نیت درست و مستمر| معنی نیت و رشد| نقش نیت در ارزشمندی افعال

حضرت زین العابدین (ع) در ادامه‌ی دعای مکارم الاخلاق می فرمایند: «وَ نِیةِ رُشْدٍ لَا أَشُكُّ فِیهَا». و نیّت درستی به من عنایت کن که در آن تردید نکنم.
 

پیش از این در باره‌ی معنی نیّت توضیح داده بودیم و گفته شد: «نیّت» در لغت به معنای «قصد انجام کار» و یا «توجّه قلب به سوی عمل (خاصّی)» می باشد.[1] در نتیجه نیّت انجام کار آن است که انسان واقعاً قصد داشته باشد که آن کار را انجام دهد و یا اگر انجام آن کار برایش مقدور نیست، قلب او متمایل به انجام آن کار است به گونه ای که اگر برایش امکان داشت حتماً انجام می داد و یا حتّی اگر برایش بعداً ممکن شود آن کار را انجام خواهد داد. در دین مبین اسلام نیّت جایگاه بسیار مهمّ و نقش تعیین کننده ای در صلاح و فساد اعمال و درجه‌ی خوبی و بدی آن ها دارد، به طوری که رسول خدا صلّی الله علیه و آله در باره‌ی نیّت این گونه فرموده اند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ‏ بِالنِّیاتِ». فقط و فقط (قبولیِ) اعمال به واسطه‌ی نیّت هاست.‏[2]
در باره‌ی معنی «رُشد» مصباح المنیر می نویسد: «الرُّشْدُ: الصَّلَاحُ وَ هُوَ خِلَافُ الغَىِّ و الضَّلَال وَ هُوَ إصَابَةُ الصَّوَابِ». رشد به معنای صلاح است که در مقابل معنای گمراهی و ضلالت می باشد، در واقع رشد به معنای رسیدن به «امر صحیح و درست» است.[3] قاموس قرآن برای رشد چهار معنا ذکر کرده که نتیجه‌ی آن ها را یکی می داند و معتقد است در مواضع مختلف باید معنی مناسب همان موضع را انتخاب کرد: «رشد: (بر وزن قُفْل و فَرَس) هدایت. نجات. صلاح. كمال».[4]
این کلمه و مشتقّات آن در چند جای قرآن کریم استفاده شده است که از باب نمونه به چند مورد اشاره می کنیم: «لا إِكْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی ...». در قبول دین، اكراهى نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است.[5] «وَ ابْتَلُوا الْیتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیهِمْ أَمْوالَهُم ...». و كودكان پدر مرده را (كه اموالشان نزد شما است) بیازمائید تا آن گاه كه به حدّ نكاح و زناشویى برسند (پسر پانزده ساله و دختر نه ساله گردد)، پس اگر از ایشان رشد و روش درست (به كار بردن عقل و خرد در كارهاى دین و دنیا) یافتید، اموال و دارائی هاشان را به آنان بدهید.[6] «وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً». و این كه گروهى از ما مسلمان و گروهى ظالمند، هر كس اسلام را اختیار كند راه راست را برگزیده است.[7] لذا عبارت: «نِیةِ رُشْدٍ» به معنای: نیّت راست و درست، نیِتی که در آن هدایت و در نتیجه نجات و کمال می باشد.
 

در باب نیّت بحث مفصّلی ذیل این دو فراز: «وَ انْتَهِ بِنِیتِی إِلَى أَحْسَنِ النِّیاتِ/ و نیّت مرا به بهترین نیّت ها برسان» و «اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِیتِی/ خدایا! به لطفت نیّتم را کامل و فراوان بگردان»، از دعای مکارم الاخلاق داشتیم و به همین جهت از تکرار مباحث خودداری نموده، خواننده‌ی گرامی را دعوت به مراجعه به این بحث می نمائیم. در فراز جدید از دعای مکارم الاخلاق، امام سجّاد (ع) بار دیگر موضوع «نیّت» را مطرح کرده و از خداوند می خواهند که به آن حضرت نیّت درست و در راستای کمال و رشد عنایت کند و او را در حفظ این نیّت مدد رساند به طوری که هرگز در آن دچار تردید نگشته و نیّت صحیح خویش را به مقاصد و هواهای غیر الهی و ناپاک آلوده نسازد.

 

 

یکی از شرایط نیّت پاک و خدایی که موجبات نجات و سعادت انسان را فراهم می کند، این است که تا پایان عمل در کنار آن قرار داشته باشد. اگر خدای ناخواسته لحظه ای نیّت الهی و نورانی انسان دستخوش تغییری قرار گیرد و پای در وادی ظلمت و آلودگی های شیطانی بگذارد، شالوده‌ی عمل را تباه کرده و آن را در مسیر قُرب و کمال از حیّز انتفاع ساقط می سازد، به طوری که عمل در در ترازوی پروردگار و همچنین در نظام خلقت، از سیمای خوشِ طاعت و بندگی خداوند خارج شده و در بسیاری از مواقع صورت زشت و قبیحِ گناه و نافرمانی به خود می گیرد. آری نمازی که برای خداوند متعال به جا آورده نشود، کی قادر است که صاحب خود را به پروردگار متعال نزدیک سازد و او را در مسیر کمال و سعادت به سمت جلو سوق دهد؟!
لذا نیّت درست و صحیح آن قدر در کسب مکارم اخلاق، نقش کلیدی و محوری ایفا می کند که امام سجّاد(ع) با وجود این که در فرازهای ابتدایی دعا از آن، با دو بیانِ مختلف یاد کرده بودند، امّا بار دیگری آن را یادآور می شوند. شاید این کار امام (ع) در واقع به منزله‌ی تلنگری باشد برای سالکین طریق هدایت و کمال که از استقامت ورزیدن بر نیّت الهی خویش و دقّت و تصحیح آن غافل نشوند. چه فراوان ابلیس لعین از طریق فساد نیّت بندگان صالح خدا را فریفته و ایشان را از گردونه‌ی مکارم اخلاق و بندگی خارج ساخته است. چه بسیار عابدانی که عبادتشان دلیل ورودشان به عذاب می شود و چه بسیار عالمانی که علمشان سبب سقوطشان به اعماق جهنّم می گردد. خداوند متعال در قرآن کریم به نمازگزاران هشدار می دهد و می فرماید: «فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یراؤُنَ». پس واى بر نمازگزارانى كه ... * در نماز خود سهل ‏انگارى مى ‏كنند، * همان كسانى كه ریا مى ‏كنند.[8]
 

