اکسیر نماز شب| ۲
رسول اکرم(ص) و مقام شفاعت کبری
دوّمین جمله در آیهی شریفه اثر بسیار بزرگ نماز شب را نسبت به شخص پیامبر(ص) ارائه فرموده که: «عَسَی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛ باشد که پروردگارت تو را [در پرتو این عمل] به مقامی بس ستوده ستایش برانگیز نائل سازد.
در روایات آمده مقصود از «مقام محمود» مقام «شفاعت کبری» است یعنی عالیترین و برترین مرحلهی شفاعت در روز قیامت است که اختصاص به رسول الله الاعظم(ص) دارد. در آن مرحله است که تمام اهل محشر حتی انبیاء و اولیاء نیز احساس نیاز به شفاعت آن حضرت که اقرب الخلق الی الله[1] است در خود مینمایند.
در روایات آمده که روز قیامت آنچنان کار دشوار میشود و صحنههای هولانگیز پیش میآید که بنیآدم رو به سوی حضرت آدم(ص) که ابوالبشر و پدربزرگ آدمیان است میبرند و از او پناهندگی میطلبند آن گونه که هر فرزندی به هنگام هجوم مشکلات به پناه پدر میرود. ولی آن حضرت میگوید: امروز از من کاری ساخته نیست و آنها را به حضرت نوح(ع) که نخستین نبی از انبیاء اولوالعزم است ارجاع میدهد، آن پیامبر بزرگوار نیز اظهار ناتوانی کرده مردم را به سوی حضرت ابراهیم خلیل الرّحمان(ع) میفرستد و آن حضرت نیز خود را قادر بر این کار ندیده و آن بینوایان واماندهی در صحرای محشر رابه استشفاع[2] از حضرت موسی(ع) «کلیم الله» وا میدارد و موسی(ع) نیز ارجاع به حضرت عیسی(ع) «روح الله» میکند و آخرالامر همگی اعتراف مینمایند که امروز تنها کسی که میتواند این کار را به عهده بگیرد و از مرتبهی اعلای مقرّبیّت خود در پیشگاه حضرت ربالعالمین استفاده کرده و دست به شفاعت عموم اهل محشر بگشاید تنها شخص شخیص خاتمالانبیاء و المرسلین حضرت محمّد مصطفی(ص) میباشد و بس و لذا آن حضرت حرکت کرده روبه درب ورودی بهشت میآید؛ طبق روایت درمقابل درب بهشت میایستد و حلقهی در را میکوبد از درون، صدا میآید کیست کوبندهی در؟ جواب میدهد: محمّدم، صدا بلند میشود در را باز کنید، در باز میشود و آن حضرت داخل میشود و برای تعظیم خدایش به سجده میافتد و در سجده میماند تا صدا به گوشش میرسد:
«اِرْفَعْ رَأسَکَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ؛[3]
سر از سجده بردار و آنچه میخواهی بخواه که داده خواهی شد و از هر که میخواهی شفاعت کن که پذیرفته خواهد شد. آن حضرت سر بر میدارد و به شفاعت میپردازد. در جملهی پایانی روایت آمده که:
«فَمَا اَحَدٌ مِنَ النّاس یَومَ القِیامَة فِی جَمیعِ الاُمَمِ اَوْجَهَ مِنْ مُحَمَّدٍ؛[4]
در روز قیامت در میان تمام اهل محشر احدی آبرومندتر از محمّد نخواهد بود.»
لذا آیهی مورد بحث از این مرتبهی از وجاهت تعبیر به «مقام محمود» کرده و رسیدن به آن مرتبه را هم از آثار نماز شب آن حضرت دانسته و فرموده است:
«وَ مِنَ اللَّیْل فَتهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسَی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛[5]
از اینجا معلوم میشود که نماز شب آنچنان اثربخش و سعادتآفرین است که پیامبر اکرم(ص) را به اعلا مرتبهی تقرّب به خدا که «مقام محمود» است نائل میسازد و از این جریان میشود استنباط کرد که سیر و سلوک در منازل معنوی و طیّ مراحل تقرّب به خدا نیاز به مرکب رهوار «نماز شب» دارد.
این جمله را من به نظرم در سخنان منقول از مرحوم آخوند ملّاحسینقلی همدانی که از رجال تربیت بوده است دیدهام که فرموده است: «ما تتبّع کردهایم آن کسانی که به مقامات عالیّه از معارف دینی رسیدهاند، همه از نماز شب خوانها بودهاند، از غیر آنها سراغ نداریم».
آیهی شریفه هم که نشان میدد آن «مقام محمود» که رسول اکرم(ص) مبعوث به آن گشته است مرهون نماز شبش بوده است. آری:
«وَ مِنَ اللَّیْل فَتهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسَی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛
منتهی هر کسی به میزان اخلاص و رعایت شرایط صحّت و مقبولیّت عمل در پرتو نماز شب به مرتبهای از مراتب معنوی نائل میگردد.
ثوابهای بیشمار و ناگفتهی نماز شب
در حدیثی از امام صادق(ع) میخوانیم:
«ما مِنْ حَسَنَةٍ اِلّا وَ لَها ثَوابٌ مُبَیَّنٌ فِی القُرآنِ اِلّا صَلاة اللَّیْل فَاِنَّ اللهَ عَزَّ اسْمُه لَمْ یُبَیَّنْ ثَوابَها لِعِظَمِ خَطَرِها قال: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْیُنٍ؛[6]
هیچ عمل نیکی نیست مگر این که پاداش مشخّص و روشنی در قرآن برای آن بیان شده است مگر نماز شب که خداوند (عزّ اسمه) پاداش آن را به خاطر اهمّیّتش به طور مشخّص و روشن نشان نداده بلکه با تعبیری جالب آن را سربسته و مبهم گذشته و فرموده است: هیچ کس نمیداند چه ثوابهایی که مایهی روشنایی چشمهاست برای نماز شب خوانها نهفته شده است.
درحدیث دیگری از پیامبر(ص) منقول است که:
«اِنَّ اللهَ یَقُولُ أعَدَدْتُ لِعِبادی مَا لا عَیْنٌ رَأتْ وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ بِقَلبِ بَشَرٍ؛[7]
خداوند میفرماید: من برای بندگان صالحم نعمتهایی فراهم کردهام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر فکر کسی خطور نکرده است.»
ای پیامبر محبوب! از جا برخیز
از دلایل روشن بر عظیمت موقعیّت نماز شب این که خداوند حکیم خطاب به رسول گرامیاش(ص) فرموده است:
«یا أیَّهَا الْمزَّمَّلُ * قُمِ اللَّیْلَ... ؛[8]
ای جامهی خواب به خود پیچیده! شب برخیز و قیام به عبادت کن...»
در بعضی تفاسیر آمده که در اوایل بعثت که پیامبر اکرم(ص) مردم را دعوت به توحید میکرد و بتپرستان با او به مبارزه برخاسته با ضرب و شتم و اذیّت و آزارهای جسمی و روحی بیرحمانه با آن حضرت برخورد میکردند، روزی خسته و فرسوده و اندوهگین به خانه آمد، شب شد و خواست اندکی استراحت کند در همان حال جبرئیل امین وحی نازل شده و فرمان خدا را ابلاغ کرد که : «یا أیُّهَا الْمُزَّمّلُ * قُمِ اللَّیْلَ...» ای جامه به خود پیچیده و در بستر خواب آرمیده، به پا خیز و با خدایت به گفتگو و راز دل گویی بنشین تا روحت نیرو بگیرد و برای مبارزهی با دشمنان حق آمادهتر گردد، دیگر دوران رفاه و آسایش گذشته و دوران قیام برای دفاع از حق و تحمّل انواع دشواریها و ناملایمات جسمی و روحی فرا رسیده است.
«إنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً»؛[9]
ما به طور مسلّم باری سنگین بر دوش تو خواهیم گذاشت و تو را مکلّف به ابلاغ این وحی آسمانی قرآن به جوامع بشری مینماییم که مشتمل بر احکام و دستورات در حدّ خود سنگین در تمام شئون گوناگون زندگی آدمیان میباشد و این کار، طبیعی است که با مخالفتهای بسیار تند دنیاپرستان از زورمندان و ثروت اندوزان روبرو خواهد شد و لذا باید تو خود را آماده برای مبارزهی دامنهدار با آنها بسازی از این رو احتیاج شدید به استمداد و کمک گیری از خداوند علیم قدیر حکیم آن هم در دل شب با قیام به نماز و تلاوت قرآن داری:
«إنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلاً»؛[10]
چه آن که تو در روز، اشتغال مستمر و دائم به هدایت مردم و حلّ مشکلات علمی و عملی آنان داری و مجال کافی برای مناجات با خدا نمییابی. از اینجاست که باید قسمتی از شب را اختصاص به نماز و استعانت از خدا بدهی و از این راه، هم در دنیا برای شناوری در اقیانوس طوفانزدهی جامعهی بشری آماده گشته و کشتیهای در حال غرق را با تعلیمات آسمانی قرآن از غرق شدن نجات دهی و هم در آخرت که این شب ظلمانی دنیا به پایان میرسد و سپیدهی صبح قیامت میدمد و روز پر غوغای محشر فرا میرسد، دریای موّاج بشر به جنب و جوش آمده و کشتیها به گرداب میافتند، آن روز تنها تویی ای حبیب خدا! که باید دست به شناوری بزنی و طوفانها فرو بنشانی و کشتیها به ساحل نجات برسانی.
پس ای پیامبر محبوب مکرّم! که بر اثر بیحرمتیهای مردم نادان افسرده و اندوهناک گشته و برای رفع غصّه و غم پناه به بستر خواب بردهای و در آن آرمیدهای اینک برخیز و شب به نماز و مناجات با خدایت بایست:
«وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبَّکَ وَ تَبَتَّلْ إلَیْهِ تَبْتِیلاً»؛[11]
نام خدایت را به یادآور و از هر چه که غیر اوست دل بر کن و تنها دل به او ببند. در این موقع است که میبینی تمام نگرانیها و حزن و اندوهها از فضای قلب برطرف گشته و آرامشی تمام بر کشور روح حاکم شده است.
«... ألا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛[12]
انجام فرائض، مقدّمهی لازم برای اقامهی نماز شب
از جمله آثار «نماز شب» پیدایش انس و آشنایی بسیار نزدیک با خدا و دلدادگی فوقالعاده صمیمی و لطیف با حضرت معبود محبوب است که از سایر عبادات این اثر به دست نمیآید و لذا خطاب به حبیبش فرموده است:
«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً؛
و پاسی از شب را از خواب برخیز [و به عبادت پرداز] این یک برنامهی اضافی مخصوص توست، باشد که پروردگارت تو را با این عمل به مقامی ستوده برانگیزد.»
بدیهی است که نخستین قدم برای نیل به این موفّقیّت تقیّد جدّی به انجام فرائض و نمازهای واجب یومیّه است و گرنه بسیار روشن است آدمی که نسبت به نمازهای واجب شبانهروزیاش مسامحهکار و سهلانگار است و باکی از تعطیل و تأخیرش ندارد توقّع این که موفّق به نماز شب بشود توقّعی نابجا و جاهلانه است و لذا در گذشته از باب تذکّر و یادآوری به حضور آقایان جوانان عزیز محترم مکرّر عرض شده است که ای عزیزان! اوّلین و جدّیترین وظیفهی شما در مسیر دین و دینداری اهتمام به انجام نمازهای واجب یومیّه است که در صورت استخفاف و سبک شماری نماز، هیچ عملی از اعمال عبادی دینی اثربخش در نجات انسان از عذاب خدا نخواهد بود.
رسول خدا(ص) فرموده است:
«اَلصَّلوةُ عَمُودُ الدِّین....اِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سِواها وَ اِنْ رُدَّتْ رُدَّ ما سِواها؛[13]
نماز ستون دین است.....اگر مقبول درگاه خدا واقع شد، سایر اعمال نیز مقبول میشود و نماز اگر مردود شد دیگر اعمال نیز مردود میگردد.»
در اثر تقیّد به نماز است که موفّق به نماز شب و سایر اعمال دینی نیز خواهید گشت انشاءالله و عرض شده است البتّه ارتکاب گناه، آدمی را از خدا دور و به شیطان نزدیک میکند و لذا تا میتوانید از گناه دوری بجویید و خود را جهنّمی نسازید. حال اگر بر حسب مقهوریّت در مقابل شهوات جوانی آلوده به گناهی یا گناهانی شُدید در هر حال و در هر مسیری که هستید، نماز را ترک نکنید اگر چه ظاهراً و به نظرتان عملی بیروح و خم و راست شدنی بیفایده جلوه کند.
خودآزمایی
1- مقصود از «مقام محمود» چیست و چرا پیامبر اکرم(ص) به این مقام رسیدند؟
2- امام صادق(ع) دلیل عدم بیان پاداش نماز شب (در قرآن) را چه فرمودند؟
3- نخستین قدم برای نیل موفّقیّت خواندن نماز شب چیست؟
پینوشتها
[1]- نزدیکترین فرد به درگاه الهی.
[2]- طلب شفاعت.
[3]- بحار الانوار، جلد 8، صفحهی 47.
[4]- همان، صفحهی 48.
[5]- به تفسیر المیزان، جلد 13، صفحهی 191 رجوع شود.
[6]- بحار الانوار، جلد 8، صفحهی 92 و 93.
[7]- تفسیر نمونه، جلد 17، صفحات 147 و 149.
[8]- سورهی مزمّل، آیات 1 و 2.
[9]- سورهی مزمّل، آیهی 5.
[10]- سورهی مزمّل، آیهی 7.
[11]- سورهی مزمّل، آیهی 8.
[12]- سورهی رعد، آیهی 28.
[13]- بحار الانوار، جلد 10، صفحهی 393.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامیمسجد هدایت
آیت الله سید محمد ضیاءآبادی