حوزه علمیه و دانشگاه امام حسن عسکری(ع)

یکی از مهمترین کارهای امام حسن عسکری(ع) مانند پدر و اجداد پاکش، تربیت شاگرد و حفظ فقه تشیّع، و اندیشه‌ی ناب اسلام در برابر دشمنان و مخالفان بود. او در این راستا با اینکه در شرایط سخت سیاسی به‌سر می‌برد و مدّت امامتش شش سال و مدّت عمرش ۲۸ سال بیشتر نبود، تا آخرین حدّ امکان با گردآوری شاگردان پدر و اجدادش و تربیت شاگردهای جدید و مطرح‌کردن بحث‌ها و مناظرات شفاهی و کتبی به تشکیل مجمع علمی عمیق و وسیع پرداخت و خطّ فکری تشیّع را از گزند حوادث و برخوردها حفظ نمود و با پاسخ به شبهه‌ها و سؤالات گوناگون از حریم دانشگاه جدّش امام جعفر صادق(ع) کوشش فراوان کرد. برای روشن شدن مطلب، نظر شما را به نمونه‌هایی از آثار حوزه‌ی علمی امام حسن عسکری(ع) جلب می کنم:
 

شیخ طوسی(ره) شاگردان امام حسن عسکری (ع) را بالغ بر صد نفر ذکر نموده است.[1]
علاّمه قزوینی ۲۶۳ نفر از اصحاب و شاگردان امام حسن عسکری(ع) را با شرح کوتاهی از هر کدان ذکر نموده است[2] که در اینجا به ذکر نام چند نفر از شاگردان برجسته‌ی آن بزرگوار می‌پردازیم:
احمدبن اسحاق قمّی، ابوهاشم، داوودبن قاسم جعفری (از نواده‌های جعفر طیّار) ابو عمر و عثمان‌بن سعید عَمْری سمّان، علی‌بن جعفر، محمدبن حس صفّار، حسین‌بن روح نوبختی، اسحاق‌بن ربیع کوفی، عبدالله‌بن جعفر حِمْیری، داوودبن ابی یزید نیشابوری، اسحاق‌بن اسماعیل نیشابوری، فضل‌بن شاذان و....
 

امام حسن عسکری(ع) در کنار کارهای علمی، مجموعه‌هایی از تفسیر، روایات، معارف اسلامی و عقاید را تألیف نمود. بعضی از این مجموعه‌ها به صورت نامه‌های طولانی بود که برای اشخاص می‌فرستاد، به‌علاوه روایات بسیار در ابواب فقه و سایر علوم اسلامی توسّط افراد مختلف، از آن حضرت نقل شده است.
علّامه سید محسن امین پنج مجموعه را تحت عنوان تألیفات امام حسن عسکری(ع) ذکر نموده که عبارتند از:
۱- تفسیر معروف، منسوب به امام حسن عسکری(ع)
۲- نامه‌ی آن حضرت به اسحاق‌بن اسماعیل نیشابوری، مذکور در کتاب تحف‌العقول.
۳- مواعظ قصار، مذکور در تحف‌العقول.
۴- رسالة‌المنقبه، مشتمل بر اکثر احکام حلال و حرام.[3]
۵- مکاتبات‌الرّجال.[4]
 

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، آنچه بجا مانده، تفسیر سوره‌ی فاتحه و تفسیر بخشی از سوره‌ی بقره است. در اینکه آیا این تفسیر از آن حضرت است یا نه، بین علما و رجال‌شناسان، اختلاف نظر وجود دارد، به خاطر اینکه شخصی به نام محمّدبن قاسم استرآبادی آن را از دو نفر و آنها از پدرانشان و پدرانشان از امام حسن عسکری(ع) نقل نموده، بعضی او را تضعیف نموده‌اند و به خاطر وجود بعضی از احادیث مشکوک در این تفسیر... ولی بعضی از علما مانند عالم بزرگ حاج میرزاحسین نوری صاحب کتاب مستدرک، این تفسیر را معتبر می‌داند و وجوهی را که بعضی از علما در تضعیف نسبت این تفاسیر به امام حسن عسکری(ع) ذکر کرده‌اند رد می‌کند و در اثبات اعتبار آن پافشاری می‌نماید، یکی از دلایل او این است که: «بسیاری از علمای بزرگ مانند شیخ صدوق در «من لایحضر»، علّامه مجلسی در بحار‌الانوار، شیخ حرّ عاملی در کتاب وسائل‌الشّیعه، طبرسی در احتجاج، قطب راوندی در الخرائج، و ابن شهر آشوب در مناقب، شهید ثانی در «مُنیة‌المرید» و... آن‌را جزء مصادر خود قرار داده‌اند.»[5]
مرحوم علّامه حاج‌آقا بزرگ تهرانی، نظریّه‌ی استادش حاج میرزا حسین نوری را تأیید کرده و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) را معتبر می‌داند، با این تفاوت که می‌گوید: «دو تفسیر بوده، یکی تفسیر امام هادی(ع) که دارای ۱۲۰ جلد است و حسن‌بن خالد برقی آن‌را نقل کرده و دیگری تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) است. این دو تفسیر، یک تفسیر نیست (همان‌گونه که محدّث بزرگ حاج میرزاحسین نوری گمان کرده) بلکه دو تفسیر است و هر دو معتبر می‌باشد.»[6]
 

