احکام شرعی نماز

چند مساله شرعی

واجبات نماز (رکن و غیر رکن)

واجبات نماز به دو قسمت رکن و غیر رکن تقسیم می‌شود که هر کدام احکام جداگانه‌ای دارند. بعضی از واجبات نماز «رکن» هستند یعنی اگر انسان آنها را به جا نیاورد یا در نماز اضافه کند، عمدی باشد یا اشتباهی، نماز باطل می‌شود و بعضی دیگر رکن نیستند یعنی اگر به «اشتباه» کم یا زیاد گردد نماز باطل نمی‌شود.
رکن: نیّت - قیام – تکبیرة الاحرام – رکوع – سجود
غیر رکن: قرائت – ذکر – تشهّد – سلام – ترتیب – موالات

نیّت

نیّت از واجبات و ارکان نماز است و اگر به عمد یا به اشتباه و فراموشی ترک شود نماز باطل است و در لغت به معنای قصد و اراده است و در اصطلاح به معنای قصد انجام یک عبادت معیّن برای اطاعت از دستور خداوند می‌باشد.
انسان باید نماز را «قربةً الی الله» یعنی برای انجام فرمان خدای متعال به جا آورد؛ ولی لازم نیست انسان نیّت را از قلب خود بگذراند یا به زبان بگوید که چهار رکعت نماز ظهر می‌خوانم «قربةً الی الله» بلکه همین مقدار که بداند چه عملی انجام می‌دهد و برای چه کسی این عمل را به جا می‌آورد کافی است و اگر سؤال کنند چه می‌کنی؟ بتوان جواب بدهد که برای خدا نماز می‌خوانم.
در موقع نیّت باید قصد کند که نماز ظهر می‌خواند یا عصر یا نمازهای دیگر و اگر فقط نیّت کند چهار رکعت نماز می‌خوانم ولی در نیّت نداشته باشد که چه نمازی می‌خواند کافی نیست؛ بلکه نمازی را که می‌خواند باید در نیّت خود معیّن کند و واجب است «قضا» و «ادا بودن» نماز را نیز معیّن نماید.
انسان باید از اوّل تا آخر نماز به نیّت خود باقی باشد، پس اگر در بین نماز به گونه‌ای از نماز غافل شود که اگر به فرض از او بپرسند چه می‌کنی؟ نداند چه بگوید نمازش باطل است.

بی‌حرکت بودن مکان نماز

مکان نمازگزار باید بی‌حرکت باشد و اگر به واسطه‌ی تنگی وقت یا جهت دیگری ناچار باشد در جایی که حرکت دارد مانند اتوبوس، قطار، کشتی و هواپیما نماز بخواند در صورت امکان باید استقرار و جهت قبله را مراعات کند و اگر آن وسیله‌ی نقلیه تغییر جهت بدهد نمازگزار باید به طرف قبله برگردد؛ البتّه در حال چرخیدن به سمت قبله نباید چیزی بگوید و اگر نمی‌تواند جهت قبله را مراعات کند در همان حال نماز بخواند.

نماز دو نامحرم در جای خلوت

اگر مرد و زن نامحرم در اتاق یا محلّ خلوتی باشند که کسی نمی‌تواند وارد آن شود و آنان بترسند که به حرام بیفتند، ماندن‌شان در آنجا حرام است و بنا بر احتیاط مستحبّ نباید در آنجا نماز بخوانند؛ لیکن اگر نماز خواندند نمازشان باطل نیست.

نماز جماعت

مساجد مهم‌ترین مکان برگزاری نماز جماعت است و اگر مسجد «نماز جماعت» نداشته باشد نقش خود را به طور کامل ایفا نکرده و تأثیر چندانی برای حفظ دینداری افراد جامعه نخواهد داشت.
نماز جماعت نمازی است که دو نفر یا بیشتر با شرایط و کیفیّت خاصّی به جا می‌آورند. جماعت یعنی گروه و از آنجا که این نماز به طور جمعی و گروهی انجام می‌شود به آن «نماز جماعت» می‌گویند که مهم‌ترین مستحبّات و از بزرگترین شعائر اسلامی است و در روایات، فوق العاده روی آن تکیه شده است، به خصوص برای همسایه‌ی مسجد یا کسی که صدای اذان مسجد را می‌شنود بیشتر سفارش شده و سزاوار است انسان تا می‌تواند نمازش را با جماعت بخواند.
در روایتی آمده است که اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند هر رکعت از نماز آنان ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند هر رکعتی ثواب 600 نماز دارد و هر قدر عدد نمازگزاران بیشتر شود ثواب نمازشان بیشتر خواهد شد و اگر عدد آنان از ده نفر بگذرد، اگر تمام آسمان‌ها کاغذ و دریاها مرکّب و درختان قلم و ملائکه و انس و جنّ نویسنده شوند نمی‌توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.
در مورد نماز جماعت احکام و اجر و پاداش بسیاری وارد شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1-             مستحبّ است نمازهای واجب به خصوص نمازهای شبانه روزی را به جماعت بخوانند.
2-             شرکت در نماز جماعت برای هر کسی مستحبّ است به ویژه برای همسایه‌ی مسجد.
3-             مستحبّ است انسان صبر کند که نماز را به جماعت بخواند.
4-             نماز جماعت هر چند اوّل وقت خوانده نشود از نماز فرادای اوّل وقت بهتر است (ثواب بیشتری دارد).
5-             نماز جماعتی که مختصر خوانده می‌شود از نماز فرادایی که طول بدهد بهتر است.
6-             سزاوار نیست انسان بدون عذر، نماز جماعت را ترک کند.
7-             حاضر نشدن در نماز جماعت از روی بی‌اعتنایی به آن جایز نیست.
8-             وقتی که جماعت برپا می‌شود مستحبّ است کسی که نمازش را فرادا خوانده دوباره به جماعت بخواند.

لباس طلا بافت و ابریشمین

نماز مرد با زنجیر و انگشتر طلا بنا بر احتیاط واجب باطل است.

توجّه به بلند یا آهسته خواندن

اگر نمازگزار در جایی که باید نماز را بلند بخواند به عمد آهسته بخواند یا در جایی که باید آهسته بخواند به عمد بلند بخواند نمازش باطل است؛ ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد نماز صحیح است و اگر در بین خواندن حمد و سوره بفهمد اشتباه کرده (برای مثال باید بلند می‌خوانده ولی آهسته خوانده) لازم نیست مقداری را که خوانده دوباره بخواند.

لزوم شنیدن قرائت و ذکر توسّط خود نمازگزار

نمازگزار باید تکبیرة الاحرام، قرائت حمد و سوره و ذکر و دعا را طوری بخواند که خودش بشنود و لذا واجب است که کلمات به گونه‌ای تلفّظ شوند که قرائت بر آنها صدق کند، از این رو قرائت قلبی یعنی گذراندن کلمات در قلب بدون تلّفظ آنها که عنوان قرائت بر آن صدق نمی‌کند کافی نیست؛ ولی اگر به واسطه‌ی سنگینی یا ناشنوا بودن یا سر و صدای زیاد محیط، صدای خودش را نمی‌شنود همین که طوری بگوید که اگر مانعی نبود می‌شنید کافی است.

تفاوت نمازهای واجب و مستحب

از جمله تفاوت‌های نمازهای مستحبّی و نمازهای واجب در این است که در نمازهای مستحبّی «قیام» شرط صحّت نیست یعنی «ایستادن» شرط صحّت نیست امّا در نمازهای واجب لازم است که به هنگام نماز و قرائت بایستد مگر این که عذری داشته باشد و نتواند که در این صورت مطلب فرق می‌کند. امّا در نمازهای مستحبّی می‌تواند بنشیند و حتّی اگر هیچ عذری هم نداشته باشد باز هم می‌تواند نماز را نشسته بخواند و حتّی در نمازهای مستحبّی خواندن سوره شرط نیست و فقط سوره‌ی حمد (فاتحة الکتاب) کافیست و می‌تواند بدون سوره و فقط به حمدِ تنها اکتفا کند و حتّی نماز مستحبّی را در حال راه رفتن هم می‌توان خواند.
مثلاً کسی که از خانه‌اش به صورت پیاده به سوی مسجد حرکت کرده و اذان ظهر هم گفته شده و می‌خواهد نافله بخواند، او می‌تواند در میان راه نافله را بخواند و لذا تکبیر می‌گوید و سوره‌ی حمد را قرائت می‌کند و سوره‌ی بعدی هم لازم نیست و با اشاره سجده و رکوع می‌کند و نمازش درست است.
اگر خانمی در منزل مشغول کار است و اذان ظهر گفته شده او می‌تواند در حین انجام کارهایش نافله را هم بخواند و تکبیر بگوید و حمد را بخواد و سوره هم لازم نیست و با اشاره هم رکوع و سجده می‌کند. پس نماز نافله و مستحبّی را می‌توان هم به صورت نشسته و هم در حال راه رفتن خواند و اشکالی ندارد. البتّه تفاوت‌هایی هم دارد که برای توضیح بیشتر به رساله‌ی توضیح المسائل مراجعه فرمایید.

بیان ذکر بعد از قرائت سوره‌ی حمد

گاهی سؤال می‌کنند که وقتی شما قرائت سوره‌ی حمد را تمام می‌کنید و به کلمه‌ی «و لا الضّالّین» می‌رسید بعضی از مأمومین هم می‌گویند «الحمدلله ربّ العالمین» آیا گفتن چنین لفظی جایز است یا خیر؟
در پاسخ عرض می‌شود: بلی، از جمله مستحبّات در نماز جماعت همین است که وقتی امام جماعت سوره‌ی حمد را تمام کرد و به کلمه «و لا الضّالِین» رسید مستحب است که مأموم بگوید: «الحمدلله ربّ العالمین» ولی باید آهسته بگوید به طوری که صدایش به گوش امام جماعت نرسد و این آهسته گفتن اذکار در همه‌ی اذکار نماز جماعت برقرار است و مستحب است که در نماز جماعت مأموم اذکار و حتّی اذکار واجب را مثل ذکر رکوع و ذکر سجده و تشهّد را آهسته بگوید به طوری که صدایش به گوش امام جماعت نرسد و این کار از مستحبّات است؛ یعنی مستحّب است پس از این که امام جماعت سوره‌ی حمد را تمام کرد مأموم به صورت آهسته بگوید:
«الحَمدُلله رَبِّ العالَمینَ».
ولی اهل تسنّن کلمه‌ی «آمین» را می‌گویند و هنگامی که امام جماعت فاتحة‌الکتاب را خواند همگی با صدای بلند می‌گویند: «آمین» که چنین حرکتی در فقه ما (شیعه‌ی اثنی عشریه) نماز را باطل می‌کند امّا گفتن «الحمدلله ربّ العالمین» آهسته بعد از پایان حمد مستحبّ است.

اقتدا به نمازجماعت ناشناس

گاهی اوقات سؤال می‌شود ما به مسجدی می‌رویم که نماز جماعتی برقرار شده و امام جماعت را نمی‌شناسیم و نمی‌دانیم که او عادل هست یا نیست و شرط صحّت این اقتدا این است که امام را عادل بدانیم ولی ما نمی‌دانیم که او عادل است، سؤال این است که آیا می‌توان به او اقتدا کرد یا خیر؟
پاسخ این است که آری به همین مقدار که دیدیم جمعیّتی ظاهرالصّلاح به امام جماعتی اقتدا کرده اند همین مقدار برای ما کافیست و کنجکاوی لازم نیست.
به طور مثال: وقتی که به شهرستان مشهد مشرّف می‌شویم، می‌بینیم که جماعت‌های متعدّدی برپا می‌شود و ما اصلاً نمی‌شناسیم که آن امام جماعت چه کسی است، لذا می‌توان به آن امام اقتدا کرد چون جمعیّتی که به او اقتدا کرده‌اند ظاهرالصّلاح هستند و خودشان هم مسأله‌دان هستند و به همین مقدار برای ما کافی است.

نماز فرادا در کنار نماز جماعت

گاهی پرسیده می‌شود: آیا جایز است وقتی ما وارد مسجدی می‌شویم و در آنجا نماز جماعت برپاست در همان جا نماز فرادا بخوانیم یا خیر؟
در پاسخ باید گفت: اگر خواندن نماز فرادا برای او در شرایطی باشد که مردم از کار او و از عملکرد او تفسیق[1] عملی امام جماعت را برداشت کنند یعنی عملاً او را فاسق بدانند در چنین حالتی خواندن نماز فرادا برای او جایز نیست و نمازش باطل است زیرا عملاً امام جماعت را فاسق معرّفی می‌کند و چنین کسی نمازش باطل است مگر این که مشخّص باشد که مردم او را نمی‌شناسند و روی او حساب باز نمی‌کنند. ولی اگر شخصیّتی باشد که مردم روی او حساب می‌کنند چنانچه اقتدا کند مردم نیز آن را عادل می‌دانند و اگر اقتدا نکند مردم آن را فاسق می‌دانند همین امر باعث می‌شود که نمازش باطل گردد و در واقع موجب تفسیق عملی می‌گردد و با این کارش او را عملاً فاسق معرّفی کرده است و لذا چنین کسی نمازش درست نیست.

نماز مسافر

می‌دانیم که اگر شخص مسافری بیش از ده روز یا فقط ده روز قصد اقامت در خارج از وطن داشته باشد نمازش تمام است و باید ظهر و عصر و عشاء را چهار رکعتی بخواند؛ ولی اگر کمتر از ده روز بماند نمازش قَصر[2] است و روز از ابتدای طلوع فجر حساب می‌شود و باید که ده روز تمام حساب شود. حال اگر کسی روز جمعه ساعت 9 صبح وارد مشهد شده باید حساب کند که اگر ده روز بخواهد بماند تا چه تاریخی خواهد بود و طبق محاسبات یکشنبه‌ی هفته‌ی بعد می‌شود ده روز اما ده روز کامل نیست و مقداری کسری دارد و این چند ساعت را باید از روز یازدهم حساب کند یعنی اگر تا ساعت 9 صبح روز دوشنبه در مشهد هست ده روزش تمام می‌شود امّا اگر غیر از این باشد مدّتش از ده روز کمتر می‌شود و کامل نیست به هر حال برای خواندن نماز کامل مسافر نیازمند است که ده روز کامل در آنجا توقّف داشته باشد.
پایان

خودآزمایی

1- رکن و غیر رکن در نماز را تعریف کرده و هر یک از آن‌ها را نام ببرید.
2- از جمله تفاوت‌های نمازهای مستحبّی و نمازهای واجب را بیان کنید.
3- مهم‌ترین مکان برگزاری نماز جماعت کجاست؟