مفهوم تولّی و تبرّی

تولی و تبری دو فرع از فروع دین اسلام هستند که در قرآن و روایات تاکید فراوانی بر آنها شده است و از آنها به عنوان اصل دین یاد شده است و از آثار و برکات آن دو به وفور سخن گفته است. در نوشتار حاضر به بررسی معنای تولی و تبری پرداخته و اهمیت آن دو را از نظر شما می گذرانیم.
 

از ماده ( و ل ی) از باب تفعّل به معنى دوست اخذ كردن و سرپرست می ­آيد. «­كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ‏ تَوَلَّاهُ‏ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ‏»­[1]­ بر شيطان حتمى است هر كه او را دوست بدارد گمراه مي ­كند: «وَ مَنْ‏ يَتَوَلَّهُمْ‏ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ‏»[2] هر كه از شما آنها را دوست اخذ كند از آنهاست.[3] و به معنای ملازم شدن[4] و به معنای نزدیک شدن و به دنبال او شدن [5] استعمال می ­شود که راغب در مفرادت خود در توضیح این معنا می ­گوید: قرار گرفتن چيزى در كنار چيز ديگر است به نحوى كه فاصله ‏­­اى در كار نباشد؛ يعنى اگر دو چيز آنچنان به هم متّصل باشند كه هيچ چيز ديگر در ميان آنها نباشد، مادّه «ولى» استعمال مى ‏شود.[6]
 

اصل‏ بُرْء و بَرَاء و تَبَرِّي‏- ناراحت شدن از چيزى است كه مجاورت، و هميارى با آن ناپسند و مكروه و گلوگير است، و لذا مى ‏گويند: برَأْتُ‏ من المرض- از بیماری بیزارم -بَرَأْتُ‏ من فلان-  از فلان شخص  بیزار هستم، خوشم نمی ­آید در آيات زير افعال مختلف آن در معنى بيزارى و إنزجار و تنفّر بكار رفته ­است، خداى عزّ و جلّ می فرمايد:
· (بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ‏- 1/ توبه) اعلان بیزای از جانب خدا و رسول خدا.
· (أَنَّ اللَّهَ بَرِي‏ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ‏- 3/ توبه) قطعا خداوند و رسولش از مشرکین بیزار هستند.
· (أَنْتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِي‏ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ‏- 41/ يونس) شما از آنچه من انجام می ­دهم بیزار هستید و من از آنچه شما انجام می ­دهید بیزار هستم.
·  (إِنَّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‏- 4/ ممتحنه) ما از شما و از آنچه غیر از خدا عبادت می ­کنید بیزار هستیم.
آنچه باید به آن توجه داشت این است که کلمه باری که از اسماء و صفات  خداوند است، از ماده (­ب ر ئ­) به معنى ايجاد كننده می باشد، که در وصف پروردگار به كار مى ‏رود و اختصاص به ذات مقدّس او دارد، مانند آيات (الْبارِئُ‏ الْمُصَوِّرُ- 24/ حشر) پدید آورنده و صورت­ بخش  و (فَتُوبُوا إِلى‏ بارِئِكُمْ‏- 54/ بقره)[7] به سوی آفریننده خود توبه کنید. بنا بر این در مورد خداوند متعال به معنای انزجار و نفرت نیست.
 