در عصر امام حسن عسکری(ع) و قبل از آن عصر، بعضی از شاگردان امامان(ع) کتاب‌هایی را که در فقه و معارف اسلامی و حدیث نوشته بودند تأیید می‌کرد، مانند تأیید از کتاب‌های فضل‌بن شاذان و یونس‌بن عبدالرّحمن و احمدبن عبدالله خانبه و به این ترتیب شاگردان را به تألیف و نگهداری دانش مکتب اهل‌بیت(ع) دعوت می‌نمود.
«فضل‌بن شاذان» از شاگردان امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری(ع)، فقیه و متکلّم بزرگ بود. او صد و هشتاد کتاب نوشت که امام حسن عسکری(ع) دو یا سه بار فرمود: «خدا او را رحمت کند.»
او در عصر امام حسن عسکری(ع) از دنیا رفت، قبرش در یک‌ فرسخی نیشابور قرار دارد.
یکی از شیعیان به ‌نام «بورق بوشنجانی» می‌گوید: یکی از کتاب‌های فضل ‌بن شاذان به نام «یومٌ و لیلةٌ» را به امام حسن عسکری(ع) نشان دادم. آن حضرت صفحات آن را یکی از پس از دیگری نگاه کرد و آنگاه فرمود:
«هذا صَحِیحٌ یَنْبَغِی اَنْ یُعْمَلَ بِهِ:
این کتاب، کتاب درستی است و سزاوار است به مطالب آن عمل گردد.»
بورق می‌گوید: به امام حسن(ع) عرض کردم: «فضل‌بن شاذان گرفتار بیماری سختی شده، بعضی از مردم می‌گویند شما او را نفرین کرده‌اید به خاطر آنکه او گفته است وصیّ ابراهیم(ع) بهتر از وصیّ محمّد(ص) است. البته او چنین حرفی نزده، ولی مردم نسبت دروغ به او می‌دهند.»
امام حسن(ع) فرمود: «آری مردم به دروغ به او چنین نسبتی می‌دهند. خدا فضل را رحمت کند، خدا او را رحمت کند.»
بورق می‌گوید: هنگامی که از سفر حج به خراسان بازگشتم، باخبر شدم که فضل‌بن شاذان در همان هنگام که امام حسن عسکری(ع) فرموده بود: «خدا فضل را رحمت کند.» از دنیا رفته است.[7]
نیز روایتی از ابوهاشم جعفری است که می‌گوید: کتاب «یَوْمٌ و لَیْلَةٌ» تألیف «یونس ‌بن عبدالرّحمن» را به امام حسن عسکری(ع) نشان دادم. فرمود: این کتاب را چه کسی تألیف کرده است؟
عرض کردم: یونس‌بن عبدالرّحمن. فرمود:
«اَعْطاهُ‌اللهُ بِکُلِّ حَرْفٍ نُوراً یَوْمَ الْقِیامَةِ:
خداوند برای هر حرفی از این کتاب، در روز قیامت نوری به یونس عطا فرماید.»[8]
نیز روایت شده: یکی از اصحاب و شاگردان امام حسن عسکری(ع) به نام «احمدبن عبدالله‌بن خانبه» کتابی را تألیف کرده بود و به امام حسن(ع) نشان داد. امام حسن(ع) آن را خواند و سپس فرمود:
«صَحِیحٌ فَاعْمَلُوا بِهِ:
کتاب درستی است، به مطالب آن عمل کنید.»[9]
به این ترتیب امام حسن عسکری(ع) با تأیید و تشویق و دعا برای شاگردان خوب و درستکار، آنها را به نوشتن کتاب در راستای معارف اسلامی و حدیث و فقه فرا می‌خواند و مردم را به عمل به مطالب آن کتاب‌ها دعوت می‌نمود.
 

1- امام حسن عسگری(ع)، به چه صورت به حفظ فقه تشیّع و حفظ اندیشه‌ی ناب اسلام در برابر دشمنان و مخالفان می‌پرداختند؟
2- پنج مجموعه را که علّامه سید محسن امین، تحت عنوان تألیفات امام حسن عسکری(ع)، ذکر نموده است را نام ببرید.
3- شرح کوتاهی پیرامون تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) را بیان کنید.
4- شیخ طوسی(ره) شاگردان امام حسن عسکری (ع) را چند نفر ذکر کرده است؟
 

 

[1] رجال شیخ طوسی، ص ۴۲۷ به بعد.
[2] الامام‌الحسن‌العسکری من‌المهد الی‌اللّحد، ص ۵۰ تا ۲۷۵.
[3] این رساله در کتاب مناقب، ج ۴، ص ۴۲۴ با نام «المقنعه» ذکر شده است.
[4] اعیان‌الشّیعه، ج ۲، ص ۴۱.
[5] شرح در کتاب خانمه‌ی مستدرک‌الوسائل، فایده‌ی پنجم، ص ۶۶۱ تا ۶۶۴.
[6] الذّریعه اِلی تصانیف الشّیعه، ج ۴، ص ۲۸۵.
[7] رجال‌الکشّی، ص ۴۵۱ – سفینة‌البحار، ج ۲، ص ۳۶۸.
[8] وسائل‌الشّیعه، ج ۱۸، ص ۷۲.
[9] فلاح‌السّائل سیّدبن طاووس، ص ۱۸۳ – حیاة‌الامام‌العسکری، ص ۳۲۵ و ۳۲۶.