اکسیر نماز شب| ۱
نقش ارزنده و سازندهی نماز شب
هر که بخواهد به درجهی ممتازی درک معارف دینی برسد و خدا و پیامبر اعظم(ص) و امامان(ع) را بهتر بشناسد، از «نماز شب» کمک بگیرد که روح را تلطیف و تقویت میکند. آن عبادتی که روح رسول را چنان نیرو میدهد که به «مقام محمود» میرساند، طبیعی است که در مورد دیگران نیز چنین خواهد کرد. یعنی هر کسی در حدّ خودش بخواهد به درجهی عالیتری از معارف برسد باید برای «نماز شب» برخیزد. اگر میخواهید تخلّق به اخلاق فاضله پیدا کنید آن چنان که به سرحدّ تحقّق عینی برسید و نه فقط تصورّات و مفاهیمی از آنها در ذهن خویش انباشته کنید، از «نماز شب» کمک بگیرید. اگر میخواهید اشتیاق و رغبت به عبادت در شما پیدا شود و نماز و قرآن را با رغبت بخوانید و در مقام ارشاد و هدایت مردم موفّق باشید، استمداد از «نماز شب» نمایید.
یعنی «نماز شب» این آثار را دارد که انسان را در معارف دین روشنتر میکند، در تخلّق به اخلاق فاضله راهگشا میشود و حالت اشتیاق و رغبت به عبادت در انسان به وجود میآورد و آدمی را در مسیر ارشاد و هدایت مردم به سوی خدای متعال، نیرومند میسازد.
خوشا به حال آن نیکبختانی که این سعادت نصیبشان گشته و پیوسته ساعاتی از آخر هر شب بیدارند و این ندای تهدید آمیز قرآن در گوش جانشان طنینانداز است که:
«وَ أنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إذْ قُضیَ الْأمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ... ؛[1]
هشدارشان ده که روز حسرتی در پیش است؛ آن روز نگاهی به پشت سرشان میکنند و میبینند ای عجب! عمر عزیز چه با غفلت سپری گشته و چه بهرههای بزرگی از دست رفته است.»
پرخوری، یکی از موانع توفیق
در دین مقدّس اسلام دستوراتی راجع به کم خوردن دادهاند تا به دنبال خود، کمخوابی را سبب گردد و قهراً توفیق بیداری ساعت آخر شب به دست آید. از جمله فرمودهاند:
«لَیْسَ شَیءٌ اَضَرَّ بِقَلْبِ الْمُؤمِنِ مِنْ کِثْرَةِ الاَکْلِ؛
هیچ چیز برای قلب انسان مؤمن زیانبخشتر از زیاد خوردن نیست.»
«یُورِثُ قَسْوَةَ الْقَلْبِ؛
پرخوری قساوت قلب میآورد.»
معده سنگین میشود و میل به عبادت در او پیدا نمیشود.
«اَلْجُوعُ اِدامُ الْمُؤْمِنِ وَ طَعامٌ لِلْقَلبِ وَ صِحَّةٌ لِلْبَدَنِ؛
گرسنگی خورش مؤمن و خوراک قلب و موجب صحّت بدن است.»
انسان مؤمن تا گرسنه نشود، غذا نمیخورد. وقتی هم گرسنه شد، دیگر نیازی به خورش پیدا نمیکند. ماها چون واقعاً گرسنه نیستیم تا خورشی در سفره نباشد اشتها به غذا در خود نمیبینیم. آدم گرسنه، همان گرسنگی، خورش اوست. نان خالی را هم که بخورد، با لذّت میخورد امّا آدمی که گرسنه نیست، دنبال خورش میگردد تا اشتها به غذا پیدا کند و احیاناً با نوشیدن نوشابههای گازدار، اشتهای کاذب هم در خودش ایجاد میکند!
«وَ طَعامٌ لِلْقَلبِ؛[2]
گرسنگی طعام قلب است.»
و قلب را فربه میسازد و با تشبّه به ملائکه، او را به خدا نزدیک میکند آن گونه که زیاد خوردن نیز بدن را چاق و فریه میکند و آن را طعمهی لذّتبخشی برای مار و مورهای خانهی قبر مینماید.
«لا تُمیتُوا الْقُلُوبَ لِکَثْرةِ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ فَاِنَّ الْقُلُوبَ تَمُوتُ کَما تَمُوتُ الزَّرْعُ اِذا کَثُرَ عَلَیْهِ الْماءُ؛[3]
دلها را با زیاد خوردن و زیاد آشامیدن نمیرانید چه آن که دلها میمیرند، آن گونه که کشتزار با زیاد آب دیدن میمیرد.»
نشانههای مؤمن راستین
در صفحات پیشین گفته شد آیهی 78 از سورهی اسراء اشارهای دارد به اوقات فرائض یومیّه یعنی نمازهای واجب شبانهروزی از نماز صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء. نمازهای شبانهروزی ما دو قسم است: فرائض و نوافل. فرائض همان نمازهای پنجگانه است که در پنج وقت انجام میدهیم و مجموعاً 17 رکعت است، دو رکعت نماز صبح، چهار رکعت نماز ظهر، چهار رکعت نماز عصر، سه رکعت نماز مغرب و چهار رکعت نماز عشاء جمعاً میشود 17 رکعت. نوافل یعنی نمازهای مستحبّی شبانهروزی دو برابر فرائض یعنی 34 رکعت است، دو رکعت نافلهی صبح قبل از فریضه، هشت رکعت نافلهی ظهر قبل از فریضه، هشت رکعت نافلهی عصر قبل از فریضه، چهار رکعت نافلهی مغرب بعد از فریضه و دو رکعت نافلهی عشاء نشسته بعد از فریضه و بعد از نیمه شب هشت رکعت نافلهی شب، دو رکعت نافلهی شَفْع و یک رکعت نافلهی وَترْ که جمعاً میشود 34 رکعت دو برابر فرائض که 17 رکعت بود و جمع فرائض و نوافل شبانهروزی میشود 51 رکعت که در حدیث منقول از امام حسن عسکری(ع) از علامات پنجگانهی مؤمن به حساب آمده و فرمودهاند:
«عَلاماتُ الْمُؤمِنِ خَمْسٌ صلاةُ الاِحْدی وَ خَمْسِینَ وَ زِیارَةُ الاَرْبعینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ و الْجَهْرُ بِبِسمِ اللهِ الرَّحمن الرَّحیم؛[4]
علامات و نشانههای مؤمِن [شیعه] پنج چیز است: 1- پنجاه و یک رکعت نماز [در شبانهروز]. 2- زیارت [امام حسین(ع) در روز] اربعین 3- انگشتر به دست راست کردن 4- پیشانی را در سجده بر خاک نهادن 5- [در نماز] بسم اللهِ الرَّحمن الرَّحیم را بلند گفتن.
از جمله شعائر ما شیعهی امامیّه بلند گفتن «بسم الله الرَّحمن الرَّحیم» در قرائت نماز است، حتّی در نماز ظهر و عصر که اِخفات در قرائت یعنی آهسته خواندن قرائت واجب است در فقه ما بلند گفتن «بسم اللهِ الرَّحمن الرَّحیم» مستحبّ است. در مذهب مخالف ما در قرائت نماز یا «بسم اللهِ الرَّحمن الرَّحیم» را نمیگویند ویا آهسته میگویند. شعار دیگر ما این است که در سجده پیشانی را روی خاک میگذاریم و در غیر این صورت نماز را باطل میدانیم و دیگر از شعائر ما انگشتر به انگشت دست راست داشتن است و امام سیّدالشّهداء(ع) را در روز اربعین زیارت نمودن و پنجمین شعار و علامت شیعه تقیّد به خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در هر شبانهروز که گفتیم مجموعهی 17 رکعت فریضه و 34 رکعت نافله است.
وجوب نماز شب بر پیغمبر اکرم(ص)
آیه 79 سورهی اسراء مربوط به «نماز شب» است که از نوافل و نمازهای مستحبّی بسیار با فضیلت و مورد تأکید در آیات و روایات است و میفرماید:
«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ».
«هُجود» به معنای خواب است و «تهجّد» یعنی بیدار شدن از خواب و «من اللّیل» عطف به «اقم الصّلوة» در آیهی قبل است و ضمیر «بِه» نیز راجع به قرآن در همان آیه است و معنای آیه این میشود: قسمتی از شب را از خواب برخیز و بیدار باش و به نماز و تلاوت قرآن بپرداز که این یک اضافی است برای تو علاوه بر فرائض و نمازهای واجب شبانهروزی که آیهی قبل اجمالاً اشاره به اوقات آنها شده است.
برخی مفسّران جملهی «نافلةً لک» را دلیل بر این گرفتهاند که نماز شب برای شخص پیغمبر اکرم(ص) واجب بوده است و کلمه «نافله» هم در آیه به معنای اصطلاحی «مستحبّ» نیست بلکه به معنای لُغوی «اضافه» است؛ چنان که در این آیه دربارهی حضرت ابراهیم(ع) میخوانیم که خدا فرموده است:
«وَ وَهَبْنا لَهُ إسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً... ؛[5]
ما اسحاق را به او عطا کردیم و یعقوب را [هم که نوهاش میباشد] اضافه به او دادیم....»
حضرت ابراهیم آنچنان که در تفاسیر آمده است در سنّ نود سالگی از همسرش ساره که هشتاد ساله و عقیم بوده فرزنددار شده است و خدا از او تعبیر به «نافله» کرده یعنی اضافه بر فرزنددار کردن، او را نوهدار هم نمودیم. بنابراین با توجّه به این که جملهی «نافلةً لک» خطاب به پیامبر اکرم(ص) است، از آیه استفاده میشود که نماز شب برای شخص پیامبر اکرم(ص) یک فریضه و یک وظیفهی واجب اضافهی بر فرائض یومیّه است در حالی که برای دیگران نماز شب مستحبّ است و واجب نیست.
خودآزمایی
1- آثار «نماز شب» را بیان کنید.
2- علامات و نشانههای مؤمِن [شیعه] از نظر امام حسن عسگری(ع) را نام ببرید.
3- برخی مفسّران جملهی «نافلةً لک» را در آیه 79 سورهی اسراء دلیل بر چه امری گرفتهاند؟
پینوشتها
[1]- سورهی مریم، آیهی 39
[2]- مستدرک الوسائل، جلد 16، صفحهی 211.
[3]- مستدرک الوسائل، جلد 16، صفحهی 209.
[4]- بحار الانوار، جلد 82، صفحهی 75.
[5]- سورهی انبیاء، آیهی 72.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامیمسجد هدایت
آیت الله سید محمد ضیاءآبادی