 
هركس در زندگى خود، اسوه و پيشوايى دارد كه سعى مى ­كند خود را به او نزديك سازد، و پرتوى از صفات او را در درون جان خود ببيند.
به تعبير ديگر، در درون دل انسان جايى براى اسوه ‌ها و قهرمانها است؛ و به همين دليل، تمام ملّتهاى جهان در تاريخ خود به قهرمانان واقعى، و گاه به یک تفکری متوسّل مى ­شوند، و بخشى از فرهنگ و تاريخ خود را بر اساس وجود آنها بنا مى ­كنند؛ در مجالس خود از آنها سخن مى ­گويند و آنها را مى­ ستايند؛ و سعى مى ­كنند خود را از نظر صفات و روحيّات به آنها نزديك سازند.
اضافه بر اين، اصل (همرنگ شدن با ديگران، مخصوصاً افراد پرنفوذ و با شخصيّت) يكى از اصول مسلّم روانى است. مطابق اين اصل، انسان كششى در وجود خود به سوى هماهنگى و همرنگى با ديگران (مخصوصاً با قهرمانان) احساس مى­ كند؛ و به همين علّت، به سوى اعمال و صفات آنان جذب مى ­شود. اين جذب و انجذاب، در برابر افرادى كه انسان نسبت به آنها ايمان كامل دارد، بسيار نيرومندتر و جذّاب تر است.
به همين دليل، ما در اسلام دو اصل به نام «تَوَلَّى» و «تَبَرَّى» داريم؛ يا به تعبير ديگر «حُبّ فِى اللَّهِ» و «بُغْض فِى اللَّهِ» كه هر دو در واقع اشاره به يك حقيقت است. طبق اين دو اصل ما موظّفيم دوستان خدا را دوست بداريم و دشمنان خدا را دشمن، و پيشوايان بزرگ دين يعنى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام را در همه چيز اسوه و الگوى خود قرار دهيم.
اين دستور به قدرى مهمّ است، كه در آيات قرآن به عنوان نشانه ايمان، و در روايات اسلامى به عنوان «اوْثَقُ عُرَى الْايمانِ» (محكمترين دستگيره ايمان) معرّفى شده، و تا «تولّى» و «تبرّى» نباشد، بقيّه اعمال عبادات و اطاعات، بى ­حاصل شمرده شده است، كه مدارك آن از آيات و روايات را به خواست خدا در بحثهاى آينده خواهيم ديد. اين تولّى و تبرّى يا «حبّ فى اللَّه و بغض فى اللَّه» يكى از گامهاى بسيار مهم و مؤثّر در تهذيب نفس و سير و سلوك الى اللَّه است.[8]
پس تولی به معنی دوستی و همراهی با افراد با ایمان و تبری به معنی برائت از مشرکان و انزجار از گنه کاران، از اصول اسلامی است که آیات قرآنی و روایات بر این دو اصل تاکید دارد.

 

 
· (والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض...) [9] مردان و زنان با ایمان ولی ( یار و یاور ) یکدیگرند. یکی از آیاتی که در قرآن کریم به مصداقی از مصادیق تولّی اشاره دارد همین آیه شریفه است که خداوند در آن به صراحت بیان فرموده که مومنین دوست و همراه یکدیگر هستند.
 

در شان نزول این آیه آمده است­: فردی به نام حاطب ابی بلتعه توسط زنی به نام ساره نامه ­ای مخفیانه به اهل مکه نوشت که رسول خدا ص قصد حمله به مکه را دارد آماده دفاع باشید در حالی که پیامبر نمی خواست مکیان از حمله او اطلاع یابند. آن زن نامه را لای گیسوی خود پنهان نموده و به سرعت به سوی مکه حرکت کرد. پیامبر به واسطه جبرئیل با خبر شد و آن حضرت علی ع را برای گرفتن نامه فرستاد و حضرت علی ع نامه را از او گرفت و نزد پیامبر ص آمد آن حضرت حاطب را احضار نمود و او را مورد سرزنش قرار داد و سر انجام آیه فوق نازل شد.[10]
حاطب ابی بلتعه که مورد اشاره آیه هست به جهت آنکه در مکه میان کفار بستگان و آشنایانی داشت و با این کار می ­­خواست دل مشرکین را به دست آورد تا دوستان و اقوام او در مکه در آرامش باشند. خداوند به واسطه رسول خدا­ ص او را توبیخ می کند و می ­فرماید­: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِما جاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيل‏» اى اهل ايمان, دشمنان من و دشمنان خودتان را دوستان خود مگيريد، شما با آنان اظهار دوستى مى‏ كنيد، در حالى كه آنان به طور يقين به آنچه از حق براى شما آمده كافرند، و پيامبر و شما را به خاطر ايمانتان به خدا كه پروردگار شماست [از وطن‏] بيرون مى ‏كنند، [پس آنان را دوستان خود مگيريد] اگر براى جهاد در راه من و طلب خشنوديم بيرون آمده ‏ايد [چرا] مخفيانه به آنان پيام مى ‏دهيد كه دوستشان داريد؟ در حالى كه من به آنچه پنهان مى ‏داشتيد و آنچه آشكار كرديد داناترم، و هر كس از شما با دشمنان من رابطه دوستى برقرار كند، مسلماً از راه راست منحرف شده است.[11]
 

تولّی و تبرّی یا به تعبیری حب و بغض شرط پذیرش ایمان است. امام صادق ع فرمود: لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ أَسَاسٌ وَ أَسَاسُ الْإِسْلَامِ حُبُّنَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏.[12]برای هر چیزی اساس و بنیانی است و اساس و بنیان اسلام محبت ما اهل بیت می باشد.
ابى جارود می­ گويد: به امام باقر عليه السّلام عرض كردم: يا ابن رسول اللَّه­­ ص آيا شما دوستى و دلباختگى و پيروى مرا نسبت به خود مي ­دانيد؟ فرمود: آرى، عرض كردم: من از شما پرسشى دارم كه مي­ خواهم به من پاسخ فرمایید، زيرا چشمم نابيناست و كمتر راه مي روم و نمي ­توانم هميشه به زيارت شما آيم، فرمود: حاجتت را بپرس، عرض كردم: دينى كه شما و خاندانتان خدا را با آن عبادت مي­ كنيد، به من بفرمائيد تا من هم خداى عز و جل را با آن ديندارى كنم. فرمود: اگر پيشگفتار را كوتاه آوردى، ولى پرسشى بزرگ نمودى. به خدا دين خود و دين پدرانم را كه خداى عز و جل را با آن ديندارى مي ­كنيم، به تو مي ­گويم. آن دين شهادت به وحدانيت خدا و رسالت محمد صلى اللَّه عليه و آله و اقرار به آنچه او از جانب خدا آورده و ولايت ولى ما (خانواده) و بيزارى از دشمن ما و گردن نهادن به فرمان ما و انتظار قائم ما و كوشش (در امر واجب و حلال) و پرهيزگارى (از محرمات) است.»[13]
گرچه تولّی وتبرّی جزء فروع دین شمرده شده، امّا از آن جهت که اساس دین بر حُبّ و بُغض قرار داده شده است اهمیت آن را نمی ­توان کمتر از اصول دین دانست، امام صادق ع می­ فرماید­: «کُلُّ مَنْ لَمْ یُحِبَّ عَلَی الدِّینِ وَ لَمْ یُبْغِضْ عَلی الدّینِ فَلا دینَ له» هر کسی که حُبّ و بغضش بر اساس دین نباشد، دین ندارد.[14]
 

1-   اصطلاح تولی و تبری را توضیح دهید؟
2-   ویژگی تولی وتبری را از منظر اهل بیت علیهم السلام بنویسید؟
 

 

[1]  حج 4
[2]  مائده 51
[3]  قاموس  قرآن ج7 ص 246
[4] فرهنگ ابجدی ص 274
[5]  فرهنگ ابجدی ص 997
[6] مفردات راغب ص 885
[7]  مفردات الفاظ قرآن ج1 ص 264
[8]  پیام قرآن ج 1 ص 365 – 366
[9]  توبه 71
[10] تفسیر نمونه ج 24 ص 29
[11]   ممتحنه آیه 1
[12] المحاسن ج 1 ص 150 باب 20 ح 66
[13]کافی چاپ دار الحدیث ج 3 ص 63 (...وَ اللَّهِ لَأُعْطِيَنَّكَ دِينِي وَ دِينَ آبَائِيَ الَّذِي نَدِينُ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- بِهِ، شَهَادَةَ أَنْ لَاإِلهَ إِلَّا اللَّهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَ الْإِقْرَارَ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ، وَ الْوَلَايَةَ لِوَلِيِّنَا، وَ الْبَرَاءَةَ مِنْ عَدُوِّنَا، وَ التَّسْلِيمَ لِأَمْرِنَا، وَ انْتِظَارَ قَائِمِنَا، وَ الِاجْتِهَادَ، وَ الْوَرَعَ ) ترجمه مصطفوی ج 3 ص 62
[14]کافی ج 3 ص 230 

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت