کد مطلب: ۳۴۸۸
تعداد بازدید: ۱۰۷۴
تاریخ انتشار : ۱۲ ارديبهشت ۱۳۹۹ - ۱۵:۰۰
شرح دعای مکارم‌الاخلاق| ۷۵
یکی از اسماء خداوند تعالی «هادی» است و هادی کسی است که به بندگانش بصیرت می دهد و آن ها را با مسیرِ شناخت خود آشنا می کند تا به ربوبیّت پروردگار اقرار نمایند، و خداوند هر مخلوقی را به سوی آن چه در بقاء و دوامِ وجود و حیات او ضروری است، راهنمایی می کند.
حضرت زین العابدین(ع) در ادامه‌ی دعای مکارم الاخلاق می فرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ مَتِّعْنِي بِهُدًى صَالِحٍ لَا أَسْتَبْدِلُ بِهِ». خدایا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا به هدایت شایسته ای بهره مند گردان که آن را (با چیز دیگری) جایگزین نکنم.
 

معانی کلمات دعا
 

به خاطر ارتباط عمیق و اشتراکات فراوان بین زبان فارسی و عربی، بیشتر لغات احتیاجی به توضیح و ترجمه ندارند، به همین دلیل به توضیح بعضی از لغات ناآشنا و یا مهم بسنده می‌کنیم.
در توضیح معنای «مَتَّعَ» در ریاض السالکین آمده است:
«متّعه بالشي‏ء تمتيعا: نفعه به فتمتّع. و قال في المحكم: متّعه اللّه و أمتعه: أبقاه ليستمتع‏ به‏».
متّعه بالشي‏ء تمتيعا یعنی: به وسیله‌ی آن چیز به او نفع رساند پس نتیجتاً او متنعّم و بهره‌مند شد و از این نعمت لذّت برد. و در المحکم می‌گوید: متّعه اللّه و أمتعه یعنی: خداوند عمر او را طولانی کرد تا به وسیله‌ی آن نعمت بهره مند و متلذّذ گردد.[1] از این کلمه در آیات متعدّدی از قرآن کریم استفاده شده است، به عنوان نمونه پروردگار متعال می فرماید:
«بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّى جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِينٌ».
ولى من اين گروه و پدرانشان را از مواهب دنيا بهره‌‏مند ساختم تا حق و فرستاده‌ی آشكار (الهى) به سراغشان آمد.[2] و یا در آیه‌ی دیگری فرموده است:
«بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّى طالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ أَ فَلا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ.
ما آن ها و پدرانشان را (از نعمت ها) بهره‏ مند ساختيم، تا آن جا كه عمر طولانى پيدا كردند (و مايه‌ی غرور و طغيانشان شد) آيا نمى‏ بينند كه ما پيوسته به سراغ زمين آمده، و از آن (و اهلش) مى ‏كاهيم؟! آيا آن ها غالبند (يا ما)؟![3] بنا بر این «مَتِّعْنِي» یعنی: مرا بهره مند ساز.
و امّا کلمه‌ی «هُدی» در کتب لغت چنین معنا شده: «الْهِدَايَةُ دلالةٌ بلطفٍ». هدایت، راهنمایی و ارشاد همراه با لطف و مهربانی است.[4]‏
«فى أسماء اللّه تعالى "الْهَادِي‏" هو الّذى بصّر عباده و عرّفهم طريق معرفته حتّى أقرّوا بربوبيّته، و هَدَى‏ كلّ مخلوق إلى ما لا بدّ له منه فى بقائه و دوام وجوده».
یکی از اسماء خداوند تعالی «هادی» است و هادی کسی است که به بندگانش بصیرت می دهد و آن ها را با مسیرِ شناخت خود آشنا می کند تا به ربوبیّت پروردگار اقرار نمایند، و خداوند هر مخلوقی را به سوی آن چه در بقاء و دوامِ وجود و حیات او ضروری است، راهنمایی می کند.[5] کلمه‌ی هدایت و مشتقّات آن کاربرد فراوانی در قرآن کریم دارد، البته جای تعجّب نیست چراکه قرآن کریم کتاب هدایت است و خداوند متعال برنامه‌ی مکتوب کمال بشر را در این کتاب مقدّس ارائه نموده است تا با تعلیم انبیاء و اولیاء الهی، بشر را به سوی غایت مطلوب از آفرینش رهنمون باشد. قرآن کریم می فرماید:
«ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ».
آن كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه‌ی هدايت پرهيزكاران است.[6] و یا در آیه‌ی دیگری فرموده است:
«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ ...».
ماه رمضان ماهى است كه قرآن در آن فرو فرستاده شده كه راهنماى مردم و دلايلى روشن از هدايت و جدايى (بين حق و باطل) است.[7] پس هُدی یا هدایت به معنای راهنمایی به همراه لطف و مهربانی است.
در مورد معنای «إسْتَبْدَلَ بِهِ»، این کلمه از ماده‌ی «بدل» گرفته شده که به معنای: «(الْبَدَلُ:) خلفٌ من الشي‏ء»، جایگزین از شیء، می باشد.[8] در لسان العرب چنین آمده است:
«اسْتَبْدَلَ به، ... إتَّخَذَ مِنهُ بَدَلاً».
یعنی جایگزینی از آن چیز برگزید.[9] خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً».
و اگر تصميم گرفتيد زنى را جايگزين همسر خويش كنيد، مهر فراوانى كه به او داده‏ ايد پس نگيريد. آيا براى پس گرفتن، به تهمت و گناه آشكار متوسّل مى‏ شويد؟![10] در نتیجه «لَا أَسْتَبْدِلُ بِهِ» به این معناست: چیزی را جایگزین آن نکنم، آن را عوض نکنم.
از آن جایی که موضوع دعای امام سجّاد(ع) در این فراز از دعای مکارم الاخلاق، مبحث «هدایت» است و هدایت در دین مبین اسلام بحث بسیار مهمّ و ریشه ای است به طوری که آیات فراوانی از قرآن کریم را به خود اختصاص داده، لذا لازم است تا به قدر نیاز و مجالی که داریم، برخی از عناوین مهمِّ این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم.


هدایت الهی


خداوند متعال هادی است و بندگان خود را به سوی کمال هدایت می کند. در آیات متعدّدی از قرآن کریم در رابطه با هدایت الهی سخن گفته شده است. پروردگار تبارک و تعالی می فرماید:
«... وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ».
و خدا، هر كس را بخواهد، به راه راست هدايت مى ‏كند.[11] حال باید دید چگونه خداوند بندگان خود را هدایت می کند. با دقّت در آیات قرآن کریم، می توان نتیجه گرفت که هدایت الهی به سه صورت تحقّق می یابد:
اوّل: هدايت تكوينى: كه در تمام موجودات جهان وجود دارد. منظور از هدايت تكوينى رهبرى موجودات به وسيله‌ی پروردگار متعال و زير پوشش نظام آفرينش و قانون مندي هاى حساب شده‌ی جهان هستى است مثل این که خداوند دانه و هسته را جوری آفریده که وقتی در خاك قرار گرفت و شرایط رشد برایش فراهم شد، جوانه می زند، آن هم به این شکل که ريشه‏ اش به سمت پائين (برای جذب بیشتر آب و مواد غنیّ خاک) و ساقه ‏اش در جهت بالاى خاك (برای دریافت نور خورشید و عمل لقاح و ...) حركت مي كند. قرآن مجيد در اين زمينه از زبان موسى(ع) مى ‏گويد: «رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏»
پروردگار ما همان كسى است كه همه چيز را آفريد و سپس آن را هدايت كرد.[12]
دوّم: هدايت تشريعى: كه به وسيله‌ی پيامبران و كتاب هاى آسمانى انجام مى گيرد و انسان ها با تعليم و تربيت آنان در مسير تكامل پيش مى ‏روند، شاهد آن نيز در قرآن فراوان است از جمله مى‏ خوانيم:
«وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا ...»[13]
آن ها را راهنمايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى ‏كنند.[14]
سوّم: هدايت توفيقى: كه زمينه ‏اش از خود انسان آغاز مي شود، هدايتى كه اختصاص به كسانى دارد كه خود در راه هدايت و رسيدن به كمال حركت كرده باشند. بعضی از آیاتی که به این نوع از هدایت ارتباط و اشاره دارد عبارت اند از:
وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُم»؛
كسانى كه هدايت يافته ‏اند، خداوند بر هدايتشان مى ‏افزايد و روح تقوا به آنان مى ‏بخشد.[15] آرى آن ها نخستين گام هاى هدايت را شخصاً برداشته، و عقل و خرد و فطرت خويش را در اين راه به كار گرفته ‏اند، سپس خداوند طبق وعده ‏اى كه داده است، مجاهدان راهش را هدايت و راهنمايى بيشتر مى ‏كند، نور ايمان به قلب آن ها مى ‏افكند، و از شرح صدر و روشن ‏بينى بهره ‏مندشان مى ‏سازد، اين از نظر اعتقاد و ايمان و امّا از نظر عمل، روح تقوا را در آن ها زنده مى ‏كند، آن چنان كه از گناه متنفّر مى ‏شوند و به طاعت و نيكى عشق مى ‏ورزند.[16]
وَ يَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدى ...».
(امّا) كسانى كه در راه هدايت گام نهادند، خداوند بر هدايتشان مى ‏افزايد.[17] بديهى است هدايت درجاتى دارد هنگامى كه درجات نخستين آن به وسيله‌ی انسان پيموده شود خداوند دست او را مى ‏گيرد و به درجات عالي تر مى ‏برد، و همچون درخت بارورى كه هر روز مرحله‌ی تازه‏ اى از رشد و تكامل را مى‏ پيمايد، اين هدايت يافتگان نيز در پرتو ايمان و اعمال صالحشان هر روز به مراحل بالاترى گام مى ‏نهند.[18]
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ ...».
كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پروردگارشان آن ها را در پرتو ايمانشان هدايت مى ‏كند.[19] اين نور هدايت الهى كه از نور ايمانشان سرچشمه مى‏ گيرد، تمام افق زندگانى آن ها را روشن مى ‏سازد، در پرتو اين نور آن چنان روشن‏ بينى پيدا مى ‏كنند كه جار و جنجال هاى مكتب هاى مادى، و وسوسه ‏هاى شيطانى، و زرق و برق هاى گناه، و زر و زور، فكر آن ها را نمى ‏دزدد، و از راه به بيراهه گام نمى ‏نهند.[20]
ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ».
هيچ مصيبتى رخ نمى ‏دهد مگر به اذن خدا و هر كس به خدا ايمان آورد، خداوند قلبش را هدايت مى ‏كند و خدا به هر چيز داناست.[21]
وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ».
و آن ها كه در راه ما (با خلوص نيّت) جهاد كنند، قطعاً به راه ‏هاى خود، هدايتشان خواهيم كرد و خداوند با نيكوكاران است.[22] تمام اين آيات و آیات دیگری از این دست دلالت بر اين دارد كه اوّل ايمان و نيكوكارى، سپس زیاد شدن هدايت از سوى خداوند متعال.[23]
راه است و چاه و دیده‌ی بینا و آفتاب / تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش
چندین چراغ دارد و بی راه می رود / بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش
ادامه‌ی این بحث را در نوشتار بعدی دنبال خواهیم کرد ان شاء الله.
 

خودآزمایی

 
1- انواع هدایت الهی را نام برید؟
2- آیه ای از قرآن کریم را پیرامون هدایت توفیقی بیان کنید؟
 

پی‌نوشت‌ها

 
[1] رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدين ج ‏3 ص 307.
[2] سوره زخرف/ آیه 29 (ترجمه مکارم).
[3] سوره انبیاء/ آیه 44 (ترجمه مکارم).
[4] مفردات الفاظ القرآن ص 835.
[5] النهايه في غريب الحديث و الاثر ج ‏5 ص 253. 
[6] سوره بقره/ آیه 2 (ترجمه مکارم).
[7] سوره بقره/ آیه 185 (ترجمه مشکینی).
[8] کتاب العین ج 8 ص 45.
[9] لسان العرب ج 11 ص 48.
[10] سوره نساء/ آیه 20 (ترجمه ارفع).
[11] سوره بقره/ آیه 213 (ترجمه مکارم).
[12] سوره طه/ آیه 50.
[13] سوره انبیاء/ آیه 73.
[14] برگرفته از: تفسير نمونه ج ‏1 ص 67 و 68.
[15] سوره محمّد/ آیه 17 (ترجمه مکارم).
[16] تفسير نمونه ج ‏21 ص 448.
[17] سوره مریم/ آیه 76 (ترجمه مکارم).
[18] تفسير نمونه ج ‏13 ص 125.
[19] سوره یونس/ آیه 9 (ترجمه مکارم).
[20] تفسير نمونه ج ‏8 ص 233.
[21] سوره تغابن/ آیه 11 (ترجمه مکارم).
[22] سوره عنکبوت/ آیه 69 (ترجمه مکارم).
[23] برگفته از: ترجمه مفردات راغب ج ‏4 ص 504 تا 507 (با دخل و تصرّف).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: