اینجا مناسب است چند جملهی از خطابهی الهامبخش رسول اکرم(ص) را که در هفتهی آخر ماه شعبان ایراد فرمودهاند بشنویم:
«اَيُّهَا النّاسُ ! اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَيْكُمْ شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ»؛[1]
ای مردم! به طور قطع و مسلّم ماه خدا رو به سوی شما آورده است.
این که رسول اکرم(ص) با تأکید مکرّر فرا رسیدن ماه مبارک رمضان را به مردم مسلمان اعلام میکند، احتمالاً نشان دهندهی این مطلب است که آمادگی لازم را برای پذیرش ماه خدا در مردم ندیده است. از باب مثل کسی که میداند امشب مسافر عزیزی از سفر باز میگردد ولی خانهاش را برای پذیرایی از او مهیّا نساخته است، یکی از نزدیکانش با تأکید مکرّر به او میگوید: امشب مسلّم بدان آن عزیز از سفر باز میگردد و به خانهات وارد میشود. اینجا هم پیامبر اکرم(ص) برای آمادهسازی مردم برای استقبال از ماه خدا فرموده است:
«اَيُّهَا النّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَيْكُمْ شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ»؛
ای مردم! مسلّماً ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به سوی شما رو آورده است.
«شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ اِلَى ضِيافَةِ اللهِ وَ جُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ اَهْلِ كَرامَةِ اللهِ»؛
ماهی که شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده، مورد اکرام خدا قرار گرفتهاید.
«فَاسْأَلُوا اللهَ رَبَّکُمْ بِنِیّاتٍ صادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طاهِرَةٍ اَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیامِهِ وَ تِلاوَةِ کِتابِهِ»؛
حال با نیّاتی صادق و قلبهایی طاهر از خدا بخواهید توفیق روزهداری و تلاوت کتابش را به شما عنایت کند.
«وَ احْفَظُوا اَلْسِنَتَكُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لا يَحِلُّ عَلَیهِ النَّظَرُ اَبْصارَکُمْ»؛
زبانهایتان را از گفتارهای ناپسند حفظ کنید و چشمهایتان را از آنچه که نگاه به آن حلال نیست فرو پوشید.
تا روزههایتان؛ روزهی به معنای واقعی باشد وگرنه چند ساعتی، روزها گرسنه و تشنه ماندن و شبها به اضعاف مضاعف جبران نمودن روزهی واقعی که مُقَرِّب انسان نزد خدا باشد نخواهد بود!
«اَيُّها النّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْكُمْ فِي هذا الشَّهْرِ خُلْقَهُ كانَ لَهُ جَوازٌ عَلَى الصِّرَاطِ»؛[2]
ای مردم! هر یک از شما در این ماه اخلاقش را نیکو گرداند [و با افراد خانوادهاش خوشرفتار باشد] دارای جواز [عبور از] صراط خواهد شد.
زنی روزهدار به خدمتکار خانهاش ناسزا گفت، رسول خدا(ص) غذایی نزد او فرستاد که بخورد. او گفت: من روزه دارم، فرمود تو چطور روزهداری که به خدمتکار خانهات ناسزا گفتی؟!
فرمودهاند:
«كَمْ مِنْ صائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيامِهِ إِلّا الْجُوعُ وَ الظَّمَاُ»؛[3]
چه بسیار روزهداری که جز گرسنگی و تشنگی از روزهاش بهرهای نمیبرد.
قرآن با کمال صراحت و قاطعیّت فرموده است:
«... إنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»؛[4]
...منحصراً خدا از تقواپیشگان [عباداتشان را] میپذیرد.
در آیهی صیام هم فرموده است:
«... کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛[5]
مقصود اصلی از واجب کردن روزه بر شما اهل ایمان، به دست آوردن ملکهی تقوا بوده است. از جملهی عباداتی که در ماه مبارک رمضان شایسته است روی آن تکیه شود و مورد توجّه بیشتر قرار گیرد، نافلهی لیل و نماز شب است؛ قسمتی از شب را بیدار بودن و به عبادت خدا پرداختن از شئون شیعهی آل محمّد(ص) است. حال اگر کسی صورت مفصّل آن را از دعا برای ۴۰ مؤمن و ۷۰ استغفار و ۳۰۰ العفو نتوانست انجام دهد، کافی است چند دقیقهای قبل از طلوع فجر از جا برخیزد و ظرف ده پانزده دقیقه چند رکعت به حمد تنها بدون سوره هم که شده بخواند او در زمرهی اهل تهجّد به حساب خواهد آمد اِن شاءالله.
وسوسههای شیطان
البتّه شیطان به وسوسه برمیخیزد و میگوید این که نماز شب نمیشود! نه دعا برای ۴۰ مؤمن دارد نه ۷۰ بار استغفار و نه ۳۰۰ بار العفو آن هم حمد تنها بی سوره ولش کن بگیر و بخواب. از تو نخواستهاند همین خواب تو عبادت است.
آری خدا فرموده است:
«إنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا...»؛[6]
حقیقت این که شیطان دشمن آشکار شماست، شما هم او را دشمن خود بشناسید...!
اعتنا به وسوسههای او ننمایید و بگویید لعنت خدا بر تو باد. من نمازم را به همین کیفیّت میخوانم و از خدای مهربان خویش امید پذیرش دارم.
لذّت خلوت با محبوب بیهمتا
در روایت آمده خدا به حضرت موسی(ع) فرمود:
«يَابْنَ عِمْرانَ كَذَبَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ يُحِبُّنِى فَاِذا جَنَّهُ اللَّيْلُ نامَ عَنِّى»؛
ای پسر عمران! دروغ گفته کسی که پنداشته مرا دوست دارد و همین که شب فرا رسید، از من بیخبر افتاده و خواب رفته است.
«اَ لَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ»؛
آیا چنین نیست که هر محبّی خلوت با محبوبش را دوست دارد؟
ساعت آخر شب ساعت خلوت با خداست!
«يَابْنَ عِمرانَ، هَبْ لِي مِنْ قَلْبِكَ الْخُشُوعَ، وَ مِن بَدَنِكَ الْخُضُوعَ، وَ مِنْ عَيْنَيْكَ الدُّمُوعَ سَتَجِدُنِي قَرِيباً»؛[7]
ای پسر عمران! به من از قلبت؛ خشوع و از بدنت؛ خضوع و از چشمانت، اشک بده، آنجاست که مرا نزدیک خواهی یافت!
مقصود از روزهداری، کسب ملکهی تقوا
در پایان خطبهای که از رسول اکرم(ص) در هفتهی آخر شعبان راجع به موقعیّت عظیم ماه مبارک رمضان نقل شده امام امیرالمؤمنین علی(ع) از جا برخاست و عرض کرد:
«یا رَسُولَ الله ما اَفْضَلُ الاَعْمالِ فِی هذا الشَّهْرِ»؛
ای رسول خدا! چه عملی در این ماه افضل اعمال است؟
«قالَ رَسُولُ الله: اَلْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ»؛[8]
رسول خدا(ص) فرمود: پرهیز از گناهان [افضل اعمال این ماه است].
که یک درس عملی و تمرین روحی میشود برای انسان و او را تا ماه رمضان آینده پاک و مطهّر از آلودگیهای اخلاقی و عملی نگه میدارد.
«... کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛
به دست آوردن ملکهی تقوا مقصود اصلی از ایجاب صیام بوده است!
چرا رمضان شهرالله است؟
ماه مبارک رمضان به تعبیر پیامبر اکرم(ص) شهرالله یعنی ماه خداست که در خطبهی هفتم آخر ماه شعبان فرمود:
«اَيُّهَا النّاسُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَيْكُمْ شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ»؛[9]
ای مردم، ماه خدا توأم با برکت و رحمت و مغفرت به سوی شما آمد.
البته همهی ماهها ماه خدا و همهی زمانها مخلوق خداست و اختصاص به یک ماه رمضان ندارد. این برای نشان دادن عظمت و کرامت و شرافت این ماه مبارک است؛ چنانکه کعبهی مکرّمه را بیتالله یعنی خانهی خدا نامیدهاند و حال آنکه اوّلاً خدا احتیاج به خانه ندارد، این ماییم که برای مصونیّت از سرما و گرما و دیگر آفات و بلیّات احتیاج به خانه داریم و ثانیاً تمام خانهها و تمام مکانها از آن خدا و ملک خداست و اختصاص به کعبه و مکّه ندارد. پس این تعبیر بیت الله و خانهی خدا، اشعار به شرافت و فضیلت فوقالعادهی کعبه و این چهاردیواری واقع در مکّه دارد که به اصطلاح علمی اضافهی بیت به الله را، اضافهی تشریفیّه مینامند؛ یعنی برای شرفبخشی به کعبه آن را به خود نسبت داده و خانهی خودش نامیده و فرموده است:
«... عَهِدْنا إلی إبْرَاهِيمَ وَإسْماعِيلَ أنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ...»؛[10]
...ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانهام را برای طواف کنندگان آماده سازید...
تعبیر به «بیتی» فرموده است؛ یعنی خانهی من.
از ماه مبارک رمضان نیز تعبیر به شهرالله یعنی ماه خدا و ضیافة الله یعنی مهمانی خدا شده است، که رسول اکرم(ص) فرموده است:
«دُعِیتُم فیهِ اِلَی ضِیافَةِ اللهِ»؛[11]
شما [بندگان خدا] در این ماه [خدا] به مهمانی دعوت شدهاید.
«وَ جُعِلْتُم فِیهِ مِنْ اَهْلِ کِرامَةِ اللهِ»؛[12]
و مورد اکرام خدا قرار گرفتهاید. حال آنجا که مهمانسرا، مهمانسرای خدا باشد و میزبان هم خدا، باید اندیشید که چه طعامی عائد انسان خواهد شد. ولی با این شرط که آدمی هم موقعیّت میزبان را بشناسد و هم پی به ارزش آن طعام ببرد. آنها که ارباب معرفتند و پی به عظمت میزبان و ارزش آن طعام بردهاند، میتوانند از این دارالضّیافهی ماه مبارک رمضان بهرهها برگیرند و جوهر جان خود را منوّر به انوار الهی گردانند.
خودآزمایی
1- این که رسول اکرم(ص) با تأکید مکرّر فرا رسیدن ماه مبارک رمضان را به مردم مسلمان اعلام میکند، احتمالاً نشان دهندهی چه مطلبی است؟
2- مقصود اصلی از ایجاب صیام چه بوده است؟
3- چه عملی در ماه رمضان، افضل اعمال است؟
پینوشتها
[1]- وسائل الشّیعه، جلد ۱۰، صفحهی ۳۱۳.
[2]- الاقبال، صفحهی ۲.
[3]- نهجالبلاغهی فیض، حکمت ۱۴۵.
[4]- سورهی مائده، آیهی ۲۷.
[5]- سورهی آل عمران، آیهی ۱۸۳.
[6]- سورهی فاطر، آیهی ۶.
[7]- وسائل الشّیعه، جلد ۷، صفحهی ۷۷، با اندکی تفاوت.
[8]- همان، جلد ۱۰، صفحهی ۳۱۳.
[9]- وسائل الشّیعه، جلد ۱۰، صفحهی ۳۱۳.
[10]- سورهی بقره، آیهی ۱۲۵.
[11]- وسائل الشّیعه، جلد ۱۰، صفحهی ۳۱۳.
[12]- همان.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله سید محمد ضیاءآبادی