در تفسیر نمونه در باره‌ی نقش نیّت و انگیزه در سازندگی اعمال می نویسد: «ارزش هر عمل بستگى به انگیزه‌ی آن دارد، و یا به تعبیر دیگر از دیدگاه اسلام، اساس هر عمل را، نیت تشكیل مى ‏دهد، آن هم نیت خالص (درست). اسلام قبل از هر چیز پرونده‌ی نیت را مورد بررسى قرار مى ‏دهد، و لذا در حدیث معروفى از پیغمبر اكرم صلّی الله علیه و آله آمده است كه: [إنَّما الأعمال بالنّیات، و لكلّ امرء ما نوى/ هر عملى بستگى به نیت او دارد، و بهره‌ی هر كس مطابق نیتى است كه در عمل دارد]. و در ذیل این حدیث آمده است: [آن كس كه براى خدا جهاد كند اجرش بر خداوند بزرگ است، و كسى كه براى متاع دنیا پیكار كند، یا حتّى نیت به دست آوردن "عقال" (طناب كوچكى كه پاى شتر را با آن مى‏ بندند) كرده باشد، بهره‏ اش فقط همان است].
این ها همه به خاطر آن است كه "نیت" همیشه به عمل شكل مى ‏دهد، آن كس كه براى خدا كارى انجام مى ‏دهد، شالوده‌ی آن را محكم مى ‏كند، و تمام تلاش او این است كه مردم از آن بهره‌ی بیشتر گیرند، ولى كسى كه براى تظاهر و ریاكارى عملى انجام مى ‏دهد، تنها به ظاهر و زرق و برق آن مى ‏پردازد، بى آن كه به عمق و باطن و شالوده و بهره‏ گیرى نیازمندان اهمّیت دهد. جامعه ‏اى كه به ریاكارى عادت كند، نه فقط از خدا و اخلاق حسنه و ملكات فاضله دور مى ‏شود، بلكه تمام برنامه ‏هاى اجتماعى او از محتوا تهى مى‏ گردد، و در یك مشت ظواهر فاقد معنى خلاصه مى‏ شود، و چه دردناك است سرنوشت چنین انسان، و چنین جامعه‏ اى؟! روایات در مذمّت "ریا" بسیار زیاد است، تا آن جا كه آن را نوعى شرك نامیده ‏اند. رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرمایند: [إنّ المرائى یدعى یوم القیامة باربعة اسماء: یا كافر! یا فاجر! یا غادر! یا خاسر! حبط عملك، و بطل اجرك، فلا خلاص لك الیوم، فالتمس اجرك ممن كنت تعمل له/ شخص ریاكار در روز قیامت با چهار نام صدا زده مى‏ شود: اى كافر! اى فاجر! اى حیله ‏گر! و اى زیانكار! عملت نابود شد، و اجرت باطل گشت، امروز هیچ راه نجاتى ندارى، پاداش خود را از كسى بخواه كه از براى او عمل كردى».[9]
آری نمازی که معراج مؤمن و باعث تقرّب الی الله است، با یک نیّت خراب و ناخالص موجبات غضب الهی را فراهم می سازد و او را اهل عذاب می کند، لذا خدای تبارک و تعالی نسبت به این گونه نماز خواندن و به طور کلّی هر عملی که نیّت فاسدی داشته باشد، هشدار جدّی می دهد.
عبادت به اخلاص نیّت نکوست / وگرنه چه آید ز بی مغز پوست؟
برو جان بابا در اخلاص پیچ / که نتوانی از خلق رستن به هیچ
کسانی که فعلت پسندیده اند /  هنوز از تو نقش برون دیده اند
چه قدر آورد بنده حوردیس / که زیر قبا دارد اندام پیس
نشاید به دستان شدن در بهشت / که بازت رود چادر از روی زشت[10]
ادامه‌ی این بحث را در نوشتار بعدی دنبال خواهیم نمود ان شاء الله.
 

1- منظور از این که در نیّت، استمرار شرط است چیست؟
2- درباره‌ی نقش نیّت در ارزشمندی افعال توضیح دهید؟
 
پی‌نوشت‌ها

 

[1] مفردات الفاظ القرآن ص 831/  المصباح المنیر ج‏2 ص 632.    
[2] الأمالی (للطوسی) ص 618.
[3] المصباح المنیر ج ‏2 ص 227.
[4] قاموس قرآن ج 4 ص 100.
[5] سوره بقره/ آیه 256 (ترجمه مکارم).
[6] سوره نساء/ آیه 6 (ترجمه فیض الاسلام) با تلخیص.
[7] سوره جن/ آیه 14 (ترجمه مکارم).
[8] سوره ماعون/ آیه 4 تا 7 (ترجمه مکارم).
[9] برگرفته از: تفسیر نمونه ج ‏27 ص 363 تا 365.
[10] بوستان سعدی (باب پنجم در رضا).

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده