:

ای اباذر! چهار چیز است که کسی جز مؤمن به آن نمی رسد: سکوت و آن اوّلین درجه ی عبادت است، و تواضع برای خدای سبحان، و یاد خدای تعالی در هر حالی و کم چیزی یعنی کمی مال و دارائی.[2] البته کمی مال و دارائی اختصاصی به مؤمنین ندارد، بلکه گاهی از کفّار و مشرکین نیز کسانی پیدا می شوند که در فقر و کمی مال به سر می برند. شاید مراد از این حدیث اجتماع این چهار صفت با هم در وجود انسان مؤمن باشد، به این معنا که تنها مؤمن است که به سبب نور ایمان، با وجود فقر و کمی مال دنیا (در تنگدستی و سختی) لب به ناشکری و کلمات غیرسودمند باز نکرده و از تواضع در برابر حق تعالی و ذکر و یاد او غفلت نمی ورزد.

 

 

برخی از اعمال ریشه در تواضع دارد، یعنی صدور بعضی از افعال از برخی از مردم، نشانه و علامتی بر وجود ملکه تواضع در صاحب آن اعمال می باشد. بعضی از این افعال در روایات یاد شده است، به عنوان نمونه از امام صادق علیه السّلام روایت است که فرمودند:

از تواضع است كه در نشستن، به پائين مجلس راضى باشى و هر كه را ملاقات کردی سلام كنى و مجادله را ترك كنى اگر چه حق با تو باشد، و دوست نداشته باشى كه تو را به تقوى بستايند.[3] همچنین فرمودند:

از تواضع است كه مرد در جايى بنشيند كه پائين ‏تر از مقام و شرف او باشد.[4] امام رضا علیه السّلام می فرمایند:

تواضع آن است که به مردم چیزی بدهی که دوست داری همان را به تو بدهند.[5] این ها تعدادی از نشانه های تواضع در وجود انسان است که دانستنش کمک می کند تا اشخاص خود را محک بزنند که آیا از ملکه ی با ارزش تواضع برخوردارند یا نه، و یا این که تا چه اندازه آراسته ی به این صفت می باشند. همچنین می توان با این نشانه ها تا حدودی افراد دیگر را آزمود و فهمید که متواضع هستند یا خیر. اهمیّت این امر وقتی روشن می شود که بخواهید شخصی را به عنوان همسر آینده ی خود انتخاب کنید و یا در مسیر تقوا و بندگی خدا، به دنبال دوستی هستید که شما را در این راه یار و همراه باشد.

 

 

این سؤال برای بسیاری مطرح می شود که چگونه در درون خود خاشع و خاضع بوده و در برابر دیگران بدون این که تظاهر به تواضع داشته باشیم، حقیقتاً فروتن باشیم؟ در حدیثی از رسول گرامی اسلام حضرت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله، شیوه و طریق تواضعِ حقیقی به خوبی نشان داده شده است، آن بزرگوار می فرمایند:

خدای عزّ و جلّ به سبب چیزی با فضیلت تر از عقل عبادت نشده است و مؤمن عاقل نیست مگر این که ده خصلت در او جمع شود: ... دهم و چیست خصلت دهم؟! (کنایه از اهمّیّت دهمین خصلت) هیچ کس را نبیند مگر آن که بگوید او از من بهتر و با تقواتر است. همانا مردم فقط دو دسته اند: دسته ای از مردم از آن مؤمن، بهتر و باتقواترند و گروهی دیگر از او پائین تر هستند. پس زمانی که مؤمن کسی را می بیند که از او بهتر و باتقواتر است در مقابلش تواضع می کند تا به او ملحق شود و هرگاه با کسی که از او پائین تر است ملاقات کند می گوید: امید است که خیر و خوبی این شخص در باطن و پوشیده باشد و این شرّ اوست که ظاهر گردیده و امید است که عاقبتش ختم به خیر شود. پس زمانی که این کار را کرد بزرگواریش بالا می رود و آقای اهل زمان خود می شود.[6]
آری، با راهنمایی حکیمانه ای که پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله ارائه داده اند، راهی برای کوچک پنداشتن دیگران و بزرگ تر و بهتر دیدن خود وجود نخواهد داشت و همین نگاه ما را در کسب تواضع و نهادینه کردن آن در وجودمان یاری می رساند.

 

 

با تکیه بر احادیث، ثمراتی را به طور خلاصه و گزیده می توان برای تواضع نام برد که برای دست یابی به این احادیث و بیشتر از آن می توان به باب تواضع در کتب حدیثی شیعه مراجعه نمود. این ثمرات از این قرارند:

1- متواضعان، نزدیک ترین افراد به خدای متعال هستند

2- تواضع اساس شرافت است و باعث بزرگی صاحب آن می شود

3- موجب ترفیع درجه ی بنده به درگاه خدا می  گردد

4- باعث می گردد که صاحب آن عزّت نفس پیدا کند

5- برتر از بسیاری از عبادت هاست

6- عامل تمایز بنده از میان بندگان و اعطای مقامات خاص از ناحیه ی خداوند کریم می باشد

7- موجب جلب توفیقات الهی است

8- نشانه ی عقل و خرد است

9- صاحب آن مورد دعای ملائکه قرار می گیرد

10- نشانه ی ایمان است چراکه طبق فرموده ی رسول اکرم صلّی الله علیه و آله جز مؤمن به تواضع دست پیدا نمی کند

11- تواضع نعمتی است که مورد حسادت واقع نمی شود

12- ائمّه اطهار علیهم السّلام سفارش به همنشینی با کسی کرده اند که مجالست با او منجر به تواضع گردد، و ... .

 

همان طور که تواضع دارای ثمرات زیادی است، بالطّبع تکبّر هم که ضدّ صفت تواضع است، دارای آثار سوء و تبعات فراوانی خواهد بود. اساساً برای بهتر شناختن هر موضوعی می توان از راه تحقیق در باره ی ضدّ آن موضوع به اطّلاعات وسیع تری دست یافت. از آن جایی که قبلاً ذیل عبارت «وَ لَا تَبْتَلِيَنِّي بِالْكِبْرِ/ و مرا به وسیله ی کِبْر آزمایش نکن» در دعای مکارم الاخلاق، توضیحات مفصّل و کافی در مورد صفت مذموم تکبّر داده شد، اینک به مناسبت، تنها به نقل سه روایت اکتفا نموده و به خلاصه ای از تبعات و مفاسد تکبّر از منظر روایات اشاره می کنیم:
 رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند:

«أَكْثَرُ مَنْ يَدْخُلُ النَّارَ الْمُسْتَكْبِرُونَ‏».

بیشتر کسانی که داخل آتش جهنّم می شوند، متکبّرین هستند.[7] مولای ما امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند:

«مَا اجْتُلِبَ‏ الْمَقْتُ‏ بِمِثْلِ الْكِبْرِ».

هیچ چیز به اندازه ی تکبّر، باعث جلبِ بغض و نفرت مردم نمی شود.[8] همچنین از امام باقر علیه السّلام روایت است که آن حضرت فرمودند:

«مَا دَخَلَ قَلْبَ أَحَدٍ شَيْ‏ءٌ مِنَ الْكِبْرِ إِلَّا نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلَ‏ مَا دَخَلَهُ‏ مِنْ‏ ذَلِكَ‏ قَلَّ ذَلِكَ أَوْ كَثُرَ».

به هر اندازه که انسان تکبّر کند به همان نسبت از عقلش کم می شود خواه کم باشد یا زیاد.[9]
امّا تبعات و آثار سوء تکبّر در احادیث از قرار ذیل هستند که برای اطّلاع بیشتر از آن ها و همچنین مشاهده ی روایات آن، می توانید به باب تکبّر در مجامع روایی مراجعه نمایید:
1- دورترین افراد به خداوند متعال، متکبّران هستند

2- تکبّر موجب خواری انسان می شود

3- از اخلاق و خصلت های اهل جهنّم است

4- صاحب آن قبل از حسابرسی اعمال، داخل جهنّم می شود (از آن جائی که خدای متعال عادل است و در حقّ بندگان خود اجحاف نمی کند، شاید دخول شخصِ متکبّر، پیش از حسابرسی اعمال نشان گر آن باشد که بر اثر تکبّر، آن قدر نامه ی اعمال او مفتضح شده که دیگر نیازی به حسابرسی ندارد و این اشاره به سرعت در عقوبت او نیز هست)

5- در روایات از همنشینی با کسانی که قادر نیستند انسان را از تکبّر به تواضع سوق دهند، ممانعت شده است

6- ذرّه ای کبر در وجود انسان مانع از ورود او به بهشت می شود

7- مبغوض ترین و دورترین افراد نسبت به پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله در قیامت، متکبّران هستند

8- متکبّران در جهنّم جایگاه و زندان ویژه ای به نام «بولَس» دارند

9- تکبّر موجب جلب بغض و نفرت مردم می گردد

10- به میزان تکبّر، از عقل انسان کاسته می شود، و ... .
ادامه ی مبحث تواضع را در مقاله ی بعد دنبال خواهیم کرد ان شاء الله.
ز خاک آفریدت خداوند پاک / پس ای بنده افتادگی کن چون خاک
تواضع سر رفعت افرازدت / تکبّر به خاک اندر اندازدت
به عزّت هر آن کو فروتر نشست / به خواری نیفتد ز بالا به پست
به گردن فتد سرکش و تند خوی / بلندیت باید بلندی مجوی[10]

 

1- چهار مورد از ثمرات تواضع و چهار مورد از تبعات تکبّر را نام برید؟
2- با توجّه به حدیث رسول خدا صلّی الله علیه و آله، چگونه می توانیم خود را برتر از دیگران نبینیم؟

 

[1] مشكاة الأنوار في غرر الأخبار ص 224.
[2] مكارم الأخلاق ص 469.
[3] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 122.
[4] همان ص 123.
[5] همان ص 124.
[6] الخصال ج ‏2 ص 433.
[7] الأمالی (للطوسی) ص 538.
[8] تصنيف غرر الحكم و درر الكلم ص 310.
[9] كشف الغمة في معرفة الأئمة (ط - القديمة) ج ‏2 ص 132.
[10] معراج السّعاده ص 296.